ادام بالاسى تاماقتانىپ وتىرىپ-اق تاريح تۇڭعيىعىنا بويلاپ كەتەتىن كەزى بولاتىنىن ەستىدىڭىز بە؟! ەستىمەسەڭىز ايتايىن، ادام شۇرىلداعان اسقازاننىڭ ماسەلەسىن شەشىپ وتىرىپ-اق ەرتە زامانعا ساياحات شەگە الادى ەكەن.

تاريحىن ەرەكشە قادىرلەيتىن ەلدەردە، مىسالى، ءدامحانا-مۇراجاي جۇمىس جاسايدى. تاماقتانۋ ورنى ءدامحانانىڭ دا ءرولىن اتقارادى، كونەنىڭ كوزىنەن حاباردار ەتەتىن مۋزەيدىڭ دە ءرولىن الىپ جۇرەدى.

سولاردىڭ ءبىرى ريزە قالاسىنداعى «ەۆۆەل زامان» (اۋەلگى زامان، ەجەلگى زامان دەگەندى بىلدىرسە كەرەك - رەد.) مۋزەي-رەستورانى.

وندا ءار كەزەڭدەگى پاتشالاردىڭ، ەل باسقارعان كىسىلەردىڭ مورلەرى قويىلعان. ەسىمىن احمەت وفلۋ دەپ تانىستىرعان «ەۆۆەل زامان» مۋزەي-رەستورانىنىڭ جەتەكشىسى الدىمەن ءدام تاتۋعا شاقىردى...

ادەتتە وسىندا اۋقاتتانۋعا كەلگەن مەيماندارمەن مۋزەي-رەستوران قىزمەتكەرلەرىنە ارالاسۋعا بولمايدى.

دەگەنمەن، باسقارىپ وتىرعان مۋزەي-رەستورانى تۋرالى از-ماز ايتىپ بەرۋگە كەلىسكەن احمەت وفلۋ ءوزىنىڭ بالالىق شاعىنان كىشكەنە حاباردار ەتتى. الىس اۋىلداردىڭ بىرىندە تەڭىز جاعاسىندا وسكەن بالا احمەت ەسكى زاتتاردى جيناۋعا اۋەس بولادى. ەسكى سارايلار ءىشىن وسىنداي «جادىگەرلەرگە» تولتىراتىن قاسيەتى بالا جاستان دارىسا كەرەك.

ەر جەتە كەلە ريزە قالاسىنا توقتاعان ول شاي القابىندا ەڭبەك ەتەدى. شاي اتاۋلىنى ەرەكشە قۇرمەتتەيتىن ريزەلىك ازامات كۇندەردىڭ كۇنىندە ءدامحانا مەن مۋزەيدى ۇشتاستىرۋدى ويلاعان.

ادام بالاسى تاماقتانىپ وتىرىپ-اق تاريح تۇڭعيىعىنا بويلاپ كەتەتىن كەزى بولاتىنىن ەستىدىڭىز بە؟! ەستىمەسەڭىز ايتايىن، ادام شۇرىلداعان اسقازاننىڭ ماسەلەسىن شەشىپ وتىرىپ-اق ەرتە زامانعا ساياحات شەگە الادى ەكەن.

تاريحىن ەرەكشە قادىرلەيتىن ەلدەردە، مىسالى، ءدامحانا-مۇراجاي جۇمىس جاسايدى. تاماقتانۋ ورنى ءدامحانانىڭ دا ءرولىن اتقارادى، كونەنىڭ كوزىنەن حاباردار ەتەتىن مۋزەيدىڭ دە ءرولىن الىپ جۇرەدى.

سولاردىڭ ءبىرى ريزە قالاسىنداعى «ەۆۆەل زامان» (اۋەلگى زامان، ەجەلگى زامان دەگەندى بىلدىرسە كەرەك - رەد.) مۋزەي-رەستورانى.

وندا ءار كەزەڭدەگى پاتشالاردىڭ، ەل باسقارعان كىسىلەردىڭ مورلەرى قويىلعان. ەسىمىن احمەت وفلۋ دەپ تانىستىرعان «ەۆۆەل زامان» مۋزەي-رەستورانىنىڭ جەتەكشىسى الدىمەن ءدام تاتۋعا شاقىردى...

ادەتتە وسىندا اۋقاتتانۋعا كەلگەن مەيماندارمەن مۋزەي-رەستوران قىزمەتكەرلەرىنە ارالاسۋعا بولمايدى.

دەگەنمەن، باسقارىپ وتىرعان مۋزەي-رەستورانى تۋرالى از-ماز ايتىپ بەرۋگە كەلىسكەن احمەت وفلۋ ءوزىنىڭ بالالىق شاعىنان كىشكەنە حاباردار ەتتى. الىس اۋىلداردىڭ بىرىندە تەڭىز جاعاسىندا وسكەن بالا احمەت ەسكى زاتتاردى جيناۋعا اۋەس بولادى. ەسكى سارايلار ءىشىن وسىنداي «جادىگەرلەرگە» تولتىراتىن قاسيەتى بالا جاستان دارىسا كەرەك.

ەر جەتە كەلە ريزە قالاسىنا توقتاعان ول شاي القابىندا ەڭبەك ەتەدى. شاي اتاۋلىنى ەرەكشە قۇرمەتتەيتىن ريزەلىك ازامات كۇندەردىڭ كۇنىندە ءدامحانا مەن مۋزەيدى ۇشتاستىرۋدى ويلاعان.

ءبىر قاراعاندا مۇنداي تاماقتانۋ ورنى بۇل ەلدە نەكەن-ساياق. شاعىن ەلدى مەكەندەردە جوقتىڭ قاسى دەۋگە بولادى.

احمەت بەيدىڭ ايتۋىنشا، تۇركيادا جەكە مۋزەيلەر دە جۇمىس جاسايدى. تاريحي جادىگەر مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىك مۋزەيلەردىڭ قورىندا جاتۋ كەرەك دەگەن تۇسىنىك جانە جوق. سوندىقتان بار تاپقان-تايانعانىن، جيعان تەرگەن قازىناسىن مەملەكەت اكەتەدى دەپ قورىقپايتىنى تاعى بار.

احمەت بەيدىڭ مۋزەي-رەستورانىندا ءىرىلى-ۇساقتى مىڭداعان ەكسپوناتتار بار. اعاشتان تۇرعىزىلعان شاعىن عيماراتتا بولمە سانى دا كوپ ەمەس. بىرەۋىندە ەجەلگى حالىقتىڭ تۇرمىسىندا پايدالانىلعان بۇيىمدار، قۇرال-سايماندار. سۋ قۇيعىشتار مەن ىدىس-اياقتاردىڭ بىرنەشە ءتۇرى، جۇگەرى تارتاتىن ديىرمەن، ت.ب. جادىگەرلەر ساقتاۋلى. احمەت بەيدىڭ ءوزى اۋەسقوي فوتوگراف. سوندىقتان ونىڭ ءبىردى-ەكىلى تۋىندىسى قابىرعالاردا ءىلۋلى تۇر.

ءدامحانا باسشىسىنىڭ ەسەبىنشە، مۇنداعى ەكسپوناتتار اسا قۇندى. سوعان قاراماستان مۇندا كۇزەت اتاۋلى جوق.

اس ءمازىرىن كونە رەتسەپتەر بويىنشا اسپازدار دايارلايدى. كونە كوزدەن كوپتى ۇيرەنگەن جولداسى دا وسى ءدامحانانىڭ جەتەكشى اسپازدارىنىڭ ءبىرى.

مۇندا ازىرلەنەتىن اس ءمازىرى ريزەلىك وتباسىلاردىڭ بىرەن-سارانىندا عانا دايىندالادى ەكەن. كەيبىر اس تۇرلەرىن قالاي پىسىرىلەتىنىن ءۇي شارۋاسىنداعى ايەلدەر ءتىپتى ۇمىتىپ تا قالعان دەسەدى.

سوندىقتان مۋزەي-رەستوران باسشىلىعى ىڭعايعا كەلسە ەسكى رەتسەپتەردى جيناۋدى ادەتكە اينالدىرىپتى.

- بۇگىندە ءبىزدىڭ مۋزەي-رەستورانىمىزعا مۇمكىندىك بولسا، الەمنىڭ تۇكپىرلەرىنەن كەلىپ ءدام تاتىپ جاتقاندار بار. سوندىقتان ءار مەيمان ريزەدەگى «اۋەلگى، ەجەلگى تۇركياعا» «ساپار شەگىپ قانا قويماي»، ءوزىنىڭ قولتاڭباسىن دا قالدىرىپ كەتۋ مۇمكىندىگىنە يە، - دەيدى احمەت اعاي.

راسىندا ۇلكەن البومدا قىتاي، فرانتسۋز، ورىس تىلىندەگى تىلەكتەر مەن جازبالاردى كوردىك. مەيماندار وسىنان العان اسەرلەرىمەن ءبولىسىپ قانا قويماي، مۋزەي-رەستوران جەتەكشىلىگىنە العىستارىن جەتكىزىپ جاتادى. جاسىرمايىن، ءدامحانا باسشىلىعى، مۇندا قازاق تىلىندەگى بۇرىن جازبا بولماعانىن جەتكىزدى. تىلەگىمىزدى ايامادىق، ارينە! بىزدە دە بولسا ەكەن دەگەن ويلار قالدى ىشىمىزدە.

ولكەتانۋشى باستاماسى اياقسىز قالدى

ءبىزدىڭ ەلدە دەمەكشى، ساناۋلى جىلدار بۇرىن وسىعان ۇسقاس باستامانى بەلگىلى ولكەتانۋشى اپايىمىز رىسجان ىلياسقىزى كوتەرگەن-ءدى. اقتوبەدە شىعاناق پەن تارى مۇراجايى اشىلۋى مۇمكىن دەگەن حابار دا تاراعان ەدى بۇرىن.

سول ۋاقىتتا رىسجان ىلياسقىزى «تارىنىڭ قادىرىن قازاقتان باسقا كىم ۇعىنۋى مۇمكىن؟!»، «رەكورد جاساعان شىعاناق بەرسيەۆ تە وزىنەن گورى تارىنىڭ قادىرىن كورسەتە بىلگەن سىڭايلى» دەگەن سارىنداعى ويلار تاستادى. كادىمگى تارى مۋزەيى اشىلۋى مۇمكىن دەپ تە قالدىق.

مۋزەي ەرەكشەلىگىن ولكەتانۋشى رىسجان ىلياسقىزىنان ەستىپ بىلدىك.

- مۋزەي بولعاندا دا، اينالا ەكسپونات جيناپ قويۋ ەمەس، - دەيدى ول، - الدىمەن شىعاناققا قاتىستى دۇنيەلەر، سوسىن، تارى تۇرلەرى قويىلعان ءبىر بولمەسى بولۋى كەرەك.

جانە باستى ەرەكشەلىگى، مۋزەيگە كەلۋشىلەر تارى ورىلۋدان باستاپ، ونى كەلساپقا ءتۇيىپ، دايىن ءونىم شىققانعا دەيىن وتەتىن پروتسەستى سەزىنە ءبىلۋى ءتيىس ەكەن. سونداي-اق، تارىنى جەتكىزىپ بەرۋشىلەر بولىپ تۇرسا، ونى ءدال مۋزەيدەن-اق ساتىپ الاتىنداي جاعداي جاساسا، ناعىز «ءتىرى» مۋزەي بولار ەدى.

تارى ساۋداسىن قىزدىراتىن نەگىزىنەن قالا ماڭىنان، اۋىلداردان كەلەتىن تۇرعىندار. الايدا، ساۋدانىڭ دا قىزاتىن ورنى بولۋى ءتيىس. ال، اقتوبەدە كوپشىلىك جاعدايدا تارى ساتىپ الۋشىلاردىڭ بۇل رەتتە كۇمانداناتىن جايى بار. ويتكەنى، وزگە تاۋارلار سەكىلدى تارى ءاپ-ادەمى بولىپ، سورەدە دە ەمەس، كوبىنە، كادىمگى قارا جەردە ساتىلىپ جاتاتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى.

الىسقا بارماي-اق، وسىنداعى حالىق اراسىندا «كولحوز بازارى» اتالىپ كەتكەن بازاردى الايىق. نەگىزگى بازارعا جەتكەنشە جولدا جاعالاي اعارعان ء(سۇت، ايران) مەن تارى ساتىپ وتىرعاندار. تارى ساتىپ نانىن ايىرعىسى كەلەتىندەردىڭ، بالكىم، ساۋدا سورەلەرىنە تولەيتىن قاراجاتى دا بولماۋى مۇمكىن. الايدا، سوكتىڭ ءيىسىن بۇرقىراتىپ كۇرەڭ ءشاي ىشكىسى كەلمەيتىن قازاق كەمدە-كەم ەكەنىن ەسكەرەر بولساق، قاراپايىم ءسىز بەن ءبىز سەكىلدى تۇتىنۋشىنىڭ بۇلدانۋىنىڭ ءجونى بار سەكىلدى. ايتقانداي، ساناۋلى جىلدار بۇرىن شىعاناقتىڭ 125 جىلدىعى اتاپ ءوتىلدى. بىرقاتار شارالار قولعا الىندى. ولكەتانۋشى كوتەرگەن باستاما جۇزەگە اسپادى، باستاما اياقسىز قالدى.

اسقار اقتىلەۋ، اقتوبە-ريزە-ىستامبۇل