MAZMÚNY HÁM QÚNDYLYGhY

Ótip bara jatqan kýzding basynda (04.09.2025 jyl) «Egemen Qazaqstan» gazeti betinde astanalyq ghalym Sayat Baymúratúly jazghan «Túlgha turaly tyng derek» atty maqala jaryq kórdi. Izdengish ghalym Leonid Pokrovskiy degen missionerding kólemdi jazbasyn tauyp alghan eken. Abaymen jýzdeskeni, bir tәulik boyy súhbat qúrghany jayly. Búdan asqan sensasiyalyq janalyq bola ma?! Abaytanu ghylymy ýshin ýlken  olja búl! Sondyqtan da júrtshylyq jarysa jazar, pikirtalastar bolyp, qoghamnyng danyshpanymyz Abay múrasyna degen qyzyghushylyghy arta týser dep oilagham. Joq, olay bolmady. Mine, bir jarym ay ótti, elenip-eskeriler týri kórinbeydi.

Tyng derekke pysqyryp ta qaramadyq. Nege?

Senseniz, tamasha tyng derek kópshilik nazarynan tys qaldy. Duman-sauyq, shulatqan shou, ónbeytin gu-gu ósek-ayang shanyna kómildi. Búqaralyq aqparat kózderi, internet sayttary ishinen de janalyqqa mәn bere qarap: «Oy-hoy, búl erekshe oqigha ghoy!» dep baghalap, ynta-yqylas bildirgen hәldi kóre almadyq. Jappay nemqúraydylyq neni bildiredi? «Abay – adamzattyng oy alyby, qazaqtyng ruhany tiregi» dep shulap jýrgenimiz qúr bóspelik pe? Dýrkiretip toyyn ótkizgendik jasandylyq kórinisi me? Mahabbatymyz shynayy bolsa, Abaygha qatysty jylt etken janalyqqa «bәrekeldi!» desip, múqym el bolyp quansaq kerek edi. Eger osy oqigha Gete nemese Pushkinge qatysty bolsynshy, boldy, bitti, býkil әlemge jayylary haq edi. Sóitip, últ mәdeniyetin nasihattaugha, ruhyn kóteruge septigin tiygizer edi. Aytayyn degenim, Abay danalyghyn nasihattau memlekettik mәsele, sol sebepten sóz bolghan selqostyqty onda túrghan ne bar dep jenil-jelpi qabyldau jaramas.

Sayat Baymúratúly jariyalaghan derekti maqalagha keleyik. Tyng derekti ghylymy ainalymgha qosu óte manyzdy da boryshty sharuamyz. Oqyrman kónilinde senimsizdik úyalap, әrqily súraqtar tumauy ýshin týpnúsqa ózegine ýnilgen jón. Sóz bolyp otyrghan svyashennik Pokrovskiyding jazbasyn qolmen ústap, kózben kórgenge ne jetsin. Sondyqtan belgili ólketanushy, arheolog ghalym Aydyn Jýnishanovpen habarlasyp, týpnúsqany qalay tapsam eken dep kómek súradym. Dos-inim: «Jaqsy, tauyp bereyin, agha» desin. Kóp úzamay-aq maghan pop Pokrovskiyding jazbasyn jiberdi. «Apyray, qalay, qaydan taptynyz?» degen súraghyma ol: «Pәlendey qiyndyghy joq, internetten, Sergey Abashin degen kisining saytynan. Onyng «Istoriya y antropologiya Sentralinoy Azii» atty saytynda eski dýniyeler kóp-aq eken» dep jauap berdi.

Missioner Pokrovskiyding estelik jazbasyna sholu

Biz zor olja dep júrtshylyq nazaryn audaryp otyrghan maqala «Zapisky Kirgizskogo missionera svyashennika Leonida Pokrovskogo za 1896 god» degen ataumen reseylik «PRAVOSLAVNYY BLAGOVESTNIYK» degen basylymda, 1897 jyldyng mamyr aiynda, 9-shy nómirinde jariyalanghan eken (titulinyy beti surette).

Suret: Avtordyng jeke múraghatynan alyndy.

Atalmysh  jurnal 1892 jyldan shygha bastaghan sonau Mәskeu shәrinde. Leonidting kólemdi jazbasy eki bólimnen túrady. Birinshisi – jurnaldyng №8 sanynda jariyalanghan, kólemi –  8 bet, al ekinshisi – №9 sanynda 6 bet eken. Jiyny 14 bettik material.

Patshalyq Reseyding 1860-1905 jj. aralyghynda atqarghan bir nauqany – qazaqtardy hristian dinine tartu, jalpaq tilmen aitqanda, shoqyndyru boldy. Osy is-shara – «missionerlik» delindi. Oghan til-jaqty, shynshyl әri ýgit-nasihatty jany qalaytyn jergilikti poptar tartylghan bolatyn. Mine, Leonid Pokrovskiy – sonyng biri. Ol aldymen Shulibinsk selosynda (búl Semeyden 100 shaqyrymdaghy eldi meken) arhimandrit Sergiyding basshylyghymen missionerlik qyzmetting qyr-syryna qanyghady (qazaq tilin ýirenu, Bibliya mәtinin tәpsirleu, sheshendikke tóselu t.b.). Onan song missionerlik qyzmetine kirisedi.

Endi missioner jazbasynyng jurnaldyng №8 sanyndaghy birinshi bólimine kóz salayyq. Leonid alghashqy tapsyrmam – Ertis ózenining eki qaptalyndaghy el-júrtty aralap, olardy dinge tartu boldy deydi. Yamshiygimen bekitilgen at-arbagha jayghasqan ol búl saparda 1896 jyldyng shilde aiynan tamyzdyng ortasyna shekti jýredi. Ol kýnde Ertisting ong jaghyn – Besqaraghay jәne Aqqúm (búl qazirgi Aqquly audany bolsa kerek), al sol jaghyn –  Ayghyrjal (Semeyden Shaghan ózenine shekti aumaq) jәne Kentýbek (Shaghan ózeninen qazirgi Kurchatov qalasyna shekti aumaq) bolystary jaylaghan. Svyashennik Pokrovskiy osy tórt bolystaghy 50 tarta auyl, selony týgel sýzip óttim deydi.

Ol kórgen diny ahual qanday? Jergilikti halyqty hristian dinine tartu onay sharua emes, osyghan kózi jetedi. Qazaq auyldaryn aralaghanda kórgen-bilgenderin tizbelep jaza kele, jergilikti júrt óz dinine berik degen baylam jasaydy, mәselen, sayasiy-qazyna mәselesin úiyp tyndap otyryp, eger dinge kóshe bastasan, «Hristos» sózin estigen sәtten biri taysaqtap, endi biri túra qashady deydi. Sóitip, Leonid ýmitin ýzgen synay tanytady, onyng ózindik eki sebebi bar. Birinshisi, orys selolarynda (Kanonerka, Bolishe-Vladimirovka, Dolon, Cheremushka, Semiyarka t.b.) shoqynghan qazaqtar jekkórinishti, kazak-orystar olardy manyna da jolatqysy kelmeydi, túrghyndar ishinde  túrmysy nashar eng sorlysy solar. Sóitip, shoqynbaghan qazaqtar shoqynghandargha qaraghanda әldeqayda әldi túratyny bayqalghan. Sondyqtan Leoniyd: «Bedstvennoe polojenie novokreshennyh bez somneniya vesima vredno doljno otzyvatisya na uspeh Missii» dey kele, búl jaghdayda hristian dinin taratu mýmkindigi, әriyne, shekteuli dep tújyrady.

Ekinshi sebep, yaghny shoqyndyrugha kelesi tosqauyl – moldalar, әsirese, Semeyden kelgen tatar moldalary dep mәlimdeydi missioner. Mysalgha Besqaraghay bolysyn aralaghanda bir tatar molda menimen salghylasa kele: «Siz biz siyaqty shala sauatty (malogramotnyi) moldalar arasynda bilikti kórinersiz. Biraq Semeydegi myqty moldalardan tas-talqan bolyp jenileriniz sózsiz dedi» deydi. Avtordyng óz sózinen ýzindi keltireyin: «Pry etom v dokazatelistvo svoih slov on rasskazal, chto missioner Ioann Nikoliskiy toje prejde ezdil k nim dlya propovedi, a kak pobesedoval v Semipalatinske s mulloy Ibragim Kolymbaevym, to ot styda sovsem perestal pokazyvatisya v step». Búl jerde Leonidtin: «Molda Ibragim Kolymbaev» dep otyrghany – Abay Qúnanbayúly! Onyng dәleli tómenirekte. Ázirge jurnaldyng №9 sanynda basylghan missioner jazbasynyng ekinshi bólimin barlap, bayandaugha oiysayyq.

Eki túlghanyng ghylymy dialogy

Jogharyda Leonid Pokrovskiyding alghashqy sapary oidaghy el-jerdi aralau bolghanyn, alghash ret Ibragim (Abay) esimin tatar moldadan estigenin sóz ettik. Ol az-kem tynyqqan son, 21 tamyzda Semeyden ekinshi saparyna – qyrdaghy elge attanady.  Atap aitqanda, qyrdaghy bes bolys el (Semeytau, Shaghan, Búghyly, Shynghys jәne Kóken) ishinde qyzmetin atqarugha kirisedi. Búl jaqta Abay esimi estilui tipti jiyiley týsti, qay auylgha ayaldasam da: «Ibragim degen ghúlama bar, soghan jolyghynyz desti» deydi. Mine, qazaq arasynda ataqty kisimen kezdesuge asyqqan jayy sol.

Oqyrman osy jýzdesudi taghatsyzdana kýtip otyrghan bolar. Sondyqtan jazbanyn: «5 sentyabrya priyehal nakones k znamenitomu sredy kirgiz Ibragimu Kolymbaevu» dep bastalghan songhy bóligin Sayat Baymúratúly audarghan núsqasy boyynsha nazarlarynyzgha úsyndyq.

«5 qyrkýiek kýni men qyrghyzdar arasynda tanymal Ibragim Kolymbaevqa aqyry jettim. Ibragim menimen alghashqy sózden-aq din turaly pikirtalasqa kiristi. Ol bylay dedi: әlem jaratylghannan beri adamdar arasynda senim turaly dau-damay toqtaghan emes, әrkim óz senimining ghana shynayy ekenin aitady, biraq eshkim eshkimge naqty dәlel keltire almaghan, sondyqtan әr adamdy óz seniminde qaldyrghan dúrys emes pe?

Men oghan qarsy pikir bildirdim: senim әrtýrli – keybireui ghylymdy mensinbeydi, basqa din ókilderine óshpendilikti nasihattaydy, әielge jabayy, aiuandyq qatynasty uaghyzdaydy, adamdy qajetsiz, úsaq-týiek rәsimderding qúlyna ainaldyrady, tipti ózge senimdegilerge qarsy qasiyetti soghys jýrgizudi de nasihattaydy. Múnday din adamzat ýshin zúlymdyq shyghar, onymen kýresu kerek. Sondyqtan әrkimdi óz seniminde qaldyrugha bolmaydy, kerisinshe, jalghan senimge ergenderdi ony tastaugha sendiru qajet.

Ibragim búghan tolyqqandy dayyn jauaby bar ekenin aitty, biraq aldymen basqa bir oidy jetkizgisi keldi. Ol bylay dedi: Adam ómiri úiqygha úqsaydy. Mysaly, úiqy kezinde adam bayqausyzda balany basyp ketse – búl onyng kinәsi emes. Ol oyanady, ar-újdany taza, búl qatelik ýshin Qúday da jazalamaydy. Jer betinde ómir sýrip jýrgen adam da úiqydaghyday beysana kýide bolady, ol óledi, keyin qatty qateleskenin týsinedi, biraq búl qateligi bilmestikten bolghandyqtan, ar-újdany mazalamaydy, Qúday da jazalamaydy. Sondyqtan adamnyng jalghan dinge senui manyzdy emes – ol ýshin jazalanbaydy.

Men moldagha qarsy shyghyp: adam ómirin úiqydaghy adamnyng beysanalyq kýiimen salystyrugha bolmaydy. Adam ómirining mәni – onyng sanaly jәne erkin boluynda. Adam tua bitken ar-úyat sezimi arqyly jaqsylyq pen jamandyqty ajyrata alady, әrbir әreketi ýshin aldymen ar-újdany aldynda jauap beredi. Jaman әreketting sebebi – bilmestik emes, adamnyng búzylghan tabighaty. Adam – beysana mashina emes, aqyl-oyy bar, erkin tirshilik iyesi, óz әreketi ýshin jauapty. Adam ómirin úiqymen, onyng әreketin úiqydaghy qozghalyspen salystyru – adamdy adamdyq qadir-qasiyetinen aiyru, ony mashina dengeyine týsiru.

Mýmkin búl kózqaras islamdaghy Qúday turaly týsinikpen — әlemdegi jalghyz әreket etushi kýsh, jaqsylyq pen jamandyqtyng jalghyz sebepkeri, adamnyng әrbir әreketi men aqyrettegi taghdyry Qúday tarapynan aldyn ala belgilengen degen úghymmen sәikes keletin shyghar. Biraq hristian dini adamnyng moralidyq әreketi turaly mýlde basqasha ýiretedi. Men oghan jerdegi ómirimiz – bolashaq ómirge dayyndyq ekenin, aqyrettegi taghdyrymyz osy ómirge baylanysty ekenin egjey-tegjeyli týsindirdim. Sondyqtan әrbir әreketimiz múqiyat oilas­tyryluy kerek, adamnyng ústanatyn dini de tereng zertteluge tiyis. Eger onyng aitqanynday oilasaq, onda adam jasaghan kez kelgen jaman әreket, qylmys pen zorlyq – eshqanday aiyptaugha nemese jazagha layyq bolmaydy.

Ibragim mening aitqanymdy jaqsy týsindi, biraq óz teoriyasynan bas tartqysy kelmedi. Men hristiandyq kózqarasty týsindire otyryp, islam ilimining adam­ger­shilik sezim men aqylgha qayshy keletin tústaryn atap óttim. Sonda Ibragim islamdy qorghaghysy kelmeytinin aitty. Ol bylay dedi: Men – shynayy músylmanmyn, biraq siz oilaghanday emespin. Islam ýiretetin kóp nәrseni moyyndamaymyn. Qúran qatty búrmalanghan, onda shyndyq pen jalghan­dy ajyratu qiyn. Múhammed payghambar eshqashan qasiyetti soghys turaly ýiretken emes, ol әrdayym ghylymmen ainalysudy qoldaghan, barlyq adamgha mahabbatpen qaraudy nasihattaghan.

Diny tózimsizdik – keyingi moldalardyn, әsirese týrikterdin, óz biyligin saqtau ýshin oilap tapqan nәrsesi jәne tatarlar – orys biyligine bodan bolyp, odan qútylu armanynan tughan. Qazan medreseleri – músylman emesterge degen óshpendilikti nasihattaytyn basty ortalyq. Týrkiyada, Arabiyada, Parsyda — Qazandaghyday fanatizmdi nasihattamaydy. Qazirgi kezde islam ilimi eng qatty búrmalanyp jatqan jer – Qazan.

Orystar islamdy jetkilikti bilmeydi, onyng terendigin týsinbegen. Kópshiligi islamdy audarmalar arqyly oqidy, al barlyq audarma, sonyng ishinde G.Sablukovtiki – óte qate. Men, – deydi Ibragiym, – Múhammed payghambar qaldyrghan islam dinining shynayy núsqasyn qalpyna keltirumen ainalysyp jýrmin. Men ólgennen keyin músylmandar enbekterimdi oqidy, mýmkin mening isimdi jalghastyratyndar tabylar.

Men Ibragimning ýiinde týnedim. Kóp­tegen mәseleni talqyladyq. Ol óte kóp oqyghan, tipti filosoftardy da oqyghan, búl bilimin de jasyrghan joq. Mysaly, graf Lev Tolstoy turaly ýlken maqtau­men aitty, ony islam turaly kózqarasty bólisetin adam dep sanaydy. Ákey Ioann Kronshtadtskiy turaly «bizding әkey Ioann» dep ataydy. Hristian dini turaly óte ústamdy sóileydi. Al islamda kóp nәr­seni syngha alady. Semeylik moldalardy – bilimsizdik pen fanatizm ýshin aiyptaydy.

Kelesi kýni Ibragimning ýiinen shyghyp, taghy bes auylgha bardym. 12 qyrkýiekte aman-esen ýige oraldym.

Missioner, svyashennik Leonid Pokrovskiy».

Mineki, eki túlgha dialogymen tanysugha mýmkindik aldynyzdar. Audarma sapaly. Salystyra oqyghysy keletin oqyrman ýshin týpnúsqany – Pokrovskiy jazbasynyng songhy betin de keltire keteyik.

Suret: Avtordyng jeke múraghatynan alyndy.

Sonymen, eki túlgha arasynda tereng әngime, ony ghylymy dialog desek te oryndy, bolghanynyng kuәsimiz.  Týsiniktemege súranyp túrghan jәitter de  barshylyq. Leonid «molda» dep otyrghan Ibragim neni býgip qaldy, neni dittedi? Aldymen osyghan nazar audarayyq.

Ibragim din turaly pikirtalasqa birden-aq kirisedi. Biraq týzu din mynau dep naqty dәlel keltirmegen, eshbirin qorghashtamaghan. Qonaqtyng nazaryn: «Adam ómiri úiqygha úqsaydy, yaghny ózi emes, taghdyry biyleydi» degen iydeyagha audarghan (búl pikirge: «Apyray, Abay búlay demese kerek edi» dep tandanyp qalasyz). Sóitip, «Dinning asyly islam ba, әlde hristiandyq pa?» degen qabyrghadan qoyylghan súraqqa Ibragiym: «Oghan mening tolyqqandy jauabym bar» deydi, biraq әngimeni mýldem basqa arnagha búrady. Búl júmbaqtyng syry nede? Ýy iyesine aldyndaghy qonaqtyng kim ekenin bilip alu kerek bolghan.  «Ár adamdy óz seniminde qaldyrghan dúrys emes pe?» deui, onan song «Adam ómiri úiqygha úqsaydy» iydeyasyna búruy osymen óz týsinigin tabady degen oidamyz.

Shyndyghynda, Ibragim fatalizmnen aulaq, yaghny Abay eshqashanda «adam balasy eriksiz, ony taghdyry biyleydi» demegen. Kerisinshe, búlay deu: «Ayypty Qúdaygha artyp, ózindi aqtap alu bolmaq» dep eskertedi. Ghúlamanyng nasihatyn «Taghdyryng óz qolynda, aqylyng men qayratyna sýien!» degen iydeya kóktey ótedi. Mәselen: «Áueli Qúdaygha syiynyp, ekinshi óz qayratyna sýienip, enbegindi sau» (4-sóz), sonday-aq: «Aurudy jaratqan Qúday, auyrtqan Qúday emes, baylyqty, kedeylikti jaratqan Qúday, bay qylghan, kedey qylghan Qúday emes» (28-sóz) deydi.

Sóitip, Ibragimning bastapqy sóz saptasy kóp jaydy anghartady. Onan, sirә da, pop Leonidting tamyryn basyp, din ókili me, әlde basqa ma dep, tanyp-bilu kózdelgen degen tújyrym tuady. Yaghny saqtyqtyng sharasy. Aldynda jay qonaq emes, jengen elding resmy ókili otyr, ol svyashennik pe, әlde tynshy-agent pe beymәlim. Albaty sóilep «kýiip» ketuing bek mýmkin (әsili, aldymen qonaqty  sóiletip, tekserip alu, ol ýshin әngimeni búra tartyp otyru – Shyghystyq mәner, onyng kóne dәstýri).

Nazar audarugha túratyn kelesi jәit: súhbat qúrghan eki túlghanyng bilim dengeyi, sonday-aq, oi-tanym terendigi eki týrli.  Leonid alystan oraghytyp, hristian dini arqasynda ghylym men mәdeniyet órken jaydy, meyirimdilik búlaghy aqty deydi. Al islam jayynda ol soghysqa shaqyratyn, óshpendilikke ýndeytin din, sondyqtan onan bas tartqan jón degenge sayatyn «teoriyasyn» dәleldep baghady: «Tak kak raskryvaya hristianskiy vzglyad na zemnuy jizni cheloveka, ya postoyanno kasalsya ucheniya magometanskogo y ukazyval ego protivorechie nravstvennomu chuvstvu cheloveka y zdravomu smyslu» deydi. Osy payymynan onyng islam iliminen habarsyzdyghy, jalpy diny bilimi tayazdau ekendigi andalsa kerek (Qúday bir, demek, әlemdik dinder maqsaty da bir: adamzatty bir bauyr qylmaqtyq. Búl әlimsaqtan ayan, ghúlamalar bir auyzdan bekitetin aqiqat).

Ibragim hristian dini turaly óte ústamdy sóilegen. Hristian әlemi  zenbiregin sýiretip jer-jahandy otarlap, halyqtardy qan qaqsatty. Ádilet pen meyirimdi ayaq asty etti. Demek, Bibliya (Injil) ózegi búrmalandy. Osyny jaqsy bilip otyrsa da ýy iyesi bóten dindi synaudan aulaq, onyng sebebin jogharyda aittyq. Biraq, Leoniyd: «Ibragim islamdy qorghaghysy kelmeytinin aitty» demekshi, islamda kóp nәrseni syngha alghan.  Mәselen, músylman oqymystylary Qúrannyng tәuliyine jete almady. Imannyng tazalyghyn jaqsy úqtyra almady. Tarihta oryn alghan bólinister sonyng saldary. Ibragimnin: «Qúran qatty búrmalanghan» deytini sol.

Osy zamanghy diny tózimsizdik, dinnen dúspandyq qaru jasau qaydan? Oghan bergen jauabynda: «Diny tózimsizdik – keyingi moldalardyn, әsirese týrikterdin, óz biyligin saqtau ýshin oilap tapqan nәrsesi jәne tatarlar – orys biyligine bodan bolyp, odan qútylu armanynan tughan» dep Ibragim ondyqqa dóp tiygizedi. Sondyqtan: «Qazirgi kezde islam ilimi eng qatty búrmalanyp jatqan jer – Qazan» deydi. Ayta bersek, astar kóp. Qyr qazaghy Ibragimning telegey teniz bilimi Leonidti: «Kak vidno, on ocheni mnogo chital, chital daje filosofov» degizip, tanday qaqtyrady.

Sonymen, Ibragimning anyq ghúlama ekendigine kóz jetkizdik. Oghan myna din jaqsy, myna din nashar degen dau-damay tórkini de, onyng sheshimi de soqyrgha tayaq ústatqanday ayan. Jeke adam túra túrsyn, býkil últtyng dini men senimin ózgertu kerek dep bosqa aram ter bolu – Pokrovskiy siyaqty qarapayym din ústazdarynyng sybaghasy. Mine, eki túlghanyng oilau dengeyi, bilim terendigi eki basqa deuimizding jauaby osy arada.

Molda Ibragim Kolymbaev – Abay ma?

Leonidting estelik jazbasynda: «Bolishinstvo izuchaet magometanstvo po perevodam, y vse perevody, v tom chisle y G. Sablukova, vesima ne praviliny. Ya, govoriyl, Ibragiym, rabotaiy nad vosstanovleniyem istinnoy religiy magometanskoy v tom viyde, v kakom dal ee Magomet» degen siyaqty qúndy derekter kóp. Bilim dengeyi múnday kising kәne, Abaydan ózge oida da, qyrda da joq. Taghy Ibragiym: «Magomet, mejdu prochiym, nikogda ne uchil o svyashennoy voyne, on vsegda pooshryal zanyatiya naukoy, propovedyval lubovi ko vsem ludyam» deydi. Yaghny «Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep» otyr. Abaydan basqa osynau altyn qaghidany aitqan danyshpanyng qaysy?! Hakimnin: «Men islam dinining shynayy núsqasyn qalpyna keltirumen ainalysyp jýrmin» degenine qaranyz! Sonyng nәtiyjesi – «Tolyq adam», «Ýsh sýiy» ilimderi emes pe.

Sóitip, Ibragim degen kisi – Abay! Búl – talassyz aqiqat.

Abaymen bir tәulik jýzdesken missioner: «U Ibragima ya nocheval. Mnogo podnimaly s nim razlichnyh voprosov. ...O hristianstve govoriti vesima sderjanno. No v magometanstve ocheni mnogo osujdaet. Osujdaet y Semipalatinskih mull za maloobrazovannosti y fanatizm» dep keledi de, jazbasy sonyn: «Vyehaly na drugoy deni ot Ibragima, ya pobyval eshe v pyaty aulah y 12 sentyabrya blagopoluchno vozvratilsya domoy» dep sabaqtapty. Sayat Baymúratúly tapqan qúndy jazbagha jasaghan sholuymyz osymen tәmam.

Týsiniktemeler

Osydan 129 jyl búryn qaghaz betine týsken Pokrovskiy jazbasy múqiyat zerttelse iygi. Ázirge birer dәlsizdikke toqtalayyn. Ókinishtisi, Abaydyng qonysy atalmaghan. Jiydebay ma, әlde Aqshoqy ma? Aqshoqy qisyndyraq bolyp kórinedi maghan. Sebebi, missionerding sapary Semeytau, Shaghan, Búghyly, onan song Shynghys bolysy degen marshrutpen ótken ghoy. Endi avtor Abay auylyna 5 qyrkýiekte at basyn tiredim degen naqty datagha nazar audarayyq. Búl tobyqty eli jaz jaylaudan kýzeuge, yaghny Bauyrgha oralatyn shaq. Árham Ysqaqov aqsaqal: «Tobyqty eli may aiynyng on-on besinde Jongha, jaylaugha kóshemiz dep әbiger bolyp jatady. ...Ýsh ay jaylaudan song Bauyrgha qayta kóshedi. Búl Bauyrda bos su, aqqan búlaq joqqa esep. Sondyqtan ýdere kóshuge salady. Ýdere kóshu degen erte salqynda malyn sulatyp, saryqtatyp, adamy shay qaynatyp iship damyldaydy da, týsten keyin taghy kóshedi. Sonday qalyppen kóshken auyldar Qasqabúlaq degen bos suly qonysqa kelip qonady» dep jazady.

Jiydebay – Bauyrdyng basy, al Aqshoqy – ayaq jaghy. Sondyqtan Abaydyng da «erte barsam jerimdi jep qoyam dep» qyrkýiekting basynda Jiydebaydy emes, Aqshoqyny mekendeui kókeyge qonymdy qisyn. Semey bazaryna satugha iriktelgen maldyng osy aumaqtan aidalatynyn da eskeru kerek.

Jazba iyesi Semeyge qaytar jolynda: «Ya pobyval eshe v pyaty aulah» depti. Aqshoqydan Semeyge jol eki tarap: missioner Aqshoqydan eng jaqyn tau – Kóken ishindegi elge ya bolmasa qazirgi kýre jolgha at basyn búrdy ma? Songhynyng boyynda Ysqaqtyn, Maghauiyanyn, Áuez qojanyng qonystary, sonday-aq, Kýshikbay etegindegi qonys pen Baltataraq auyly ornalasqany barshagha ayan. Bir anyghy, isine tiyanaqty, ony asyqpay tyndyratyn missioner Semey baghytyndaghy bes auyldyng әrbirine týnep, 12 qyrkýiekte qalagha jetedi.

Endi jazbada nelikten «Abay Qúnanbaev» emes, «Ibragim Kolumbaev» delingen degen súraqqa jauap beruding kezegi keldi. Búl dәlsizdik Djord Kennannyng «Konobay» dep jazghanyn eske salady. Eki avtor da estip qaluy boyynsha jazghan, búl shýbәsiz nәrse. Ol kýnde qazaqtar Abaydy kóbine-kóp «Ybyray» (jazyluy – Ibragiym) dep azan atymen ataghany taghy bar.

Jer-su atauyna qatysty dәlsizdikter qaysy? Oblys ortalyghy – Semeyge eng jaqyn túrghan tau bar, ony halqymyz әlimsaqtan «Semeytau» deydi.  Pokrovskiy jazbasynda «Semitav» delingen, sondyqtan Sayat myrza ony «Jetitau» dep qate qazaqshalaghan eken. Kóken bolysyn Leonid «Kokoliskaya volosti» dep jazghan. Sol sebepti Sakende «Kókkól» dep jansaq audarylghan eken.

Arhivtik derekting qúndylyghy nede?

Búghan deyin Abaygha qatysty eki jazba derekti ghana biletinbiz: 1885 jyly Semey qalasyna kelgen amerikandyq jazushy Djord Kennannyng «Sibiri y ssylka» atty kitaby jәne «Senatqa hat» degen Abaydyng óz jazbasy. Mine, endi ýshinshi jazba derek qosylyp otyr, aghayyn.

Semeylik svyashennik Pokrovskiyding jazbasy Abay – missionerlik belsendi qozghalysqa tosqauyl qoya bilgen, dinimiz islamdy qorghap qalghan túlghanyng biri ekenine aighaq. Qúndylyghy múnan da jogharyraq nәrse bar. 1895-1896 jj. beride «Ya rabotai vosstanovleniyem istinnoy religii» dep ózi aitqanday,  Abay hakimdik shyngha shyqty: adamnyng jәne Allanyng bolmysyn tereng zerttep-zerdeledi. Oghan pәlsapalyq ólenderi, әsirese, «Tasdiyq» traktaty (qazirgishe 38-shi qarasóz) dәlel. Osylay tújyryp-aq jýrmiz. Biraq ony bekite týsuge arhivtik derek jaghy jetispedi (mәselen, 1898 jyly Abay men missioner Sergiy súhbat qúrghanyn bilemiz, biraq ol auyzsha әngime bolghan son, ghylymy ainalymgha enbedi). Mineki, sol olqylyqtyng orny toldy, halayyq!

Ayta óter taghy bir tyng mәlimet: Semey shaharynda Abay men svyashennik Nikoliskiy arasynda bolghan diny aitys jayly alghash qúlaqtanyp otyrmyz.

Sonymen, Adam Ata nәsilinen әli eshkimning tisi batpaghan әlemdik ruhaniyat týitkilderi bar. Olar: Allany tanu, tolyq adam, ýsh sýi ilimderi. Dana Abay olargha qay kezden, qanday jaghdayda kirisken edi? Yaghny jahandyq túlgha – hakim satysyna kóterilgeni anyq 1895-96 jyldar ma? Mine, janadan tabylghan derekting aiyryqsha qúndylyghy – osy saualdardyng naqtyly jauabyn beruinde degimiz keledi.

Asan Omarov,

Abaytanushy

Abai.kz