Autodestruktivti minez-qúlyq – adamnyng ózine ziyanyn tiygizetin, densaulyghyna nemese ómirine ziyan keltiruge baghyttalyp jasalatyn minez-qúlyq týri.

Búl qazirgi jasóspirimder arasynda erekshe oryn alyp otyrghany әrkimdi de alandatary sózsiz. Soghan oray, qazirgi kezdegi eng manyzdy әleumettik-psihologiyalyq mәselelerding biregeyi – jasóspirimder arasyndaghy autodestruktivti minez-qúlyqtyng sanynyng kýrt ósui bolyp túr. Búl jaghday tek jeke bir adamnyng tragediyasy ghana emes, otbasynyng da, qoghamnyng da, sonymen qatar memleketting de ýlken qasireti deuge bolady. Qazirgi tandaghy statistika boyynsha, jasóspirimder arasyndaghy autodestruktivti ólim ólim sebepterining alghashqy ýshtigining qatarynda túr eken. Ókinishtisi, bizding elimiz de, búl jaghday boyynsha joghary oryndardyng birinde túrghany. Sol sebepti autodestruktivti minez-qúlyqtyng aldyn alu mәselesi – memlekettik dengeyde jan-jaqty qarastyryluy tiyis manyzdy mәsele dep oilaymyn.

Autodestruktivti minez-qúlyqtyng sebepterine toqtalatyn bolsaq,  jasóspirimdik kezeng – jetkinshekting psihikalyq, emosionaldyq jәne әleumettik jetiluining erekshe kezeni. Búl kezende jasóspirim ózindik «Menin» izdeydi, qoghamda óz ornyn tabugha tyrysady, sezimderi túraqsyz boluy, ózine degen senimsizdik boluy mýmkin. Tura osy ótpeli uaqytta ómirinde kezdesken qiyndyqtargha tótep bere almay, autodestruktivti oilar tuyndauy mýmkin.

Autodestruktivti minez-qúlyqtyng negizgi sebepterin birneshe toptargha bóletin bolsaq:

1. Psihologiyalyq sebepter – psihologiyalyq jaraqat, emosionaldyq túraqsyzdyq, mahabbatta joly bolmau, jalghyzdyq sezimi, óz-ózine senimsizdik, depressiya, ómirding mәnin joghaltu.

2. Áleumettik sebepter – otbasyndaghy renishter, ata-anasynyng meyirimining jetispeui, synyptastarymen nemese dostarymen týsinispeushilik, bulling (qorlau, mazaqtau)

3. Ekonomikalyq jәne túrmystyq faktorlar – materialdyq jetispeushilik, әleumettik tensizdik, bolashaqqa degen senimsizdik.

4. Aqparattyq faktorlar – әleumettik jelilerdegi teris kontentter, autodestruktivtikti nasihattaytyn toptar men viydeolardyng yqpaly.

Jasóspirimderding psihikasy syrtqy әserlerge óte beyim bolatyndyqtan, bir auyz sóz nemese bir ghana is-әreket ony ómirmen qoshtasugha iytermeleui әbden mýmkin.

Autodestruktivti әreketterding aldyn alu sharalaryna keletin bolsaq, ol tek psihologtyng nemese mektepting ghana emes, býkil qoghamnyng ortaq mindeti. Eng birinshi, búl әreket nemese aldyn alu júmystary erte diagnostika jәne psihologiyalyq kómek baghytynda jýrgizilui qajet.

Búl jaghdayda eng birinshi, otbasylyq qoldaudyng orny erekshe. Otbasy – balanyng eng qauipsiz ortasy boluy kerek. Ár ata-ana balasynyng ishki dýniyesin týsinuge tyrysyp, onyng pikirin múqiyat tyndauy, qoldau kórsetui kerek. Ashyq әngime, senimdi qarym-qatynas, onyng әr pikirimen sanasu, kerek jerinde qoldau kórsetu – autodestruktivti minez-qúlyqtyng aldyn aludyng eng tiyimdi joly.

Kelesi kezekte mekteptegi psihologiyalyq qyzmetting de orny erekshe. Mektep psihologtary oqushylardyng psihologiyalyq jaghdayyn ýnemi baqylauda ústap, tәuekel toptaryn anyqtauy qajet. Arnayy treningter ótkizip, jekelegen oqushylarmen әngimeler jýrgizip otyrsa, toptyq әngimeler jýrgizse balalardyng emosionaldyq túraqtylyghyn arttyrady. Sózimning basynda búl mәsele memlekettik dengeyde jan-jaqty qarastyryluy tiyis dep oilaytynymdy aitqanmyn, soghan baylanysty, memleket tarapynan jastargha arnalghan psihologiyalyq ortalyqtar men «senim telefondarynyn» qoljetimdiligi arttyryluy kerek dep oilaymyn. Áleumettik jelilerdegi ziyandy kontentke baqylau kýsheytilip, pozitivti ómirlik ústanymdardy nasihattau qajet.

Múnday jaghdayda qúrdastar arasyndaghy qoldaudyng da orny erekshe. Jasóspirimder kóbine óz dostaryna senedi. Sondyqtan synyptastar arasynda ózara qoldau men týsinistik mәdeniyetin qalyptastyru – manyzdy faktor. Bullingke qarsy baghdarlamalar, toleranttylyq pen empatiyany damytu baghytyndaghy is-sharalar tiyimdi nәtiyje beredi.

Autodestruktivti oiy bar jasóspirimge eng birinshi jyly sóz, jaghdayyn tynday biletin senimdi adam jәne senim qajet. Psihologtyng mindeti – balanyng ómirlik qiyndyqtaryna nemqúrayly qaramay, ony jana maqsattargha, jana jetistikterge jeteleytin kýshti tabugha kómektesu. Jasóspirimning ózin-ózi baghalauy men ómirge degen kózqarasyn týzetuge erekshe kónil bólinui kerek.

Sóz sonynda, jasóspirimder arasyndaghy autodestruktivtilik mәselesi – qoghamnyng ruhany densaulyghyn kórsetetin manyzdy kórsetkish. Árbir ata-ana, múghalim jәne kez kelgen adam búl mәselege beyjay qaramauy kerek. Aldyn alu júmystary ýzdiksiz, jýieli jәne adamgershilik qaghidattaryna say boluy qajet. Balany tyndau, týsinu, qoldau – autodestruktivti minez-qúlyqtyng eng tiyimdi emi. Tek osylay ghana biz jas úrpaqtyng ómirge qúshtarlyghyn arttyryp, olardyng bolashaghyna senim úyalata alamyz. Jastardyng psihologiyalyq densaulyghyn qorghap, olardy dúrys baghytqa tәrbiyeleu — barshamyzdyng mindetimiz. Sondyqtan әrbir ústaz osy mәselege óz dәrejesinde ýlesin qosugha mindetti der edim.

Sholpan Tasbekqyzy Altybaeva,

Almaty qalasy, Jetisu audany, №137 JBB mektepting múghalimi

Abai.kz