Beysenbi, 23 Qazan 2025
Bilgenge marjan 695 0 pikir 22 Qazan, 2025 saghat 14:08

Rukeste: Shejire týzuding kesteleu ýlgisi

Suret: Avtordyng arhiyvinen alyndy.

Búghan deyin shejireni taratudyng jyrlau, qara sózdik núsqasy, shemalyq, sonday-aq, «aghash» kórinisteri nemese tarmaqtap jazu bolghany belgili. Alayda, qazirgi jaghdaygha say, sanagha sinimdi, qabyldaugha onay, jazugha ynghayly týrin izdestire kele, kestelik (tablisalyq) jana tәsildi engizudi qolgha alghanymyzgha 20 jyldan asty. Alghash ret búl shejire jazu ýlgisi 2001 jyly kitapsha bolyp basylghan edi.  Búny songhy kezde kitaptargha da engizip jýrmiz.

Shejirelik keste alty baghannan túrady: úrpaq, әulet, arys, janúya, perzent. Búl tәsil qajetti mәlimetterdi, onyng retin eshbir shatastyrmay, shúbalanqy etpey, kóz aldygha ret retimen úsynuymen tiyimdi. Búlaysha shejire týzu retin RUKESTE atap otyrmyz. Búl matematikalyq shejire kesteleu birneshe úrpaqty, әuletti, janúyany, perzentterdi jynystaryna qaramastan engizu mýmkindigin ashyp otyr.

Taghy bir baghandy «úran/tanba» ataghanbyz, biraq ol әrbir atalyqta emes, әrbir rugha ghana tәn bolghandyqtan, búl baghandy alyp tastadyq. Endi әrkim óz úrany men tanbasyn rukestening mandayyna  syighyzuyna bolady.

Sonymen búl kesteni toltyrudyng núsqaulyghyn berip, onnan solgha qaray týsindirudi jón sanadyq. Qolayly bolu ýshin onnan solgha qaray jýreyik:  kestening ong jaghyna týsken PERZENT baghanynan bastayyq. Búl baghangha әkeden tughan barlyq balalar, jynysyna qaramastan jasyna qaray tiziledi – әueli túnghyshy, sonynda kenje, arasynda ortanghy perzentter. Sonymen birge, laqapatpen әigili bolghan perzentting eger tarihta bolsa,  atyna laqapatyn jaqsha ishinde kórsetu jón sanaldy, sebebi, basqa perzentpen/arystarmen shatasu oryn almaydy jәne esimdi sәikesteu naqtylana týsedi.

Qyzdardyng esimderining aldyna «-» tanbasy qoyylady. Esimderding arasy ýtirmen ajyratylady. Eger de bala shetinep ketse, bolmasa úrpaq taramay qalsa, onda «.» onyng esim sonyna nýkte qoyylady. Búdan basqa mәlimet retinde perzentterding anasyn da jazugha bolady, ol ýshin «Perzent» baghanyn bastaghanda sheshening esimi birinshi jazylyp qos nýkte qoyylyp, sodan tughan perzentter tiziledi; eger de eki nemese ýsh әielden tughan balalar bolsa, әr sheshening esimining aldyna onyng reti qoyylady. Asyrap alynghan bala da dәl osylay engiziledi, ony tappay baqqan sheshening aty da osylaysha bala esimining aldyna jazugha әbden bolady.

Sonymen birge Janúya baghanyndaghy әke esimining aldyna qoyylghan san, onyng osy úrpaq baghanyna (búl әr úrpaq buynyn bildiretin san) týsken barlyq janúyalardyng retin kórsetedi. Óitkeni, bir atalyqta birneshe jýz adam bir buyndaghy zamandas әkelerden taralady. Osylar óz buynynda jayghasuy tiyis. Ony jalpy kesteden qarap úghugha op-onay.

ARYS: búl Janúyadaghy әkening neshinshi arys/bala ekenin kórsetetin ret. Mysaly, Syrymnan  shejire odan әri onyng ýsh úlynan taralady, qyzdan tughan jiyenderding óz eli bar, sóitip Syrym úldary Arjan, Nartay, Núrshattyng perzentteri kelesi ÚRPAQ kestesine týsedi, sol kezde Arys baghanynda osy ýsheuining sәikesinshe retteri bylay bolady: 1 (Arjan), 2 (Nartay), 3 (Núrshat). Yaghni, úldar úrpaq baghanynda óz retterimen ARYS reti bolyp týsedi: «Arys» baghanyndaghy 1,2,3 sandary Aldynghy buyndaghy Perzentterding túnghyshtan kenjege deyingi retteri men neshe arys ekenin bildiretin san. Arystar әdette úldar, qyzdar emes! Sol sebepti ARYS bolyp, solardyng retteri ghana týsedi.

«Arys» baghanyna «Perzentter» baghanyndaghy úl perzentterding reti osy baghandaghy ýtir arqyly neshinshi túrghanyna qaray nómir bolyp týsedi.

ÁULET baghanyndaghy sifr shyn mәninde «Janúya» baghanyndaghy ÁKENING nómiri. Biraq ol Úrpaq auysqanda kelesi jolgha týsedi. Tómendegi kestede Áulet baghanynda Syrym әkening nómiri jazylghan: Áulette sonyng shifry.

Osylay barlyq әuletter kestege týskennen keyin, búlardyng kelesi buyny ÚRPAQ baghanynda jalghasady. Úrpaq baghanynyng nómiri Rim sifrymen óz retimen jazylady. Mysaly, Syrym týpki tekata bolsa, onyng úrpaq nómiri – I bolady da odan әri úrpaq jalghasyp tiziledi. Bizding kestemizde әzirge eki buynnyng úrpaghy ghana kórsetilip túr. Ol birneshe buyngha sozyluy bek mýmkin.

II úrpaqta Syrymnyng úldary Arjan, Nartay, Núrshat óz janúyalaryna ie bolady da, sәikes baghangha týsedi jәne Arys baghynynda olardyng neshinshi arys ekenin bildiretin retteri jazylady. Al Syrymnyng ózi endi jana Úrpaqta әulet iyesi bolyp shygha keledi!

Tómendegi myna kestedegi 10-úrpaqqa týsken Janabay janúyasyndaghy  eki qatargha tizilgen onyng sәikesinshe eki әielinen tughan perzentter:

1.Bekbolat, IYtes, Namaz, Qúlmaghambet, Kóbek

2.Ótebay, Kókkóz, Qoygeldi, Tóle, Aldabergen, Túrym,Seyit, Tamtyq

Búl eki top eki әielden tughan bir Arystyng perzentteri dep úghylady. Búl jerde eki anamyzdyng esimderi biraq kórsetilmegen – belgisiz. Rukeste algoritmin tolyq týsinu ýshin әdeyi 10 úrpaqqa deyin taratyp berip otyrmyz.

Osy tolyq kesteni sholyp, zerdelep qarasanyz, bәri onay týsinikti bolady: Úlanaqtan eki perzent bar, Rim sifrymen kórsetiletin «Úrpaq retinde» Esil men Tobyldyng Áulet reti -1, sebebi 1-úrpaq reti baghanyndaghy Úlanaqtyng aldynda 1 sifry túr. Úlanaqtyng Arys reti -4, óitkeni, ol Janúyadaghy 4-bala. Biraq ózinen eki úl tarapty: Esil, Tobyl...

Búl shejireli rukeste әr әuletke, әr shanyraqqa, óz aldyna bólek shyqqan әr otau tórine ghana layyqty emes, kәmeletke tolghan әrbir jasqa qajet ekenin dәleldeu artyq bolar. Óitkeni, búl halqymyzdyng mol tarihynyng әrbir janúyagha qatysty bóligin jinap qana túrghan joq, әr qazaqtyng búdan bylay medisinada asa qajet bolmaq, perzentting genealogiyalyq tazalyghy men quatyn iske asyrushy birden bir tólqújat boluy yqtimal.

ESKERTIM: Tynys belgiler mynany kórsetedi:

(HHHH) – «Perzentter» baghanyndaghy jaqsha ishine keyde perzentting qosymsha esimi de beriledi;

«,,»  «Perzentter» baghanyndaghy aqparattyng ýzik ekenin bildiredi,yaghny mәlimet tabylghanda toltyru mýmkindigi qaldyrylghan;

«,» –  perzentter arasyn jalghaushy tynys belgi;

«.» –  arystyng «túyaqsyz» ómirden ótkendigin bildiredi;

«-» minus – perzentterge qyzdardy qosqanda kórsetiletin belgi, biraq qyzdan taraytyn jiyender naghashysyna berilgende bolmasa, odan әri taratylmaydy.

Rukesteden izdegen adamdy qalay tabugha bolady?

Ol ýshin eng әueli úrpaq reti boyynsha izdelgen adam esimin «Áulet» baghanynan tauyp, sol ekenine kóz jetkizu ýshin, qasyndaghy «Perzentter» baghanynan onyng balalaryn tekseru kerek. Odan әri úrpaq nómirin Rim sifrymen belgilengen retin eskerip alyp, kelesi úrpaq (attap ketpey) nómirinen odan taraghan әuletter men perzentterdi izdep tabugha bolady. Úrpaq nómiri jogharydan tómen qaray óse beredi. Izdegende tómennen joghary qaray da, kerisinshe de izdey beruge bolady.

Matematikalyq jolmen búl shejire týzu tәsili sәl-pәl daghdyny talap etedi, bir ýirengesin onay әri qyzyq jәne de óte ynghayly da tiyimdi bolmaq. Berilgen kestelerge qarap, óz jeti atanyzdy týzip kóriniz. Búl ruskeste boyynsha jeke Atalyghyn týzuge kómek alu ýshin myna emaylgha tolyq mәlimetti jiberuge bolady: erserik@gmail.com

Serik Erghali, jetiatatanushy.

Astana. 2025 jyl

Abai.kz

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

46 - sóz

Profilaktika bytovogo nasiliya

Almaz Eshanov 1049
Qauip etkennen aitamyn

Jau joq deme – jar astynda...

Quat Qayranbaev 10422