Men es bilgen kezimnen bastap naghashy әjem Keruenning qolynda óstim. Oghan «әje» dep kórgenim joq, óle-ólgenshe «mama» dep óttim, tek bilmeytinder dúrys týsinbey qalmasyn dep qazir ghana «әje» dep atap-jazyp jýrmin.

Ájem ekeumiz bir kishkentay eski ýide túrdyq, televizor, kýisandyq syqyldy sauyq tehnikasy bolghan joq, biraq ish pysu degen mýlde bolmaytyn. Ekeumiz kýnde «hantalapay» (asyq oiyndarynyng biri) oinaymyz, osy asyqtyng ózi keshti keremet әsermen toltyrugha jaraytyn edi. Asyqqa әbden qúmarymyz qanghan kezde, «Batyrlar jyry»-na kirisemiz, onyng ózin qyzyq oqimyz – әjem otyryp alyp jyrdyng «Kóbiktini óltiretin jerin oqyp jibershi», «әlgi Múnlyq pen Zarlyqtyng zaryn oqyp jibershi» dep tapsyrysty ózi berip otyratyn. Maqtanghanday bolmayyn, sol kezde anau-mynau jerlerin jatqa sudyrata beretin edim, qazir bәri qaldy ghoy. Biraq batyrlar jyryna, jalpy әdebiyetke men susyndatqan alghashqy ústazym – osy әjem boldy. Qazirgi júmys ornym Halyq shygharmashylyq ortalyghyndaghy qyzmetimde әjem jalghan әlemning kómegi kóp tiyip jýr. Biyl 2025 jyly «Er Targhyn» jyrynyng Peterburgte basylyp shyqqanyna (1870, Radlov núsqasy) 155 jyl toluyna oray, feysbuk paraqshamdaghy jariyalanymdarymnan qúralghan «Jaudy kórip quanghan» atty kitabymnyng ishinen Targhyn men Jýniske qatysty epizodtaryn terip alyp, bólisip jatyrmyn.

***

Halqymyzdyng batyrlar jyrynda epostyng basty keyipkerinen ózge jәne onymen terezesi teng batyrlar da jýredi. Býgin men әngime qylghaly otyrghan «Er Targhyn» jyryndaghy Qart Qojaq ta - sonday jan. Kezinde siltep qalghan, әli de ózin eshkimnen kemmin dep sanamaytyn Qojekenning sóz saptauy da erekshe. Targhyny tastap ketip, egilip otyrghan Aqjýniske qartyn «Sen nege jylaysyn, sen meni qart dep jylaymysyn, jә bolmasa, jaman dep jylaymysyn? Ákennin: «Kim quyp jetip aiyrsa, sol alsyn, eger de óltirse — qúny joq» degen uәdesi bar. Kóp jylay bersen, basyndy qylyshpenen kesip, jýre beremin, — dedi. — Qart ta bolsam, men jek kóretúghyn qart emespin, eshkimnen de kem emespin. Sen býitip jylay bergenshe, túr, jylama, basyndaghy býrkenshegindi al, ózindi maghan kórset, basyndy da, boyyndy da, qasyn, qabaghyndy da. Jarasan, alamyn, eger de bir jering jaramasa, almaymyn», — dedi. Qart batyrdyng sózin qaranyz – «Ózindi maghan kórset, basyndy da, boyyndy da, qasyn, qabaghyndy da. Jarasan, alamyn, eger de bir jering jaramasa, almaymyn» dep qoyady! Keudesi basylmaghan búl Qojekenning búdan da beter myqty sózi bar, ol – qolyna tiyip túrghan Aqjýnistey arudy «Menen ozghan dәuren ekeuinizge qútty bolsyn!» dep Targhynyna qayta qosuy. «MENEN OZGhAN DÁUREN EKEUINIZGE QÚTTY BOLSYN!!!» Pah, shirkin! Ne degen sóz! Ne degen mәrttik! Búnday erler aramyzda әli bar ma eken?!

***
«Er Targhyn» eposynyng eng bir dramalyq kórinisterining biri - jaudan beti qaytpaghan erding emennen beli tayyp, Aqjýnisimen birge mýsәpir bolyp aidalada qaluy. Jyrdan habary bar júrt Targhynnyng tayyp ketken belin qatty ashumen basyp qalyp qalpyna keltirgenin, kóp úzamay atyna da mingenin biledi. Atyna minbesten búryn ony qaharyna mingizgen, sóitip batyrdy beyshara kýiden adam qalpyna jetkizgen ne qúdyret? Aqjýnistey arudyng sózi myna sózi emes pe:

... Qarauyl salmay qonghan er!
Shynynmenen tilesen,
Qayda ketti tilegin,
Tәniring tilek bergen er!
Badanandy basa bókterip,
Jattan joldas ertip,
Edil, Jayyq eki su,
Erinbey jortyp, dýniye-ay,
Basy-ayaghyn kórgen er!
Erliginde shama joq,
Aghashtan biyik mert tauyp,
Qyzmetshi qara qúldarsha
Qorlyqpenen ólgen er!
Qay batyrdan kem edin,
Ólerde boldyng qara jer!

IYә, óz basym «qyzmetshi qara qúldarsha qorlyqpenen ólgen er...» syndy ashynghanghannan shyqqan sóz batyrdyng boyyndaghy sarqyla bastaghan quatqa kýrt qozghau salyp, ayaq astynan qayrat qyldyrdy dep bilemin. Talay jaqsy men jaysan, bekzada men hanzadany qalamay, taghdyryn baylaghan batyrynyng dәrmensiz kýiine kýiingen Jýnisting ashy da aqiqy sózi tilip týspegende, beldi ornyna qoyghan oqys qimyl tuar ma edi! Azamatynyng týrli qajetin saylap qana qoymay, syn saghatta osylay qayrap ta jiberetin Aqjýnistey serigi bolmasa Targhyndardyng Tarlan boluy da ekitalay-au!

***

Hanzada han Er Targhyn batyrdy bir emes, әldeneshe ret aldap qarabet bolady emes pe. Sonda han Sypyra jyraudyng aqylymen ashuly batyrdyng artynan - Qarasayúly Kóben, Alshaghyrúly Teben, Ómirúly Sybanday sózi ótetin erlerdi jiberip Targhynnyng bir ashuyn tilep alady. Sypara jyrau batyrgha "hannyng qyzyn beremiz" dep bermey qalghan aiyby ýshin "... naghylasyng bir qyzdy!" dey otyryp qara lashyn, qara arghymaq, aq beren, bes jýz atan, bez jýz biye, bes jýz auyl úsynady ghoy:

Ay, batyrym, batyrym,
Sóz aitady aldynda
Sypyra jyrau paqyryn.
Hany, halqyng jiylyp,
Aytyp otyr bizderge.
Qúlaq salyp tyndasan,
Biz aitalyq sizderge.
Aruaqty tughan er bolsan,
Naghylasyng búl qyzdy?!
Jas baladay jaydaqtap,
Jas taylaqtay oinaqtap,
Shygha berme týzderge!
Myna otyrghan hanynyz,
Qimyldaghan janynyz,
Syy qylady, alynyz!

Qara lashyn beredi,
Kólden kólge salsayshy!
Qara arghymaq beredi,
Elden elge minseyshi!
Aq padisha jibergen
Baldaghy altyn aq beren
Múny sizge beredi,
Ash beline ilseyshi!
Badana kózdi kireuke
Múny sizge beredi,
Basa kelip kiyseyshi!
Naghylasyng bir qyzdy?
Bes jýz atan beredi.

Shaghannan kóshseng suytyp.
Bes jýz bie beredi,
Jelep múny baylashy!
Naghylasyng bir qyzdy?
Bes jýz auyl beredi,
Óz aldyna súltan bop,
Sýigen jering jaylashy!
Neshe batyr bolsang da,
Almaymysyng búl syidy?
Miyng bolsa basynda,
Aytyp túrmyn qasynda,
Osy jerin bir oilashy!

Shynynda da, Targhyn Er ne qylsyn ol qyzdy! Ony qaharyna mingizgen - berilmey qalghan qyz emes, oryndalmay qalghan sóz ghoy! Álgi bes jýz atan, bes jýz biyeni ... de Syparaday jyrauy bar elge degen qúrmet-syiy bolghasyn, "basynda miy bolghasyn" ghana aldy-au, sirә ...

***

Batyrlar jyrynyng ishinde Aqjýnistey әdemi sipattalghan súlular joqtyn-qasy. Jýnis jengemiz de kompleksten ada – Qart Qojaqqa búiyryp ketuding sәl aldynda túryp-aq, óz maqtauyn ózi syqityp túryp jetkizedi. Ol maqtaudy búl jerde keltirip ne qylayyn:

«Qara jerge qar jauar,
Qardy kór de — etim kór!
Qar ýstine qan tamar,
Qandy kór de — betim kór!» – syndy jauhar joldary bar búl avtopiardyng asa bir kórkem ýlgisin epostan habary bar el-júrttyng bәri biledi. Nesi bar, maqtansa maqtaghanday, jas kelinshegining búl sipaty jayly erli-zayypty bolghanyna biraz uaqyt bolghan shaqta, beli shoyrylyp mýsәpir kýide jatqan Targhyn aghamyz bylay demey me:

«...Qolang shashty, qoy kózdi,
Alshandaghan aruym,
Ajaryndy salma kózime!
Raushan núryng kórgende,
Óleyin dep jatsam da,
Qay-qaydaghym qúrsaydy!...». Bishara kýige týsken batyrdyng ózining «qay-qaydaghysyn qúrsatatyn» súlulyqqa «pah shirkin!» demeske amal joq!

Súlulyq degen ghajap qoy jәne odan ótken bir ghajap nәrse - osynday súlulyqtyng ózi sol zamannyng erkegin 10-15 kýnnen artyq janynda matap ústap túra almaydy eken (qazir qansha kýn eken, ózi?):

«... Targhyn ol qyzdy alyp, sol ketkennen ketip, Edildegi Ormanbetting on san noghayyna bardy. On san noghaydyng on hany bar edi, sol on hannyng ishinde bir Hanzada degen han bar edi, sol hannyng qolastyna baryp, bir biyding ýiine qonyp edi, by múnan súrady: «Sizding atynyz kim?» — dedi.

Sonda Targhyn aitty: «Mening atym Targhyn»,— dedi.

Ol by aitty: «Qasyndaghy joldasyng kim?» — dedi.

Targhyn aitty: «Joldasym Aqsha hannyng qyzy Aqjýnis súlu»,— dedi.

By aitty: «Aqsha han patshanyng qyzy Aqjýnis súlu búl bolsa, saharagha shyghyp, júrt asyp jýrgeni ne sebepti?» — dedi.

Sonda Targhyn aitty: «Men alyp qashyp jýrmin»,— dedi. Onda by aitty: «Aqjýnistey súludy alyp qashyp jýretúghyn sen qay Targhynsyn?» — dedi. Onda Targhyn aitty: «Olalay hannyng torghauyt degen júrtyn harap etken men»,— dedi.

Endi by búlardy óte syilady. Syilaghan sebebi: múnyng erligin esitkeni bar edi, sonyng ýshin syilady. Onan song búl bek Hanzada hangha baryp maghlúm qyldy. Han esitkennen son, Targhyn menen Aqjýnisti shaqyrtyp alyp, bir altyn saraydyng ishine kirgizdi de, han bekke aitty: «Búl batyr Aqjýnisting qasynda on kýn, on bes kýn otyrghan son, júrtyn, batyrlaryn, myrzalaryn, shoralaryn saghynar. Onan song búl dertti bolar, ishi sherli bolar. Búl batyrgha mening qolastymdaghy batyrlarymdy, shoralarymdy aralatyp kórsetip, ýiir qyl. Sýitip aralatyp bolghan son, Aqjýnisting qasyna alyp kel. Sonan song ol múndaghy jaqsylardy kórip, tanys bolghan son, óz júrtyn saghynbas»,— dedi. Bәlki, búl jengemiz Aqjýnis bolghasyn ghana, batyryn 10-15 kýn boyy basqa eshtenege alandatpaugha qúdyreti jetken shyghar. Basqalarda búl merzim birneshe kýnnen aspas pa edi?

Sózdi kóbeytip ne qylayyn, «Er Targhyn» jyry ózge de ghibrattarymen qosa, «jigitter, júbaylarynnyng qasynan, oshaq basynan shyqpay otyryp alyp jýrmender! Elding isin jasandar, sonda ghana halqyna da, qosaghyna da qadirli hәm tәtti bolasyndar!», - dep túrghanday. Targhyndy tyndamaytynday men kim edim, mine, qolymdy bylghary kýrteme sozyp jatyrmyn...

***

Keybir adamdar bar, kezinde azdy-kópti enbek sinirgen, tipti olardy – «óz zamanynyng batyry» deuge de bolar ma edi. Mysaly, «Er Targhyn»daghy Qart Qojaq siyaqty. Biraq, uaqyt ótken sayyn ózderining QOJAQtyghy azayyp KARTtyghy artyp kele jatqanyn bayqamaydy ma, әiteuir tizgindi qoldan shygharugha joq. Bir kýni Aqjýnis syndy bir jas qyzdan sóz estiydi ghoy... Sol qyzdyng Qojaqana qalay «aytyp-aytyp tastaghanyna» bir mezet qúlaq týriniz (pah, qalay-qalay sóileydi, ózi!):

«Ay, Qartqojaq, Qartqojaq!
Atynnyng basyn tart, Qojaq!
... «Batyr Qojaq men» deysin,
Biz syqyldy bishara
Jylap tilek etken son,
Tilekti bermes bolar ma
Siz syqyldy asyldar!
Bes jasynda, Qart Qojaq,
Jas shybyqtan jay tarttyn,
Jalghyz shiyden oq attyn,
Atqan oghyng joghalttyn,
Kәne shyqqan mýiizin?
On jasyna kelgende,
Qyzyl-jasyl kiyinip,
Qynay beling buynyp,
Qyzbalyqty kórinip,
Bala boldyng bir kezek,
Kәne shyqqan mýiizin?
Jiyrma beske kelgende,
Aq baltyryng týrinip,
Oymaqtay auzyng býrinip,
Qart buraday qamdanyp,
Qas batyrday shamdanyp,
Syrtynnan dúspan sóz aitsa,
Shynynmenen arlanyp,
Qyzdy baqtyng bir kezek,
Kәne shyqqan mýiizin?
Otyz beske kelgende,
Qonyrauly nayza qolgha aldyn,
Qonyr salqyn tóske aldyn,
Jaudy kórsen, shýiildin,
Jensiz beren kiyindin,
Kókserke atty borbaylap,
Qamaldy búzdyng aiqaylap,
Kәne shyqqan mýiizin?
Qyryq bes jasqa kelgende,
Qyrym degen shәhәrdin
Jel jaghyna qalasyn,
Yq jaghyna panasyn.
Qyrdan qiqu tógilse,
Elge taman ýnilse,
Myng kisige bir ózin
Shoshynbay jalghyz barasyn,
Kәne shyqqan mýiizin?
Elu beske kelgende,
Topqa bardyng boy týzep,
Daugha bardyng til bezep,
Biylik qúrdyng bir kezek,
Kәne shyqqan mýiizin?
Alpys beske kelgende,
Saqal-múrtyng quaryp,
Boygha bitken tamyrdyn
Bәri birdey sualyp,
Alayyn dep túrmysyn,
Meni kórip quanyp?
Óltirseng de tiymeymin,
Tendik bersen, sýimeymin.
BÚRYN BATYR BOLSANG DA,
SENING BASYNG BÚL KÝNDE -
JERDE JATQAN QU TEZEK!»

***

Tasqa kirgen (!) atqan oghyn qasyndaghy qyryq jigit suyra almaytyn Targhynday er emennen qúlap, beyshara halde aidalada jatyp qalady. Ózi jayly aitqan «Qol-ayaghym kósilip, auzy-múrnym isinip, Allanyng haq búiryghy maghan tayanghangha úqsaydy!», - degen kýige jetkende, auzynan mynanday sóz shyghady:

Asyl tughan Aqjýnis,
Tandap alghan tekti edin,
Kórip alghan kórikti edin,
Maghan teginnen sening ne payda?!
Kórkinnen sening ne payda?!
Alladan әmir bolghan son,
Jas mezgili tolghan son,
Kórmeymising jatqanyn
Arystanynnyng bir sayda?!
Qolang shashty, qoy kózdi,
Alshandaghan aruym,
Ajaryndy salma kózime!
Raushan núryng kórgende,
Óleyin dep jatsam da,
Qay-qaydaghym qúrsaydy!

Osy jerin oqyghan sayyn, әl-dәrmeni tausylyp, as-suy sarqylyp «óleyin dep jatqan» erding «qay-qaydaghysyn» qozghap jibere alatyn Aqjýnistegi ne qúdyret?! - dep oilaymyn. Jýnis jengemizding tegi men ajaryna min tagha almaspyn, sirә, biraq búl zat-sipatta әli qúryghannyng  әldenesin «qúrsaytynday» qauqar qaydan bolsyn… «Raushan núr» deseng mine basqa әngime! Sol әiel zatynyng bәrinde derlik bar búl Raushannyng býrshik atu-atpauy er-azamatyna baylanysty kórinedi. Kýtim bolmasa, kónil bólinbese, qay gýlding de kóktey qoyuy ekitalay ghoy. Raushanyna baryp shaghylysyp, ózine on ese kýsheyip oralghan núrynyng kýshi batyrdyng beline el bitirip qana qoymay, әp-sәtte dik etkizip tik qoya alar ma edi. Biraq batyrdyng ózi ghoy «Ajaryndy salma kózime!» Salma deymin! –dep bezildep qoymaghan. Qoryqqan ghoy. IYә, búl saghan - qyryq kisi jabylyp suyra almaytynday qylyp sadaq atu emes. Núrdyng jóni bólek qoy!
Biri Raushan bola alghan, eri núryn qúya alghan Targhyn men Jýniste ne arman bar!,- desenshi. Sol emenning týbinde ólip ketse de bolatyn edi. Biraq búl ekeui mening ózimdi de, sózimdi de qylsyn ... Sharuasy tolyp túr ghoy.

Mening de sharuam tolyp túr. Sonyng biri – qanday da bir qúbylys, oqighagha qatysty oi-pikirimdi jyr-epos joldarymen órnekteu edi. Tәnirding qalauymen, aruaqtardyng qoldauymen búl sharua da óz mәresine jetip jatqanday ...

Núrlan Sәdir

Abai.kz