Shejireli Shyghystyng kórkem tabighaty men syrly anyzdaryna toly ónir  –  Tarbaghataydyng eteginde, kiyeli Manyraq topyraghynda jyrmen tynystap, ónermen óristep, maghynaly ghúmyr keship kele jatqan jәuanmәrt jýrek iyesi, úlaghatty ústaz, óreli aqyn – Núrghaliyeva Sәule Esenqyzy. Tughan jerding qadirin ólenmen órip, qarapayym auyldyng tynysyn jýregining lýpilimen jetkize biletin syrshyl sóz zergeri. Tughan ólke Barqytbel, Manyraqtyng asqaq ruhy aqyn ólenderining әr shumaghy, joldaryna jyr bolyp óriledi. Aqyn ýshin poeziya ómirding ainasy bolsa, ústazdyq – taghdyrdyng missiyasy.

Ekeui toghysqanda S.Esenqyzynyng bolmysy daralanyp, ruhany әlemi biyiktey týsedi. Tughan jerge, tughan elge degen inkәrlik, últ ruhyna degen qúrmet, ústazdyqqa adaldyq pen adamgershilik – onyng býkil shygharmashylyghynyng ózegi. Ol óz ólenderinde tughan ólkening kórkem kelbetin, halyqtyng asyl qasiyetterin, ústazdyq ómirding quanyshy men jauapkershiligin shynayy sezimmen beyneleydi. S.Esenqyzynyng poeziyasy – tek jeke shygharmashylyq әlem ghana emes, Tarbaghataydyng ruhany tynysyn, Manyraqtyng móldir jyryn, Shyghys jerinin, Barqytbel ónirining meyirim men shabytqa toly bolmysyn tanytatyn últtyq sipattaghy qúbylys. Abay atyndaghy QazÚPU agha oqytushysy, til bilimi salasynyng maytalman mamany, tilshi-ghalym filologiya ghylymdarynyng kandidaty, әriptes, dos Qasen Erlan Slambekúlynyn: «Jyraqtaghy aqyndar boy jasyrghan túlparlarday kózge kóp kórinbey qalyp qalatyny ókinishti... Sol sekildi Erjan bauyrym (Erjan Ádilbekov – avtor D.B.) da shalghayda jýr ghoy... Erjan jaqsy aqyn eken... birshama ólenderin oqydym. Jyraqta jýr demesen, kóptegen aqyndardan kósh ilgeri: ózindik oiy bar, tildik qoldanysynan darhandyqtyng iysi anqyp túrghanday...» dep, tebirene oy tolghauynyng astarynda tereng maghyna jatyr. IYә, óte oryndy pikir. Shekaralyq aimaqta shygharmashylyq, óner baghytynda enbektenip jýrgen ruhtas aghayyndardyng ómiri men shygharmashylyghy kóp jaghdayda elene, nasihattala bermeytini belgili. Osynday olqylyqtardyng ornyn toltyru ýshin qadariy-qalimizshe (Abay), shekaralyq aimaqtaghy óner ókilderining ómiri men tuyndylaryn nasihattau men ýshin mәrtebeli qyzmet әri zertteu baghytyndaghy maqsatym dep bilgendikten, songhy bir jyldan astam uaqyt boyy osy mәseleni kýn tәrtibinen týsirmey kele jatqan jayymyz bar. Osy iygilikti múratty jýzege asyru barysynda kezekti maqalamyzdy ústaz, aqyn Sәule Esenqyzynyng shygharmashylyghyna arnap otyrmyz.

Núrghaliyeva Sәule Esenqyzy 1958 jyldyng 23 aqpanynda Manyraq auylynda dýniyege kelgen. Balalyq shaghy tughan jerding keng qoynauynda, tabighatpen etene ótip, ónerge degen sýiispenshiligin erte oyatty. 1965 jyly Pokrovka orta mektebine oqugha barady. Mektep qabyrghasynda jýrgende-aq ólenge degen beyimi bayqalyp, alghashqy tuyndylary mektepting qabyrgha gazetterinde, audandyq jәne oblystyq basylymdarda jariyalana bastaydy.

1975 jyly mektepti ýzdik ayaqtap, Óskemen pedagogikalyq institutynyng fizika-matematika fakulitetine týsedi. Institut qabyrghasynda jýrip «Jas tolqyn» әdeby ýiirmesining belsendi mýshesi atandy. Búl ýiirmege belgili aqyn-jazushylar Úlyqbek Esdәuletov, Serik Ghabdulliyn, Ghalym Baybatyrov, Júmaghazy IYgisinov jetekshilik etti. Ýiirme mýshelerining shygharmalary teledidarda nasihattalyp, baspasóz betterinde jaryq kórip otyrdy. Sol jyldary jas aqyn oblystyq jas tilshiler sletine qatysyp, qalamyn úshtady.

1979 jyly joghary oqu ornyn tәmamdap, ózi bilim alghan Pokrovka orta mektebine (qazirgi Ahmet Baytúrsynov atyndaghy orta mektep) matematika pәnining múghalimi bolyp ornalasady. Osy sәtten bastap onyng ómir joly ústazdyq pen aqyndyqtyng toghysqan túsyna ainaldy. S.Esenqyzy ústazdyq qyzmetin abyroymen atqara jýrip, jas úrpaqtyng boyyna bilimmen qatar óner men izgilikti siniruge bar kýsh-jigerin arnady. Ústazdyq qyzmetimen qatar, mektepting qoghamdyq ómirine belsene aralasady. Auyldyq, audandyq mýshәiralargha shygharmashylyq keshterge qatysyp, ústazdyq sheberligin óleng jazumen úshtastyrady. Ústazgha eliktep óleng jazyp jýldeger bolghan oqushylary boldy. Ol oqushylaryn ólenge, ónerge baulyp, talay shәkirtting shygharmashylyq jolyna baghyt kórsetti. Onyng shәkirtteri býginde elimizding týkpir-týkpirinde týrli salada qyzmet etip, ústaz enbegining jemisin dәleldeude. Joldasy Amantay atalghan mektepte shet tili pәnining múghalimi bolyp qyzmet atqardy. Erli-zayypty qos ústaz eki úl, ýsh qyz tәrbiyelep ósirip úldaryn úyagha, qyzdaryn qiyagha qondyrghan baqytty ata-әje. Ústazdyq pen aqyndyqtyng ýilesimi onyng ómirlik ústanymyna ainaldy. Shәkirtke degen mahabbat – jyrdyng ózegi, al jyrdaghy shynayylyq –  ústaz jýregining ainasy.

S.Esenqyzynyng shygharmashylyq әleminde tughan jer men últ ruhy, ústazdyq pen analyq meyirim, ómir men mahabbat taqyryptary keng óris tapqan. Onyng «Manyraghym» atty óleni tughan jerding tylsym súlulyghyn, saghynysh pen perzenttik sýiispenshilikti nәzik órnekpen beyneleydi. Búl ólenge belgili kәsiby kompozitor Kәkimbek Erdibaytegi әn jazyp, filarmoniya әnshisining oryndauynda halyqqa keninen tarady. Al «Mektebim» óleninde ústazdyng jýrek ýni, shәkirtke degen saghynysh pen mahabbattyng móldir sezimi kórinis tabady. Qalihan Safarovtyng әuenimen ýndesken búl jyr – ústazdyq borysh pen adamdyq izgilikting kórkem aighaghy.

«Tarbaghatayym» atty óleninde tughan ólkening kórki men qasiyeti, el men jerding ruhany tútastyghy beynelenip, búl tuyndy halyqaralyq mýshayrada jýldeli oryn alyp, «Búl – mening jýregim» atty jinaqqa engen. «Óleng – mening serigim» atty halyqaralyq jyr jinaghyna birneshe ólenderi engen. «Ómir órnekteri» atty kitaptyng tuyndygeri. Onnan astam ólenine әn jazylghan. Búl әnder týrli mәdeny is-sharalarda jii shyrqalyp, el yqylasyna bólenip keledi.

Balalargha arnalghan ólenderi de («Qys», «Alan») tәrbiyelik mәni men kórkemdigi arqyly erekshelenedi. Onda bala әlemining tazalyghy, tabighatqa sýiispenshilik, enbek pen meyirim iydeyalary kórkem tilmen órnekteledi. Aqyn ústazdyq jolyndaghy tәjiriybesin shygharmashylyghymen úshtastyryp, әr sabaghyn ónermen, izgilikpen bayytty. Onyng boyyndaghy ústazdyq parasat pen aqyndyq shabyt – bir-birin tolyqtyryp túrghan qos qanat sekildi. Ár shәkirtining jýregine jol taba bilgen ústaz (býgingi tanda qúrmetti zeynetker), halyqtyng kónil pernesin dóp basatyn aqyn S.Esenqyzynyng dara bolmysy osynda. Ol sazger, ústaz Núrbol Sәduaqasov jәne aqyn Álihan Oshanbayúlymen shygharmashylyq birlestikte júmys isteude.

S.Esenqyzy ómiri men ónerin tughan jer, halqy men jas úrpaqqa úrpaqtyng iygiligine arnaghan túlgha. Ol Ahmet Baytúrsynov atyndaghy mektep janyndaghy «Asyl әjeler» ansamblining belsendi mýshesi, últ dәstýrin dәriptep, mәdeny múrany jalghastyryp, jas úrpaqqa nasihattap keledi. Ústaz-aqynnyng enbegi eleusiz qalghan emes. Shyghys Qazaqstan oblystyq bilim basqarmasynyng «Qúrmet gramotasymen» marapattalghan. Sonday-aq audandyq, oblystyq, respublikalyq, halyqaralyq jyr mýshәiralarynda jýldeli oryndargha ie bolyp, kóptegen diplomdar men alghys hattardyng iyegeri atanghan.

Songhy jyldary onyng shygharmashylyq jenisteri tipten molaydy. Atap aitqanda, halyqaralyq «Jyr jәrmenkesi» aqyndar tobyndaghy «Shym-shym jayttar» qysqa әngimeler bayqauynda bas jýlde, «Syrdyng Gýldanasy» mýshayrasy men «Tór Altay әdebi» klubynyng «Suretter sóileydi» bayqauynda birinshi oryndardy Árimbek Mәselúlynyng 85 jyldyghyna arnalghan mýshayrada ekinshi, Hamit Balshabekovtyng 80 jyldyghyna arnalghan mýshayrasynda ýshinshi oryndardy qanjyghasyna baylady. Tize bersek marapattary óte kóp, tek negizgilerin ghana tilge tiyek etip óttik. Audan men auyl әkimderinin, mektep diyrektorlary men mәdeniyet bólimining marapattary onyng enbegine berilgen layyqty bagha. Ol «Tarbaghatay audanynyng әleumettik-ekonomikalyq damuyna qosqan ýlesi ýshin» tósbelgisimen marapattalghan. Shyghys Qazaqstan oblystyq «Altay» telearnasynda súhbat berip, shygharmashylyq oi-pikirin ýnemi ortagha salyp otyrady.

Aqyn S.Esenqyzynyng poeziyasy nәziktik pen órlikting jarasymdy ýilesimi. Ol mahabbat pen meyirim jayly jazghanda da, ómirding ótkinshiligin tolghaghanda da adam janyndaghy tazalyq pen izgilikti biyik qoyady. Aqynnyng әr óleni jan syryn aqtarghan ruhtyng ýni, ómir men ónerding toghysqan sәtindegi syrly shejire. Onyng shygharmashylyghynda әieldik bolmys pen últtyq sana ózara astasyp, qazaq poeziyasyna tәn dәstýr men janashyldyq toghysady.

Sóz zergeri S.Esenqyzynyng ólenderindegi tilding kórkemdigi, metaforalyq órnek, ishki yrghaq – bәri de ómirge, adamgha degen sýiispenshilikten tuyndaydy. Mysaly, onyng tabighat taqyrybyndaghy ólenderinde Tarbaghataydyng әr belesi, әr búlaghy tiri keyipke enedi. Tughan jerdi tek geografiyalyq úghym emes, ruhany meken, estelik pen armannyng kenistigi retinde beyneleydi. Aqyn ólenderining filosofiyasy últtyq dýniyetanymmen úshtasyp, qazaq poeziyasyndaghy dәstýrli simvoldarmen sabaqtasady.

Aqyn shygharmashylyghyndaghy basty arqau tughan jerge degen mahabbat.

«Tarbaghatay tauy», «Manyraghym» atty ólenderinde ol tabighattyng súlulyghyn ghana emes, sol ólkege singen tarihtyng terendigin, el ruhynyng biyiktigin pash etedi:

...Barqytbel tarihy atyng – Tarbaghatay,

Jyrlaymyn sipatyndy nargha balay.

Ór túlghan, biyiktigin, asqaqtyghyn,

Órletken armanymdy algha qaray... Búl joldarda aqyn Tarbaghatay ólkesin tek geografiyalyq úghym retinde emes, el ruhynyng simvoly retinde suretteydi. Tarih pen tabighat ýndesip, últ janynyng kórinisine ainalady.

Sóz sheberi S.Esenqyzynyng poeziyasy últtyq ruhtyn, adamdyq parasattyng jәne ruhany izdenisting ainasy. Onyng ólenderi tughan jerding topyraghynday jyly, el tarihynday teren, ananyng meyirindey móldir. Ol jyrlarymen oqyrmanyn oilandyryp, tolghandyryp, tәrbiyeleydi. Aqyn ýshin poeziya – tek estetikalyq qúndylyq emes, ruhany tazaru, óz-ózimen syrlasu alany. Ol Abay dәstýrin jalghastyra otyryp, adamnyng ishki әlemin, jýrekting tereng iyirimderin ashugha tyrysady. Búl túrghydan onyng «Bir әlem bar» atty óleni erekshe mәnge iye. Aqyn osy tuyndysynda hakim Abaydyng ruhany әlemine ýnile otyryp, adam bolmysy men ghalam arasyndaghy ýilesimdi izdeydi:

...Janghyrsyn halqymyzda oy men sana,

Birtuar oishyl bizde ghúlama da .

Mereytoy qútty bolsyn qazaq eli,

Mәngilik Abay dana, Abay dara... degen joldar aqynnyng shygharmashylyq kredosyn aiqyndaytyn mәngilik ýn. Búl joldar aqynnyng Abaydy syrttan emes, jýrekten tanugha úmtylysyn kórsetedi. Ol Abaydy iydeya, túlgha, ústaz retinde emes, mәngilik ruh, ishki jaryq, ruhany núr retinde qabyldaydy. «Bir әlem bar» óleninde aqyn men Abay arasyndaghy ruhany sabaqtastyq aiqyn seziledi – búl qazaq poeziyasyndaghy dәstýr men janashyldyqtyng kórkem ýndestigi.

«Tarihym – taghdyrym» óleninde Sәule aqyn últtyng ótkeni men býginin sabaqtastyra jyrlaydy. Ol adamzat tarihynyng aghysynda qazaq halqynyng ruhany bolmysyn izdeydi:

...Týbi bir týrkilerden bastau alghan,

Qazaqpyz biyik túrghan basqalardan.

Yqylym zamanynan tizbektelip,

Tarihy bar qashalyp tasqa jazghan... Aqynnyng búl ólenderi patriottyq pafospen, zamanalyq oimen úshtasqan. Ol tarihty qúr eske almay, ony býginmen baylanystyryp, úrpaq sanasyna jauapkershilik pen namys úyalatady.

«Qys», «Kýrenbelim» siyaqty ólenderinde aqyn tabighatty adam janynyng ainasyna ainaldyrady. Mysaly, «Qys» óleninde aq mamyqqa oranghan auyl tirshiligi surettelip, qazaqy bolmystyng kórinisi beriledi:

...Qystyq soghym soyylghan,

Auylda bar bereke.

Dastarhangha qoyylghan,

Soghym basy mereke... Búl shumaqta qazaq túrmysynyng qarapayym quanyshy men tabighattyng ýilesimi beynelenedi.

«Arular, analar» atty kólemdi tuyndysynda aqyn qazaq әielderining erlik pen parasatqa toly beynesin somdaydy. Ol Úmay anadan bastap, Tomiriys, Gauhar, Áliya, Mәnshýk, Sәbira, Lәzzat syndy túlghalardy ruhany sabaqtastyqta beyneleydi:

...Qazaqtyng qyzdary men analary,

Tarihtyng әr paraghyn janalady.

Ýlgi bop ónegeli ómirleri,

Úrpaqtar sanasynda janarady... Atalghan óleng – әiel erliginin, analyq meyirimning gimni ispetti.

«Eki dýnie súltany» atty óleni aqyn S.Esenqyzynyng diniy-filosofiyalyq kózqarasyn tanytatyn tuyndy. Múnda Múhammed payghambardyng (s.gh.s.) ómiri, islamnyng mәni men manyzy kórkem tilmen óriledi:

...Bismillah dep bastalar ólenim de,

Bir Alla sýienerim,senerim de.

Kórkem minez iyesi Rasul Allah,

Tura joldy siltegen keler kýnge.

Payghambar (s.gh.s) әlemge núryn tókken,

Qasiyetine joq eshbir tenerim de...

Imanmen jýrek jeter kemerine.Aqyn búl óleninde adamgershilik pen ruh tazalyghynyng bastauy retinde úsynady.

Aqyn ózining «Jyr beketi» jәne «Ór túlgha» ólenderinde óz ónirining әigili sóz zergerleri: Hamit Balshabekov, Árimbek Mәselúly syndy túlghalardy erekshe iltipatpen eske alady.

...Shyghysymda Hamang túrghan beket kóp,

Jetsem deymin men de sonda tepektep.

Kónil dónen kósilip sabylady

Jyr bәigege menidaghy jetektep... («Jyr beketi»)

Nemese:

...Jete alam ba, sonynan jyr-kiyiktin,

Shyqsam deymin basyna bir biyiktin.

Árekeng jyrlarynan marjan terem,

Ýnilip terenine túnghiyqtyn... («Ór túlgha») dep tolghaydy.  Búl joldar  aqynnyng óz ústazdaryna degen shyrayly shәkirttik yqylasy, iltipaty men ruhany sabaqtastyqtyng belgisi.

Qazaq jyrynyng qúdireti, onyng tamyry tarihtan, ruhy halyqtyng jýreginen bastau alady. Sol ruhany arna býgingi poeziyada da ýzilmey, janasha sipatta jalghasyp keledi. Aqyn S.Esenqyzynyng shygharmalary osy dәstýr men janashyldyqtyng toghysqan túsy. Onyng ólenderi últtyq bolmystyng boyauyn, uaqyttyng ýnin, adamnyng ishki әlemin nәzik te tereng sezimmen órnekteydi. «Aqsaq qúlan» óleni ótken men býgingi kýndi jalghaghan simvoldyq jyr. Halyq jadynda saqtalghan әigili kýy anyzy aqyn jýreginde janasha mәnge ie bolady. Aqyn búl ólende tek Joshy hannyng qasiretti taghdyryn ghana emes, tútas halyq janynyng múnyn, ónerding tylsym quatyn suretteydi. «Aqsaq qúlan kýy bolyp anyradyn...» degen joldan el jadyndaghy kýiding saryny men aqynnyng ishtey tolghanysy ýndesip, tarih pen taghdyrdyng tylsym baylanysy seziledi. Búl tuyndyda ónerding sheksizdigi, ruhtyng biyiktigi men adamdyq múnnyng túnghiyghy kórkem beynelengen.

Al «Tabaldyryq» óleni túrmys pen taghdyr, salt pen sana turaly syr. Aqyn S.Esenqyzy qarapayym ghana úghym «tabaldyryqty» ómirding filosofiyalyq nyshanyna ainaldyrady.

Qasiyetinnen ainaldym tabaldyryq,

Ózinnen attaghan edi anam kýlip.

Tәu etip,ong ayaqpen qadam basyp,

Tiledi bolmasyn dep jamanshylyq.

Daryghan bir ózinnen tabandylyq,

Serpilip sanamdaghy qaranghylyq.

Bosaghany bosatpay ústap túrghan,

Qayyspas qara narday tabaldyryq... degen joldar últ dýniyetanymyn, qazaq әielinin, qazaq shanyraghynyng beriktigi men qasiyetin aishyqtaytyn metafora. Búl ólende últtyq dәstýrding kiyesi, ýy men ot basynyng qadiri, adamgershilik pen sabyrdyng mәni jyrlanady. Aqynnyng tili shúrayly, sózi salmaqty. Ár jolynan qazaqy minez, analyq meyirim men ruhany tazalyq nasihattalady.

«Qazan da ótip barady...» óleni mezgil men ómirding qozghalysyn tereng týisingen lirikalyq tolghanys. Kýzgi kórinis arqyly aqyn adam ghúmyrynyng ótkinshiligin, uaqyttyng syrghyp ótuin, ómirding әr sәtining qadirin úghyndyrady.

...Qazan da ótip barady,

Syrghyghan uaqyt toqtamay.

Keregin әrkim alady,

Ótken bir shaghyn joqtamay... osy bir shumaqtyng ózinde býkil ómir filosofiyasy túr. Múnda tabighattyng múny men adamnyng kónil kýii astasyp, ótken shaqqa degen ishtey saghynysh, bolashaqqa degen senim de aishyqtalady.

S.Esenqyzynyng shygharmashylyghy әiel aqyngha tәn nәziktikpen qatar, últtyq ruhtyng asqaq kórinisi. Onyng poeziyasy býgingi qazaq әdebiyetining kórkemdik kenistigin bayytyp, adam janynyng tereng syrlaryn ashugha qyzmet etedi. Aqyn ýshin óleng taghdyrmen tildesu, uaqytpen syrlasu, al sóz – jýrekting shyraghy. Manyraqtan úshqan sol shyraq býginde qazaq әdebiyetining aspanynda jaryq núrgha ainalyp, últ ruhynyng mәngilik jyryn shertude. S.Esenqyzynyng ólenderinde ómir, ýmit pen saghynysh qatar órilip, әrbir jolynda adam taghdyrynyng mәni men bolmysy kórinis tabady. Sondyqtan aqyn poeziyasy  ruhany janghyru dәuirindegi qazaq ólenining ómirsheng ruhyn tanytatyn jarqyn mysal.

Býginde ol úldy úyagha, qyzdy qiyagha qondyrghan, nemere sýiip otyrghan baqytty ana, әje, sýiikti jar. Óleng onyng ómirining tynysy, ústazdyq onyng taghdyry, al ekeuining toghysy S.Esenqyzynyng ómirlik múraty, mәngilik ónegesi dep bilemiz. Núrghaliyeva Sәule Esenqyzy ústazdyq pen aqyndyqtyng biyik ýilesimin pash etken túlgha. Onyng ómiri bilim men ónerdin, parasat pen poeziyanyng jarasym tapqan ainasy. Ol  tughan jerining ruhany tynysyn ólenmen órip, últ mәdeniyetining damuyna sýbeli ýles qosyp kele jatqan shygharmashylyq túlgha dep týiindeymiz.

Dәuren Baqdәuletúly

әdebiyet zertteushi,

Abai.kz