«Ayqyn» gazetinen Erlan Qarinning súhbatyn oqyp, onyng babalardan qalghan balbal tasqa degen qúrmetine tәnti bolyp edim. Erlan Tynymbayúly súhbatynda býgingi Mongholiya dalasynda san ghasyrlardan beri kók týrikting kózindey saf kýiinde saqtalghan mýsin tastardy kóruge ansary auyp jýrgenin aitypty. «M-m-m, Erekendi mәngi kók aspan eline ertip baru kerek eken» dep oy týiip qalghanmyn. Bir kýni dosym Berik Uәly telefon shalyp: «Erekeng Mongholiyagha barmaq eken, joldyng mәn-jayyn ózing týsindirip beresing be?» degen. Artynsha «Osylay da osylay, men Úlanbatyrda ótetin qúryltaygha barmaqpyn, erterek shyghyp sol jaqtaghy balbal tastardy kórsem, Kýlteginning basyna barsam, qiyr qonyp, shet jaylap ghúmyr keship jatqan qandastarymyzben qauyshyp qaytsam dep otyrmyn. Qalay qaraysyn, birge baryp qaytsaq?!», - degen Erekenning ótinishi qúlannyng qasuyna myltyqtyng basuy dóp kelgendey boldy. Kýnde keshke júmystan keyin jinalyp saparymyzdy talqylaytyn boldyq. Ras, maghan keshki «júmys» jaghyp barady. Sonymen Erlangha erip Dәuren, Erkin, Ghalymjan - beseumiz jol jýretin bop kelistik. Ekspedisiyagha dayynbyz, buynyp-týiinip otyrmyz. Astanadan Óskemenge deyin úshaqpen úshpaqpyz. Óskemennen Ólgeyge deyin kólikpen barudy úighardyq. Al Ólgeyden Úlanbatyrgha úshaqpen jetip, qaytarda kólikpen Ólgeyge deyin kelmekpiz. Sosyn Ólgeyden Óskemenge úshaqpen úshamyz dep uaghdalastyq.

19 mausym. 2009 jyl

«Ayqyn» gazetinen Erlan Qarinning súhbatyn oqyp, onyng babalardan qalghan balbal tasqa degen qúrmetine tәnti bolyp edim. Erlan Tynymbayúly súhbatynda býgingi Mongholiya dalasynda san ghasyrlardan beri kók týrikting kózindey saf kýiinde saqtalghan mýsin tastardy kóruge ansary auyp jýrgenin aitypty. «M-m-m, Erekendi mәngi kók aspan eline ertip baru kerek eken» dep oy týiip qalghanmyn. Bir kýni dosym Berik Uәly telefon shalyp: «Erekeng Mongholiyagha barmaq eken, joldyng mәn-jayyn ózing týsindirip beresing be?» degen. Artynsha «Osylay da osylay, men Úlanbatyrda ótetin qúryltaygha barmaqpyn, erterek shyghyp sol jaqtaghy balbal tastardy kórsem, Kýlteginning basyna barsam, qiyr qonyp, shet jaylap ghúmyr keship jatqan qandastarymyzben qauyshyp qaytsam dep otyrmyn. Qalay qaraysyn, birge baryp qaytsaq?!», - degen Erekenning ótinishi qúlannyng qasuyna myltyqtyng basuy dóp kelgendey boldy. Kýnde keshke júmystan keyin jinalyp saparymyzdy talqylaytyn boldyq. Ras, maghan keshki «júmys» jaghyp barady. Sonymen Erlangha erip Dәuren, Erkin, Ghalymjan - beseumiz jol jýretin bop kelistik. Ekspedisiyagha dayynbyz, buynyp-týiinip otyrmyz. Astanadan Óskemenge deyin úshaqpen úshpaqpyz. Óskemennen Ólgeyge deyin kólikpen barudy úighardyq. Al Ólgeyden Úlanbatyrgha úshaqpen jetip, qaytarda kólikpen Ólgeyge deyin kelmekpiz. Sosyn Ólgeyden Óskemenge úshaqpen úshamyz dep uaghdalastyq.

19 mausym. 2009 jyl

Tanerteng 6-dan 15 minut ketkende meni ýiden Erkin alyp ketti. Áp-sәtte әuejaygha de jettik. Kýn arqan boyy kóterilip qoyghan. Saghat 8.00. Úshaq yshqynyp duadaqtay dedektey jóneldi. Áne-mine degenshe aq búlttardyng ýstine biraq shyqtyq. Mine, qimylsyz qalqyp baramyz. Terezege ýnildim. Úshqan qústyng qanaty talatyn dala. Keng baytaq Qazaqstannyng shyghysyn betke aldyq. Qara jer men kók aspannyng arasy  - 11 125 metr. Saghatyna 890 shaqyrym jyldamdyqpen qanat qaghyp kelemiz. Syrttaghy aua temperaturasy - 65 gradus. Suyq.

Úshaq aq úlpa qar siyaqty búlttardy qighashtay tilip qúldilay jóneldi. Búlt qar tәrizdi búrqyray ma, qaytedi ózi?! Balyqtyng jelbezegindey qanatynyng ýsti ashylyp, úshaq ayaghyn sylq etkizip týsire qoydy. Nebary 70 minutta Astanadan Óskemenge top ete týstik. Kýn búltty, bәse, janaghy búlttyng týri jaman edi... Tannan beri janbyr sebezgilep túr eken múnda. Adamdar janbyrdan yghyp búrysh-búryshty saghalaghan.

Bizdi әuejaydan Bauyrjan Samarhanov kýtip aldy. Sәrsen Amanjolov atyndaghy Shyghys Qazaqstan memlekettik uniyversiytetining prorektory kólik tizginin birden oblystyq múrajaygha búrdy. Tәuelsizdik kóshesimen jýitkip kelemiz. Kóshening aty «Tәuelsizdik» bolghanymen kóshe boyyndaghy ataular tәueldi. «Hozayshka», «Dorojniyk», «Komsomol», «Moskva» degen attardan kóz túnady. «Tәuelsizdiktin» boyynda әdettegidey qazaq tili bosaghadan syghalap qalghan. Oblystyq ólketanu múrajayyna kelgende búghan ainalayyn dersin. Múrajay aldyndaghy on bes balbal tasqa bes pushkanyng únghysy qarap túr. Bizdi jaulaghan orystyng pushkasy endi azat kýnde tegimizdi nysanagha alghan... 70-jyldary osylay oraylastyryp qoyghan iydeyanyng byt-shytyn shygharatyn adam joq shyghysta. Kónil qamyqty. Osynyng aldynda ghana dәl osy jerge kelip ketken Erlan Tynymbayúly múrajay diyrektoryna balbal men pushkany ajyratu turaly aituyn aitypty...

Shanqay týste Óskemennen attanyp kettik. Kýn shayday ashyldy. Aspanda bir shókim búlt joq. Týs әletinen keyin bәrimiz de kónildimiz. Ádemi әzil, riyasyz kýlki... Mingen kóligimiz Barnauyldy betke alyp qayyqtay qalqyp keledi. Eshkim temeki shekpeydi eken, soghan quandym. Daladan jusan iysi anqidy. Ángime jol qysqartady, әp-sәtte Shemonayhagha kelip te qoyyptyq. Saghat 14.30. Barnauylgha deyin әli 396 shaqyrym jol jýru kerek. Shemonayhalyqtardyng deni bórene ýide túrady. Tóniregi synsyghan orman bolghandyqtan aghash ýide túrmay qaytsin. Tipti shirkeudi de bóreneden salypty. Jýz jyldyq tarihy bar ýilerding qabyrghasynda 90 jyldyq ghúmyry bar «Oktyabri», «Proletariat», «Komsomol» degen attar, әne, terezedegi ayazday aighyzdanyp-ayghyzdanyp túr. Tipti, búl ólkege tәuelsizdikting iysi de barmaghanday.

Symbat kólik tizginin qazaq pen orystyng shekarasyna kelgende bir-aq tartty. «Ulap» kele jatyr eken, týse qalyp temekini soryp-soryp jiberdi. Baghana kólikke otyrghanda «kim temeki shegedi?» degen súraqqa bәri bir auyzdan «shekpeymiz» dep shu ete týsken. Jalghyz ózi «men shegemin» deuden ynghaysyzdansa kerek...

Sizge ótirik, bizge shyn, Óskemennen dәl osy jerge deyin ýsh-aq qazaqsha ataudy kezdestirdik. Jol boyy Berezovksiy, Pervomayka, Petrovka, Alekseevka... mine osylay. Qúddy Resey jerinde jýrgen siyaqtymyz. Kórshi elding aumaghyna ótkende de kórgenimiz - osy kórinis. Ayyrmashylyq bolsashy. Shet elden kelgen bóten bireu «búl arada shekara beketi ne ýshin túr?» deytin shyghar...

Biz Reseyding Gornyakskiy shekara beketine saghat 15.10-da kelgenbiz, ishke 18.45-te bir-aq óttik. Beket burokratiyanyng búghauynda qalypty. Beketting әbden tozyghy jetken. Esigi qúlaghaly qúr. Bizding auyldaghy azban qamaytyn qoranyng esigi myqty mynadan. Ar jaqtan kelushige de, ber jaqtan ótushige de bir jerden «qyzmet» kórsetiledi. Esik kýzetip túrghan shekarashy qaqpany bir ózi ashady, qújatty da ózi tekseredi...

Qoyshy, ýsh jarym saghat tynystap alghan bizding kólik shekaradan óte sala zulasyn kelip. Taqtayday tegis jol. Baghana qazaq jolynda qayyqtay qalqyghan kólik múnda úshaqtay úshyp keledi. Joldyng eki qaptaly әsemdelgen. Shóbi shabylghan, japyraghy qiylghan. Qoqys ta kórinbeydi: tap-taza.

Barnaulgha 23.30-da kirdik. Kóshe toly mas. Qayshylasqan taksi. Betin ary qylsyn, múnday kórinisti ana jyly Bishkekten kórip edim. Áne, órimdey qyz ben múrty jana tebindegen bozbala sendelektep ketip barady. Kóshe boyyndaghy dýken, meyramhanalardyng attary men olardyng jazylu ýlgisi, mәneri tura bizding qalalardikindey. Qazaqstannyng bir oblysy ispettti. Tipti, jol boyyndaghy belgilerding de bir zauyttan shyqqany anyq. Qúday-au bizding jarnamalar da osynda kóship kelgendey...

Qalanyng qaq ortasyndaghy «Altay» qonaq ýiine túraqtadyq. «Altaydyn» aldy jybyrlaghan taksi. Shau tartqan bireuimen tildestik. Kremlge kәrin tógip túr. «Halyq qyp-qyzyl ash. Bastyqtar elge qaraudy qoyghan. Nan qymbat. Zeynetaqy az. Halyq ashynghan...» Ras, ash adam úrysqaq keledi, shekaradan ótkennen úrysty bir adamday estip kelemiz. Jol súraghan, jón súraghan adamnyng bәri úrsyp sóileydi. Eki ainalsan, úryp jiberetindey.

Keshe Barnauylgha Putin kelipti. Tanerteng ýlken jinalys ashyp, jergilikti basshylardyng eki ayaghyn bir etikke tyqqan. Erte túrghanbyz, juynugha múrsha joq, qisaya kettik.

20 mausym. 2009 jyl

Saghat 6.30-da túrdyq. Qonaq ýy Anatomiya men Lenin kóshesining qiylysynda ornalasypty. Tanghy shaydy ishtik te múrajay ashylghansha qala aralaugha kettik. Kórip túrmyz, biz qyzyghatynday búl qalada eshtene joq. Múrajay ashylugha әli eki saghat bar, jýrip qaytqan jón. Lenin kóshesi boyymen órlep kelemiz. Ákimshilik aldynda әdettegidey baghyt siltep «kýn kósem» túr, mine. Kelesi kóshemiz Sosializm boldy. Sosializmdi Partizan, Proletariat... kósheleri qiyady eken. Ári kóshe attaryn әspettep jazyp, әrlep qoyypty. Qala eski, esesine taza.

Altay respublikasynyng ortalyq ólketanu múrajayy 1823 jyly qalanypty. Bizding izdegenimiz tas bolghandyqtan birden balbal tastar ornalasqan bólimge búryldyq. Altay respublikasy aumaghynan tabylghan alty balbaldy aulagha ornatypty. Múrajay qyzmetkerleri bizding keletinimizdi bilgendey, keshe ghana aulanyng shóbin shúlyp, mýsin tastardyng manayyn jylan jalaghanday tazalap qoyypty. Erekeng olardy jan-jaghynan satyrlatyp fotogha týsire bastady. Úrys ta túrys joq, Dauren de kamerasyn iske qosty. Mening mindetim - jazu. Qolyma qalamymdy aldym... Ishke engende tomsyrayyp suyq qabyldaghan múrajay qyzmetkerleri azdap aqsha bergen song qúrday jorghalap ózderi-aq qúraq úshsyn... Aqsha-aqsha dep zar jylaydy. Múrajaydaghy júmysshylardyng ortasha jalaqysy 3,5 myng rubli eken. «Búl qarjy pәterding tólemaqysyna da jetpeydi. Sizder kórgen bolarsyzdar, bizding adamdar yryldap túrady. Sebebi joqshylyq batyp barady» deydi bireui. Ras, adamdary júpyny. Kóshe kezgen kólikter de eski-qúsqy.

Múrajaygha jarty-aq saghat ayaldadyq ta, attanyp kettik. Saghat әli erte: 9-dan 30 minut ketti. Kelesi ayaldama Biysk qalasy. Barnauyldan shygha bere beketten jol polisiyasy toqtatty. Artqy oryndyqta otyryp qauipsizdik beldigin taqpaghanymyz ýshin aiyppúl tóleuge tura keldi. Ayyppúl qúny - 1000 rubli. Ony qala ishindegi bankke baryp tólep kelu kerek eken. Áriyne kóp jolaushy keri jýrgisi kelmeydi, kelisip osy jerde sheshken jón. Jol polisiyasy qyzmetkerlerine de osy kerek. Ádeyi osylay jasaghan tәrizdi ghoy... 500 rubli ústata qoyyp edik, qasarysyp túrghan anau ayaq astynan jylyp «joldarynyz bolsyn» dedi. Ol da riza, biz de mәz. Jasasyn korupsiya! Keyde jemqorlyqtyng da paydasy bar, jana bankke barghanda kem degende bir saghat uaqytymyzdy joghaltar edik. Onsyz da uaqyt az.

Taqtayday jol. Jýitkip kelemiz. Joldyng eki qaptaly nu orman. Aghashtar kýnmen talasatynday. Búl ólkening tabighaty tamasha eken! Soghan say tazalyghy da bizdi tәnti etti. Jol boyy Shukshinning 80 jyldyghyn әigilegen jarnamalar menmúndalaydy. Aytpaqshy, qalmeger akter osy ólkening tumasy edi ghoy. Múnday ghajayyp jerde tughan adamnyng talantty bolmauy mýmkin emes.  Shukshin ósken ónirding tabighatyna tamsanyp otyryp Biysk qalasyna da kelip qoyyptyq. Áne-mine degenshe eki jarym saghat uaqyt óte shyghypty. Birden múrajaygha tarttyq. Múrajay enseli. Eki qabatty ghimarat. Biraq eski, tozyghy jetken. Múrajaydyng shyraqshysy bolyp alty balbal tas túr. Erekeng altauyn jeke-jeke fotogha týsirdi. Beynetaspagha da jazyp aldyq.

Biysk kәdimgi Semey qalasyna úqsaydy. Qala ishinde bórene ýiler kóp... Biz múnda bir saghatqa jeter jetpes uaqyt ayaldadyq ta ary qaray attanyp kettik. Tamsanghanymyz taghy tabighat pen jol. «Otarlaudyng eng bir qolayly tәsili jol salu, kórding be, búl jaqqa joldy qalay salghan, ә! Al bizding keybir oblystargha jetu qiyamet-qayym» deydi Erekeng basyn shayqap. Bayqaymyn, Erlan endi ashyldy. Manghystaudaghy jer asty meshitteri turaly tamsana bayandap otyr. Dәuren de әzilqoy adam eken, ara túra kýlkige de kómip qoyady bizdi.

Sәskede Gorno-Altay qalasyna keldik. Múrajaydy izdep adasyp, uaqyt joghaltuymyz mýmkin, qala shetindegi taksiyge jol bastaudy ótindik. Dúrys boldy, ol bizdi on minutta ólketanu múrajayyna alyp keldi. Búl qala da kommunistik jýieden әli aryla almapty. Sovetskaya, Kommunicheskaya kósheleri men Lenin eskertkishi әr jerden kórinedi.

Býgin Qosaghashqa ilinip qonuymyz kerek, tórtten jiyrma minut ketkende qalany artqa tastadyq. Gorno-Altaydan shygha bere orystyng boryshy men kotletine bógip alghanbyz. «Endi toqtamaymyz» degen әmirden keyin uayymmen ishke qor jiyp qoydyq.

Qatyn ózenining boyymen órlep kelemiz. Jynys ormandy otap otyryp jol salghan. Keybir jerden kýnning kózin kóru mýmkin emes. Qúday tabighatty búl ólkege ayamay beripti. «Qosaghashqa jetkenshe toqtamaymyz» degen sóz jayynda qaldy, múnday tamasha tabighatty kólikten týsip kórmesek armanda ketermiz. Kópir auzynan kýzetshi kezdesti. Oghan biz qazaqsha sóiledik. Ol oryssha til qatty. Altaysha bilmeytin siyaqty. Áytpese týsinisuge bolar edi. Óitkeni Gorno-Altay múrajayynda altaylyq әielmen qinalmay sóilesip edik. Ol «últym - altay, ruym - qonyrat» dep sanqyldap túrghan. Al myna kýzetshining tóbesinde sanylau joq siyaqty. Qysyq kóz, tar manday qara jigitti ózimizge tartyp edik, enbekti aqtamady. «Nesine ókpeleysing búghan, bizding de keybir kýzetshiler qazaqsha bilmeydi emes pe» degen Dәurenning jauabyna «Dәp Qazaqstanda qazaqsha bilmeytin kýzetshi joq» dep Erekene qoldy bir aldyrdym.  «Siz bir óte sayasiy-әleumettik astarly sóz aittynyz» dep sypayy ghana kýlip qolymdy qysty ol.

Suly jer  - nuly jer degen ras, búl ólke orman toghaygha ghana emes, ózen-kólge de bay. Qatyn ózenining arnasy ken. Aghyny bilinbey aghyp jatyr. Yaloman ózenining aghyny qatty-aq. Suy da mol. Bir ózennen ótsen, ekinshisine kezigesin. Túrsyn agha (Júrtbay) aitpaqshy, Altaydyng osy betin kórmegen katonqaraghaylyq aghayyndardyng Altaydikimiz deuge qúqy joq siyaqty.

Kýn úyasyna batyp barady. Ataqty Cheka-Taman asuyna ilindik. Búl - Tauly Altaydaghy eng biyik asu. Tórt myng metr biyiktikke kóterilip týsesiz. Taudyng býiirin tile qighashtay jol salypty. Asudyng úshar basyna jetip taghy ayaldadyq. Qúryqtay jerde búlt túr. Asudan asyp qúldap kelemiz. Aldynghy kóligimiz oq boyy ozyp ketken. Tars etken dybys shyqty. Bizding kólikting dóngelegi jarylypty. Qolda rasiya birden habarladyq. Áne, olar da keri búryldy. Rasiya demekshi, qoldaghy GPS te kerekti derekti der kezinde kórsetip berip túr. Endigi kezdesetin eldi mekenning aty, onyng qansha shaqyrym qalghany, aua-rayy, jer bederi t.b. mәlimetti aldyn ala bilip otyrasyn. Cheka-Taman asuynan asqannan keyin-aq tabighat jalanashtana bastady. Jynys orman seldir tartyp barady. Say-saladan aqqan ózen de azaydy. Tau da alystady. Adyrlar, qyrattar alystan zorayyp kórinedi.

Týngi birde Qosaghashqa keldik. Auylgha kire beriste jazuly túrghan «Qosh keldinizder!» degen sózdi oqyp, partiya hatshysy qol soghyp jiberdi. «Ózimizding Óskemennen kórmegen qazaq sózdi Reseyden kórsetken qosaghashtyq qandastargha rahmet!» degenin biz de qúptadyq. Áuelhan agha úiyqtamay kýtip otyr eken. Tang bozarghansha әngime órbidi. Áukeng birneshe jyl boyy osy auyldyng dýrkiregen әkimi bolghan. Kóktemde әkim saylauynan jenilip, darday saghy synyp qalghan eken, «Núr Otannyn» hatshysyn kórip kónili bir kóterildi. Onyng ýstine, keshe ghana Astanada oqityn jamaghayynynyng bir balasy kýresten Aziya birinshiligine qatysugha lensenziya jenip alypty. Aty bәige alsa da shabylyp toy jasaytyn qazaqpyz ghoy, Astanadan jetken aqjoltay habarmen altaylyqtargha doq kórsetip dýrildep-aq jatyr eken. «Mynalar (altaylyqtardy aityp otyr) bizdi basynghysy keledi, biraq bizding namysymyz búlardan da joghary, sondyqtan basyndyra qoymaymyz» deydi ónir deputaty Erbolat.

Qosaghashta on myng halyq túrady. Onyng 70 payyzy qazaqtar. Saylau kezinde altaylyqtar Áuelhan Jaziytúlyna qarsy tórt qazaqty qosyp jibergen. Dauys beske bólinip, bir altaylyq jalghyz ózi jenip shyqqan...

Jergilikti atqa minerlerding sózine qaraghanda, osy ólkedegi qazaqtardyng mәselesi kýn sayyn qordalanyp barady. Qazaqstanmen ruhany baylanys ýzilgeli túr. Gazet-jurnal kelmeydi. Úrpaghyn oilaghan múndaghy az ghana qazaq jastaryn birtindep Qazaqstangha jiberip jatyr. Olardyng keybiri tarihy otanynan oryn tappay qayta keri kelude. Ónir qazaqtarynyng qauymdastyghy janynan shyghatyn «Shýy núry» gazeti negizinen osy taqyrypty qauzaydy eken.

«Bizding qazaq bolyp otyrghanymyz - Múnghúliyadaghy tuystardyng arqasy» deydi Áueken. Balasy dombyramen әn salyp berdi. Gorno-Altay qazaqtarynyng әnúranyn oryndaghanda biz de qatty tolqydyq. «Alty alashtyng birimiz» degen joldary rasymen tebirentti. Tipti, azat Qazaqstannyng әn úranynda «Alash» degen sóz de joq qoy. Gorno-Altay qazaqtarynyng әnúranyn jazyp birgen Mongholiyadaghy bauyrlarymyzgha ishtey razy boldyq. «Osy aimaqtaghy qazaq mәselesin men Qazaqstanda ótken eki birdey dýnie jýzi qazaqtarynyng qúryltayyna baryp túryp aittym. Bәri jarylqaymyz, qatyramyz deydi. Eshqanday nәtiyje joq» dep Áuelhan Jaziytúly Astanadan әbden kýderin ýzipti. Áukenning aityp otyrghan mәselesi - sol bayaghy jalpy qazaqtyng múny.

21 mausym. 2009 jyl

Eki kýngi shala úiqydan bolar, túyaq serippey úiyqtadyq. Býgin jeksenbi. Shekara beketi jabyq. Jospar boyynsha býgin Qosaghash ónirin aralap, erteng tanerteng alghashqy lekpen shekaradan ótip ketuimiz kerek. Resey men Mongholiya arasyndaghy Tashanta beketi búl jerden alys emes. 25 shaqyrym jerde túr. Beketten ary 80 shaqyrym jýrsek - Ólgey qalasy.

Qosaghashtyng irgesindegi «Janaauyl» aulyna bardyq. 1300 halyq túratyn auyl Áuelhan Jaziytúlynyng bastamasymen 80-jyldardyng ayaghynda qúrylypty. Múnda túratyn halyqtyng barlyghy - ózimizding qazaqtar. Senesiz be, auylda múrajay bar. Búl ólkege qazaqtardyng qalay kelgeni, altaylyqtardan jer súraghany, enbek jәne soghys ardagerleri, oqyghan-toqyghandary syndy múndaghy qazaqtyng ómir-tynysyn biluge jaraytyn barlyq derek kezdesedi. Dәl osy ónirde 1937-38 jyldary 400-ding ýstinde kózi ashyq, kókiregi oyau qazaq atylghan. Abzal atalarynyng ruhyn mәngi este qaldyru ýshin auyl ortasyna ornatqan eskertkishi de bizdi tәnti etti.

Eshkitóbe jazyghyn kesip ótip, Túzdyq jaylauyna keldik. Shaymúrat aghasy 6 bie baylap otyr eken. Bie baylaghaly onshaqty kýn bolghan, jelidegi qúlyndar juasyp qalypty. Shólirkep barghanbyz, may shara toly qymyzdy tartyp jiberdik. Maujyray bastadyq. Kiyiz ýiding auasy ken. Jadyrap-aq otyrmyz. Irgeden salqyn samal soghyp túr. Jigitter qozy-laq pen qúlyn-taydy tónirektep, jaylaudy tanyrqap jýr. Búl kórinis maghan tansyq emes. Bala kýnimde talay qozy jayghanmyn. Ayran iship, may jalap ósken adamgha malshynyng ómiri tansyq emes. Qozy jamyratyp tayaq ta jegen kýnder eske týsti. Bizding jaqta qoy sauady. «Qoydyng sýti - qorghasyn» deytini sodan. Inirde qozyny qoydan bólip alyp, bólek qamaydy. Tanerteng qoy ketken song qozy da óriske betteydi. Torsyqqa irkit, dorbagha qúrt toltyryp alyp qozynyng sonynan eremiz. Sәskede óristen qoy keledi. Bәri shyghyp qoy qosaqtaydy. Bastary aiqasyp qosaqtalghan qoydy eki jaqtan bastap sauady. Qoragha qoy kelgennen bastap qozy baqqan balanyng uaqyt ótpey-aq qoyady. Enesin saghynghan qozy-laq tús-tústan qashady. Eng qiyn shaq osy. Qoy sauyp bolghansha qayyra túruyng kerek. Keyde shama kelmey qalady, qozy qosaqtaghy qoygha lap qoyady. Basyng salbyrap ýige kelesin, tayaq jeysin. Qazir oilap qarasam, qozy jamyrap qoydy, airan-sýt azayyp qaldy dep emes, qoydan kóp bolyp otyryp qozy jamyratyp aldy degen kórshi-qolannyng sózine namystanady eken ghoy. Sol kýni jalaytyn maydan qaghylasyn... Qozy-laqpen jarysqan qayran balalyq shaq!..

Tanerteng Áukeng «búl manda balbal tas joq, orystar sypyryp-siyryp alyp ketken, senderge tek tastaghy jazulardy kórsetemiz» degen. Bizge odan góri balbal tas kerek ekenin taghy qaytalap aittym. «Tym qúrysa bireu de joq pa?» degen Erekendi júbatqysy keldi me, «Túzdyq jaylauynan ary bir tas bar, onda soghan barayyq» dedi. Balbal tas degeni, syntas eken, betinde eshqanday beder joq. Erekeng fotoapparatyna selqos týsirdi de, «qayttyq» dedi. Áukeng ýiine kelip demaldyq. Erte túryp Tashantadan asyp ketuimiz kerek. «Balbal tastardyng ornyn Bayan-Ólgeyge barghanda toltyramyz, Ereke!» deuden basqa ne deymiz. Su kórmegeli biraz bolyp edi, monshagha týsip aldyq.

22 mausym. 2009 jyl

5.30-da túrdyq. Bizdi Qosaghashqa jetkizgen kóligimiz keshe tanerteng alan-elende Óskemenge jýrip ketken. Áukenning jamaghayyn inisi Erjan Tashantagha jetkizip saldy. Tashanta beketinde 50 shaqty týtin bar. Barlyghy derlik shekara qyzmetkerleri. Beket shaghyn saydyng auzynda túr. Basyn qar shalghan aqbas taular sonymyzda qalyp barady. Shekaragha tang atpay kelsek te aldynghy kezekti, tórt-bes kólik kelip, iyemdenip qoyypty. Manghystaudan, Pavlodardan, Qaraghandydan tuysshylap bara jatqan qazaqtar bayaghy. Manghystaudan kele jatqan kólikten sekirip týsken baladan Ereken: «Atyng kim?» dep súrady. Anau túryp: «Núrotan» dedi. Al kýleyik. Rasymen solay eken. 2004 jyly Mongholiyadan kóship kelgen Shynar «Atamekenime keldim ghoy, otanym núrly bolsyn» dep úlynyng atyn Núrotan qoyypty. Búl - 2004 jyl. Al «Otan» partiyasy 2006 jyly «Núr Otan» bolyp ózgergen. «Ereke, eki jastaghy Núrotannyng atyn «tartyp alghan» «Núr Otan» partiyasy balanyng qúqyn eskerip, aqsha tóley me endi?» dedim. Búl sóz Shynargha jaqty bilem... Qaraqiya audanynda túratyn Núrotandar 5 500 shyqyrym jol jýrip kele jatyr eken.

Tal týs boldy, ar jaqtan kelip, bizdi alyp ketetin kóligimizdi Resey shekarashylary jibermey, әne, ústap túr. Beketten jayau ótip, aulanyng ar jaghynda túrghan kólikke barugha rúqsat bermedi. 200 metr jerge jete almay dinkeledik. Esikti ashyp-jauyp túrghan shekarashynyng ózi bizge qasqyr kórgen eshki kózdenip qaraydy. Adamnyng bәrine osylay qarayma desek, joq, orystar men ary-beri ótken europalyq sayahatshylargha kýle qaraydy. Al qazaq kórse zәri betine shabady... Bir kólikti 1 saghat tekseredi. Eki jaqta kózderi móliyip túrghan halyq. Beket tolyghymen burokratiyanyng qúrsauynda qalypty. Qoyshy, saghat 16.40-ta әreng ar jaqqa óttik. 5 adamy bar «uazikke» on adam otyryp arghy betke jettik. Kýnge kýiip ketkenbiz. Qalqalaytyn kólenke de joq. Ashy kýnning astynda toghyz jarym saghat túrdyq. Jelkemiz ben betimiz ashyp barady. Eki el ortasyndaghy beytarap aumaqtan aqyn Súraghan Rahmetúly kýtip aldy. Al Mongholiyanyng shekara beketi bizdi 15 minutta tekserip ótkizip jiberdi. Tipti, toltyratyn qaghazdardy shekara qyzmetkerlerining ózderi rәsimdep, naghashylary kelgendey kýtip әlek bolyp jatyr. Bir kýngi ashuymyz 15 minutta tarap jadyrap sala berdik. Mongholiya qazaqtarynyng «keng qoltyq múnghúlym-ay» deytinin endi týsingendeymiz. Cheke-Tamannan asyp týsip Qosaghashqa jaqyndaghanda jalanashtana bastaghan tabighat Tashantadan óte bere taqyrlana berdi. Tauda bir tal joq. Tal týgili shóp te kórinbey barady. Alanqay jazyq azayyp, kenistik tarylyp bara jatqanday. Tau. Jota. Asu. Beles...

Ólgey men Tashantanyng qaq ortasynda túrghan Aqkól aulyna ayaldadyq. Auyl imamy Quanghan qajy múrty kýlimdep, kózi jaynap mysqyldap sóileytin jan eken. «Sәskede keledi dep tamaq asyp qoyyp edik, qasqyr jýrgen jerde qúzghyn da jýredi degendey, sizderding sybaghalarynyzdy jamaghayyn bir qúdalar kelip jep ketti. Endi renjimey, myna qazy men quyrdaqtan alynyzdar» dep bir toqtady. Qasqyry biz boldyq ta, qúzghyny qúdasy boldy ghoy.

Bizding kólik qolatty órlep taudyng qoltyghyna kelgende kilt solgha búryldy. Japon kóligi yshqynyp baryp Shyndavanyng (Shynasuy) basyna bir-aq shyqty. Aq búlttar adam boyy jeter jerde túr. Budaq-budaq bolyp batysqa kóship barady. Anyzghaq jel. Tónirek toly tau. Áne, qarsy aldymyzda basy agharandap Sayyr tauy kórinedi. Ólgeyding jelkesine tónip túr. Sayyr tauyn Qytay qazaqtary Jayyr dep ataydy. Onyng ong qaptalynan qarayyp Bóken tauy kórindi. Shyndavadan qúldilap kelemiz. Joldyng eki jaghy toly suyr. Domalan-domalang etip qashyp barady. Man-mang basqan jýrisine qarap «semiz eken» dep qoyamyz. «Suyr semire qoyghan joq әli, jalpy onyng jýrisi solay ghoy» dep tizginshining ózi bizding auzymyzgha qúm qúidy.

Kýn batyp barady. Ólgey iyek astynda túr. GPS kópirden ótkennen keyin bir balbal tastyng túrghanyn kórsetti. «E, ol tútqyn tas» dedi Súrash. Múrajay aldyna әkelip ornatqan mýsin tas eken onysy. Býgin kýn 20-dan 9 minut ketkende batty. Jyldyng eng úzaq kýni. Kýn úyasyna engenmen jer jaryq. Óitkeni, tauly ólkede qaranghylyq jerge bayau týsedi. Súrash bizdi tura óz ýiine alyp keldi. Qonaq ýige jetkizetin shyghar dep oilaghanbyz. Namystansa kerek. Aulasyna eki kýn búryn aq ordasyn tikkizip dayyndap qoyypty. Raushan jengemiz isimer eken, ýiding ishin kestemen kómkeripti. Úzynnan týsip jata-jata qalystyq. Bizge arnap qoy da soyypty. Shay ýstinde ertengi sapardy pysyqtap aldyq. Jospar boyynsha býgin týsten keyin Sagsaydy (Saqsay) basyp ótip, Monghol men Qytay shekarasyna baryp qonuymyz kerek-ti. Ertesinde Sengel (Sengil) ónirin aralap, Ulaanhus (Qyzylqús) auylyna qarasty jaylaulardaghy balbal tastardy sýzip shyghuymyz qajet edi. Amal qansha, josparymyzdy Resey shekarashylary kýl qyldy. Eki kýn uaqytymyz qaldy. Ýshinshi kýni erte Úlanbatyrgha úshuymyz qajet. Erteng baratyn jerlerimizding joly nashar. Tipti, jolsyz jerlermen de jýretin synaylymyz. Sheteldik kólik jýre almaydy. Eki «uazikke» ylqa toltyryp benzin qúiyp aldyq. Uaqyttyng kóbisin jol alatyn bastandy. Joldy negizinen Janarbek Aqybiyúly bastaytyn boldy. Osy ónirden shyqqan әzirge jalghyz alipinist. Tau-tasty aralap kóp jýredi, qay jerde qanday balbal tas baryn bilip túr. Tipti, olardyng tarihynan da maghlúmaty bar. Kavkaz shyndaryn baghyndyryp kelgen beti eken. Al balbal tas turaly anyz-apsana aitatyn, yaghni, sapardyng ruhany kósemi mindeti Súraghan aghagha jýkteldi. Jol qamymen birazgha deyin otyryp qalyptyq. Qor ete týstik.

materialdyng tolyq núsqasyn Mәdeniyet aidarynan oqynyz