ءشامشى قالداياقوۆ: - مەنى بىرەۋ باقىتتى ەتتى دەسەم، ونىم وتىرىك. ەشكىم رەنجىتپەدى دەسەم ونىم دا وتىرىك... مەن ءوز ومىرىمدە قانشا ءان سالسام، سونشا جىلاعان دا بولۋىم كەرەك.

سولاردىڭ ىشىنەن ەسىمنەن كەتپەيتىنى: قازاق راديوسىن باسقارعان ءبىر جىگىت سىزدەر ۇناتىپ ايتاتىن «ارىس جاعاسىندا » مەن «باقىت قۇشاعىنداعىنى» قابىلداتپاي، سول اندەردىڭ باعىن بايلاعىسى كەلگەنى. سونى ۇمىتا المايمىن، قىزعانىشتىڭ قۇربانى بوپ كەتىپ بارامىن. سول – وكىنىش.

گاراجدا وتكەن جىلدار...

1974 جىلى اقانسەرىنىڭ باسىنا بارىپ ءتاۋ ەتىپ قايتقان شامشىگە «ءبورىنىڭ اۋزى جەسە دە -قان، جەمەسە دە - قان» دەگەندەي، ونى تۇرتكىلەۋشىلەر ءبارىبىر سىرتىنان عايباتتاۋلارىن قويمايدى.

ديپلومى جوق بولعاندىقتان ونى ەشقايدا، ەش جەرگە جۇمىسقا المايدى. جازعان اندەرى قانشاما جاقسى بولعانىمەن، ولارعا دا ءمىن تاعىپ، ماڭايلاتپاي قويادى. تۇرمىسى دا اۋىرلاپ كەتەدى.

جانى نازىك ، سەزىمتال ادامعا ناقاقتان – ناقاق ءسوز ەستي بەرۋ وڭاي ما، -ءشامشىنىڭ جۇرەگى كەسەلگە ۇشىرايدى.

ونىڭ ۇستىنە بۇل ومىردە ءجوندى جار قۇشپاعان ول الماتىدان مۇلدەم جەريدى.

ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟

«قوناق ءبىر قونسا –قۇت، ەكى قونسا - جۇت» دەگەندەي، تۋعان جەرى – شىمكەنت جاعىنا بارا –بارا ولاردى دا ىعىر قىلدىم با دەپ كۇدىكتەنگەن ءشامشى، ىشتەي الاسۇرىپ ، ابدىراپ جۇرگەن شاعىندا جامبىل وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بەكتۇرعانوۆ حاسەن جولىعا كەتەدى.

-وۋ، ءشامشى، حالىڭ قالاي؟ –دەيدى ول.

- بىردە –ولاي، بىردە – بىلاي.

- وۋ، مىناۋىڭ شالدار ايتاتىن ءسوز عوي. ساعان نە بولدى، ءشامشى؟

-بۇلاق باسىندا وتىرىپ – شولدەگەندى، جەتەگىندە اتى بولسا دا – جاياۋ جۇرگەندەردى كورمەپ پە ەدىڭىز، حاسەن اعا؟

- وي، سەنىڭ مىنا سوزىڭنەن ءان ەمەس، قاسىرەت ەسەدى عوي... وتىر مىنا ماشيناعا. كەتتىك جامبىلعا. اڭگىمەنى سول جاقتا جالعاستىرايىق.

ءومىردىڭ داڭعىل جولىنىڭ كەنەت جالت بۇرىلۋى وپ-وڭاي.

ءشامشىنىڭ تاعدىرى دا سولاي بولادى. جاسى 43- كە كەلگەن ءشامشى ءۇش ۇيىقتاسا دا تۇسىنە كىرمەگەن ەجەلگى تارازدان وسىلايشا ءبىر –اق شىعادى.

-سەنىڭ نەدەن جۇدەپ جۇرگەنىڭدى ايتپاساڭ دا سەزەمىن. وسى وبلىستىڭ قالاسىنان با، دالاسىنان با ، ايتەۋىر قالاعان جەرىڭدى تاڭداپ ال. مىنا تۇيعىنبەك تەمىربەكوۆ اۋىلداسىڭ بىزدە ەكىنشى حاتشى. سەنىڭ ءۇي –جاي سالىپ الۋىڭا ەكەۋلەپ جاردەمدەسەمىز ، - دەيدى حاسەن اعا.

-ولاي بولسا – قۇلدىق! مەن ەندەشە جامبىلدىڭ تۇبىندەگى «وكتيابر» دەگەن دۇنگەندەردىڭ اۋىلىنا قونىستانايىن، - دەيدى ءشامشى.

-باسقانى سۇراماسام دا ، مۇنىڭ ءمانىسىن سۇرايىن. نەمەنە، قازاعىڭنان جەرىدىڭ بە ؟

-ولاي ەمەس، حاسەن اعا. اينالايىن قازاعىم بولماسا ءانىم دە، ءوزىم دە كىمگە كەرەك؟

بىراق، ولار كەي كەزدەرى ءوز ۇلدارىن وزگەلەردەن بۇرىن تاياقتاپ تاستايدى. ءۇي –جايدى ءوزىم سالدىرسام دا، قاي تەنتەكتىڭ اۋزىنا قاقپاق قوياسىز، وسەككە ءسىز قالاسىز، حاسەن اعا . زالالىم ءتيىپ كەتۋى مۇمكىن.

بەكتۇرعانوۆ بۇل سوزگە «اپىراي ، ءا؟» دەپ ويلانىپ قالادى دا كونە كەتەدى. .. ءشامشىنىڭ دۇنگەندەر اۋىلىنا كەلۋ تاريحى وسىلاي. كومپارتيا تۋرالى ءبىر اۋىز ءان جازباعان ءشامشى ونىڭ ءبىر دوكەيى –قوناەۆتان ءۇش بولمەلى پاتەردى، ەكىنشى دوكەيى –

بەكتۇرعانوۆتان قونىس جايدى وسىلايشا الدى.

بىراق امال نە ، بەكتۇرعانوۆ الدىمەن ورنىنان ءتۇسىپ، سونان سوڭ قايتىس بوپ كەتىپ، ءشامشىنىڭ «وكتيابر» كولحوزىنداعى ءۇي –جايى بىتپەي قالادى. دۇنگەندەردىڭ ورتاسىنا قۇلاعىنا تىنىشتىق، ءان جازۋعا – جاعداي ىزدەپ كەلگەن ءشامشى تاعى دا جالعىزدىقتىڭ، جوقشىلىقتىڭ ورتاسىندا قالادى.

مىنە، وسى تۇستا جامبىلدىق دارىگەر امانگەلدى سۇراعانوۆ ، سوۆحوز ديرەكتورى شوقان، شىمكەنتتىك ىلەس قاسىموۆ بۇل ومىردەن باز تاپپاي جۇرگەن شامشىگە اقشالاي قاراجات بەرىپ تۇرماعاندا، ونىڭ ءحالى نە بولارى بەلگىسىز ەدى.

«تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر» دەگەندەي، ورتالارىنا قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلى كەلىپ قالعانىن سەزگەن دۇنگەن جۇرتى ونى قۇدايداي كۇتىپ، بار كومەكتەرىن اياعان جوق.

ولاردىڭ بۇل ىقىلاسى بولماعاندا ، ءشامشىنىڭ تاعى قايدا قاڭعىپ كەتۋى بەلگىسىز ەدى. سوڭعى ءۇش جىلدا مەن وسىنىڭ ءبارىن ءوز كوزىممەن كوردىم جانە سول ءۇشىن مارقۇم بوپ كەتكەن ءشامشىنىڭ اتىنان شەكسىز العىسىمدى ايتامىن.

نەگىزگى ەكى ءۇيىنىڭ قاڭقاسىن تۇرعىزعانىمەن ، ونى بىتىرە الماعان ءشامشى سولاردىڭ قاسىنان مىقتى گاراج سالىپ الىپتى. گاراج ءۇيى شلاك –بەتوننان سوعىلعان. ونى تانكىمەن كەلىپ قيراتپاساڭ ، اناۋ- مىناۋ تراكتوردىڭ ءالى كەلمەيدى.

ورتاداعى بولمەدە ماشيناسى تۇرادى. وڭ جاق قولدا-ءشامشىنىڭ ءوز بولمەسى، جاتىن ءۇيى. وعان ەلەكتر دە وتكىزگەن، راديو دا ورناتقان. ءبىر قابىرعاسىن كىتاپ قوياتىن ستەللاج ەتكەن. ءشامشىنىڭ ءوزى پايدالاناتىن دا، قوناقتارعا ارناعان توسەك –ورنى دا وسى بولمەدە.

سول جاق قولدا –قوناقتار بولمەسى. مۇندا ۇزىن ۇستەل، ونىڭ ەكى جاعى ۇزىن ورىندىق. ىدىس –اياق، اس –اۋقات ساقتايتىن جابدىقتارى دا وسىندا. گاراج بەتون-شلاكتان سالىنعاندىقتان بۇل بولمە قىستا جىلى، جازدا –قوڭىر سالقىن.

دالا كۇيىپ تۇرعاندا ءبىز وسىندا كەلىپ، پا شىركىن، راحاتتانىپ جاتۋشى ەدىك.

ءشامشىنىڭ بويداق تۇرمىسقا ابدەن ۇيرەنىپ العاندىعى عوي، گاراج ۇيىندە جۋىنىپ-شايىناتىن ، شاي قايناتىپ، ىشەتىن اجەت نارسەلەردىڭ ءبارى بار –تىن.

اراق ىشەتىن بىرەۋ- مىرەۋلەر كەلىپ قالار دەپ، 4-5 ليتر سپيرت ۇستايتىن. كەپكەن بالىق، تۇزداعان قازى-قارتا، كامپيت، پەشەنە، نان ءتۇر- تۇرىمەن تۇراتىن.

باتپاقتا كيەتىن ءۇش كەرزى ەتىك، جاۋىنعا دەگەن – 4 پلاشش، 3-4 باس كيىمى دە بار ەدى. ال، ەڭ قىزىعى –جالعىز ماشيناسى ءۇشىن بەنزين ساقتاپ قوياتىن 42 كانيستر، 8 دوڭعالاق ، ءۇش ماڭداي اينەگى دە بار –تىن.

بىراق، ول ۇيدە ءشامشى تورىققان كەزدەرى ونىڭ جۇرەگىن جۇباتاتىن، شولدەگەن كەزدەرى – ءشولىن قاندىراتىن جۇمساق الاقان مەن ىستىق قۇشاق جوق ەدى. ءشامشى تالاي ءتۇن وتىندە وزىنە ارمان بولعان ايەلدىڭ بالبىراعان تاماعىن، وتتاي ىستىق قۇشاعىن اڭساعان بولار.

ءوز اندەرىندە ماحاببات جالاۋىن اسپانعا كوتەرگەن ءشامشى شىن ماحابباتىنا قوسىلا الماي -اق كەتتى.

مەن بىرگە بولعان ءۇش جىل ىشىندە شامشىمەن سىيلاس بولعان كومپوزيتور، اقىن، انشىلەردەن ونى ىزدەپ تەك سىزدىقوۆا كەنجەگۇل كەلىپ كەتتى... ءشامشىنىڭ سوڭعى 17 جىلى وسىلايشا جالعىزسىراۋمەن، تورىعۋمەن، زارىعۋمەن ، الماتى جاقتان ءبىر جاقسىلىق حابار كۇتۋمەن ءوتتى...

بىراق، ول حابار كەلگەن جوق. ال ، مەن «ءشامشى الپىسقا كەلىپ قالدى عوي» دەپ الماتىدا، شىمكەنتتە تالاي ەسىكتى قاققانىممەن ، تالاي دوسىنا ايتقانىممەن ەشقايسىنىڭ ەلەڭ ەتكەنىن كورە المادىم. ءبىرازدارىنان قايتا «سەن ءوز ءجونىڭدى جوندەپ السايشى» دەگەن ءسوز ەستىپ قالدىم.

بىراق، ءومىر – تارتىس قوي. الپىسقا كەلىپ، جالعىز قالعان ءشامشىنىڭ حال-جاعدايىن ەل –جۇرتقا جەتكىزۋ كەرەك بولدى. مەن اتقا قوندىم.

ءبىز ءشامشىنىڭ دۇنگەندەر اۋىلىنداعى وسى تۇراعىنان سوڭعى رەت 1991 جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ 30 جۇلدىزىندا اتتاندىق. ول گاراجدان شىعا بەرە ءوز ۇيىنە ءتىنتي قاراپ ءبىراز بوگەلدى. ەندى قايتىپ بۇل تۇراعىنا كەلمەيتىنىن سەزگەن سەكىلدەنىپ، كوزىنە جاس الدى.

-قوي، ءشامشى، قاپالانباي اتتان. قۇداي قالاسا، بىرەر ايدا قايتا ورالامىز،- دەدىم مەن.

-ءدام تاتايىق،-دەدى ءشامشى.

ءسويتتى دە، تۇكپىردەن ءبىر دوربا قۇرت الدى. ماعان ءبىر ۋىسىن بەردى.

-قالعانىن قالتاڭا سالىپ ال. كەي كەزدەرى ەرمەك قىلارسىڭ، - دەدى ول.

ونى كۇتىرلەتىپ جەپ قوياتىنداي مەندە دە قايسىبىر ءتىس بار دەيسىڭ. سول قۇرت مەنىڭ جان قالتامدا ۇزاق ءجۇردى. سونى اۋرۋحانادا جاتقان شامشىگە (25 اقپان ،1992 جىل) بەردىم.

- ويپىرماي، ءالى ساقتاپ ءجۇر ەكەنسىز عوي،- دەدى ول قۇرتتى قولىنا الىپ.

– اكەلىڭىزشى، ءبىر تىستەپ ءدام تاتايىن ، قايران اۋىلىمدى، اينالايىن اپامدى ەسىمە الايىنشى.

مەن سول ساتتە شامشىگە اۋىلدىڭ ءدامىن سوڭعى رەت تاتتىرىپ تۇرعانىمدى بىلمەپپىن. بىراق، مۇنىڭ ءبارى كەيىن بولدى. ال ، قازىر...

ءشامشى گاراج ۇيىنەن بىردەن اتتانعىسى كەلمەي ءبىراز بوگەلدى. ءار نارسەنى سىلتاۋراتىپ، ءۇي جاعىنا قاراي بەردى... كوزى جاساۋراپ، تۇتىعا بەردى.

-ورەكە، ولاي –بىلاي بولا كەتسەم اجەتىمە جارار دەپ ازداپ جيعان اقشام بار. ول مىنا ماشينانىڭ ءبىر قۋىسىندا. سول ەسىڭىزدە بولسىن،- دەدى ول دەمىگە سويلەپ.

-قوي، ءشامشى، ايتپا قاي- قايداعىنى !- دەدىم مەن وعان كۇش بەرگىم كەلىپ كۇشەيە سويلەپ.

بىراق، جۇرەك شىركىن ءبىر نارسەنى سەزدى-اۋ دەيمىن، ءدىر ەتە قالدى.

ءشامشىنىڭ سوڭعى تۇراعىنان ءبىز وسىلايشا اتتاندىق. قازىر ويلاپ تۇرسام، ءشامشىنىڭ ماڭگىلىك كوز جۇمۋىنا سول ساتتە 149 كۇن قالعان ەكەن.

ۋا، وقۋشىم، ەگەر سەن جامبىلدان الماتىعا باراتىن تاس جولمەن جۇرە قالساڭ، شاھاردان شىعا بەرىستەگى دۇنگەن اۋىلىنىڭ ءبىر شەتىندە، ۇلكەن جولدىڭ ءدال ەزۋىندە تۇرعان بىتپەگەن ءۇيدىڭ قاڭقاسىن، ونىڭ قاسىنداعى گاراجدى كورەسىڭ.

سول گاراجدىڭ ءبىر بۇرىشىندا ءوز مەكەن- جايىن ، ءتىپتى، جاقىن دوستارىنا بىلدىرۋگە دە نامىستانىپ 17 جىل ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ اتاقتى كومپوزيتورىن ەسىڭە ال! سەن ونىڭ دارحان تالانتىنا باسىڭدى ي!

كومپوزيتور دەگەن دارداي اتى بولماسا ، بۇل دۇنيەدەن كوبىنە كورگەنى راحات ەمەس، مەحنات بولعان قازاقتىڭ اياۋلى ازاماتىنا سىرتتاي بولسا دا سالەم بەر، تابيعات ساعان ءشامشىنىڭ تالانتىن بەرسە دە، تاعدىرىن بەرمەۋىن تىلە، تىلە، ۋا دوسىم! «ارقالاعانى التىن بولسا دا، تۇيەنىڭ تاماعى -تىكەن» دەپ ، اتام قازاق قالاي ءبىلىپ ايتقان، جاماعات!

1990 جىلى شىلدەدە ءشاۋىلدىردىڭ اۋداندىق مادەنيەت ۇيىندە سول مەرەيتوي جيىن ءوتىپ جاتقان ەدى. شامشىگە زالداعىلاردان كوپتەگەن سۇراقتار ءتۇستى، سولاردىڭ بىرەۋىندە : «ءشامشى اعا! تۆورچەستۆولىق جولىڭىزدا ءسىزدى رەنجىتكەندەر بولدى ما؟» دەپتى بىرەۋ.

ءشامشى ەلەڭ ەتتى. مۇنى سۇراعان كىم ەكەنىن بىلگىسى كەپ زالعا قاراپ ەدى، بەلگىلى بىرەۋدى كورە المادى. سوندا دا بولسا ويلانىپ قالدى. وسى ءبىر ۇزاق جولىندا كىمدەر رەنجىتتى ونى ؟ كىمدەر كەدەرگى جاسادى؟

- مەنى بىرەۋ باقىتتى ەتتى دەسەم، ونىم وتىرىك. ەشكىم رەنجىتپەدى دەسەم ونىم دا وتىرىك... مەن ءوز ومىرىمدە قانشا ءان سالسام، سونشا جىلاعان دا بولۋىم كەرەك.

سولاردىڭ ىشىنەن ەسىمنەن كەتپەيتىنى : قازاق راديوسىن باسقارعان ءبىر جىگىت سىزدەر ۇناتىپ ايتاتىن «ارىس جاعاسىندا » مەن «باقىت قۇشاعىنداعىنى» قابىلداتپاي، سول اندەردىڭ باعىن بايلاعىسى كەلگەنى... سونى ۇمىتا المايمىن، -دەدى ءشامشى.

ابىلاي حان ولەر الدىندا بۇقار جىراۋدى شاقىرىپ الىپ، «ۋا، شايىر، بۇل ومىردە مەنىڭ ءۇش وكىنىشىم بار، تىڭداپ ال» دەگەن ەكەن. ءبىرىنشى، كوپ قان توكتىم. مەن توكپەسەم، دۇشپان مەنىڭ قانىمدى توگەتىن بولدى.

ەكىنشى، حالقىما جەردىڭ ەمشەگىن ەمىزە المادىم. قالاكەنت سالعىزا المادىم. ءۇشىنشى، ەلدىڭ باسى بىرىكپەدى، تەنتەگى، وزبىرى كوپ بولدى دەپدى ابىلاي حان ،- دەدى ءشامشى كۇرسىنىپ.

–ابىلايشا ءۇش وكىنىش بولعاندا ، ونداي نارسە مەندە بولماۋشى ما ەدى؟ قىزعانىشتىڭ قۇربانى بوپ كەتىپ بارامىن. سول – وكىنىش.

سۇراق قاپتاپ كەتتى.

«ءشامشى اعا! ءسىزدىڭ اندەرىڭىزدى جاس تا، كارى دە – ءبارى دە ۇناتادى. ولاردىڭ حالىق جۇرەگىنە سونشالىقتى جاقىن بولۋىنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟» - دەپتى بىرەۋ.

- سەبەبى بىرەۋ –اق: ماعان جاقىن نارسە – حالقىمنىڭ جۇرەگى. ولار مەنى سوندىقتان تۇسىنەدى...سۇلتانماحمۇت «جاقسىلىق كورسەم دە -وزىمنەن، جاماندىق كورسەم دە - وزىمنەن» دەگەن... مەن ءوز ءانىمنىڭ مىقتى بولۋىن ويلاندىم، - دەدى ءشامشى.

-مەنىڭ اندەرىمنىڭ بولاشاعى – حالقىمنىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى. حالقىم باردا – مەنىڭ اندەرىم دە بار، -دەدى ءشامشى.

«ءشامشى اعا! ءوزىڭىزدىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن ءانىڭىزدى ورىنداپ بەرسەڭىز» - دەپتى بىرەۋ.

ءشامشى ورنىنان تۇردى دا «حورلاندى» شىرقاي جونەلدى.

كوز الدىنا سۇلۋ قىزدىڭ مۇڭايعانداي بولعان كەسكىنى كەلدى. سونان سوڭ اۋىر ويلانىپ، كوزى بۇلدىراپ كەتكەن ءشامشى ۇزاق وتىرىپ قالدى. وزىنە «ءشاۋىلدىردىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» دەگەن اتاق بەرىلگەنىندە ، شاۋىلدىردەگى بالالار مۋزىكا مەكتەبى ءشامشى قالداياقوۆ اتىمەن اتالعاندىعى جايلى قاۋلىنى دا بۇلدىراعان مۇنار اراسىندا تۇرعانداي بولىپ ەمىس -ەمىس ەستىدى.

يە، الپىسقا كەلگەن شاعىندا بەرىلگەن اتاق ۇلىق پا، كىشىك پە؟

سەن بۇل اتاققا بۇدان وتىز جىل بۇرىن ءزارۋ ەدىڭ. ول كەزدە ونى ساعان بەرمەدى. ارادا وتىز جىل وتكەن سوڭ، وتىز جىل بۇرىنعى اندەرىڭ ءۇشىن سەن ونى بۇگىن عانا الىپ وتىرسىڭ. دۇرىس پا، بۇرىس پا وسى؟ سەن وعان قۋاناسىڭ با، ايتشى ، ءشامشى؟

ورازبەك بودىقوۆ ء"شامشى قالداياقوۆ تۋرالى جىر" كىتابى.

ۇلاربەك دالەيۇلىنىڭ پاراقشاسىنان الىندى.

Abai.kz