Týrkiya «Resey múnayyn satyp aludy tolyqtay toqtatty» degen habar tarady. Áriyne, múndaydan keyin konspirologtar qaptap ketedi. Olar Batys sanksiyasynyng «jenisin» jәne týrik energetikasynyng jana dәuiri bastaldy dep jahangha jar saldy. Biraq geosayasat pen qomaqty aqsha jýrgen jerde shyndyqtyng shymyldyghynan shaytan syghalap túrmasa onyng nesi qyzyq? Osy jaghdaydyng mәn-jayyn Ulysmedia.kz zerdelep kórdi.

Azaytu bas tartu degen sóz emes

Emosiyamen emes, barrelimen ólshenetin jerge týseyik. Songhy derekter «tolyq bas tartu» turaly aiqay-shugha qaramastan, әldeqayda qarapayym shyndyqty kórsetedi. Týrkiya reseylik Urals markaly múnaydy aludy rasymen azaytty. Búl qysqaru búryn alyp jýrgen kólemning shamamen ýshten biri (key derekterde jartysyna juyq). Demek, Bosforda reseylik tankerlerdi órtegen eshkim joq. Tәjiriybeli illuzionist sekildi, Ankara tek «baghytyn ózgertkendey» kórindi, al is jýzinde bir «kostumin» ekinshisine auystyrdy. Óitkeni import... negizinen CPC Blend markaly qazaqstandyq múnay esebinen artty.

Shektelgen mýmkindik

Reuters agenttigi analitikalyq platformalar Kpler jәne LSEG derekterine sýienip habarlaghanday, qarasha aiynda Týrkiyagha Urals markaly múnay jetkizu qazanmen salystyrghanda tәuligine 100 myng barrelige azayyp, jalpy import kólemi tәuligine shamamen 200 myng barrelidi qúraghan. Europa 2022 jyldan bastap reseylik múnaydan bas tarta bastaghaly beri Týrkiya Ýndistannan keyin Urals múnayynyng eng iri satyp alushysyna ainalghan edi. Qysqaru AQSh-tyng «Lukoyl» men «Rosnefti» kompaniyalaryna sanksiya engizuine baylanysty boldy, nәtiyjesinde týrik múnay óndeu zauyttaryna múnay jetkizetin elderding sany qysqardy.

…biraq aiyrmashylyq bar

Kpler mәlimetinshe, Urals jetkizilimi azayghan tústa Týrkiya balama múnay týrlerin kóbirek satyp ala bastady. Olardyng ishinde – CPC Blend jәne KEBCO markaly qazaqstandyq múnay, sonymen birge iraktyq Basrah markasy bar. Mәselen, qarasha aiynda Týrkiya tәuligine 105 myng barreli CPC Blend múnayyn importtaghan. Búl 2024 jylghy aqpannan bergi eng joghary kórsetkish. Alayda agenttikting jazuynsha, CPC Blend eksportyn Kaspiy qúbyr konsorsiumynyng (KQK) terminalyna jasalghan songhy shabuyl qiyndatyp jiberui mýmkin.

Sensasiya emes

Qalay bolghanda da, qazaqstandyq múnaydyng Týrkiya naryghynda boluy kýtpegen janalyq emes. Búghan deyin Qazaqstan men Týrkiya preziydentteri qazaqstandyq múnay eksportyn «Baku–Tbilisiy–Djeyhan» qúbyry arqyly arttyrugha kelisken. Biyl shilde aiynda energetika ministri Erlan Aqkenjenov múnay tasymaly qanshagha ósetinin bylay týsindirgen:

– Tasymaldy arttyru 2025 jylgha josparlanyp otyr. Byltyr biz osy baghyt boyynsha shamamen 1,4 mln tonna tasymaldadyq, al 2025 jyly shamamen 1,7 mln tonnagha jetkizudi josparlaymyz. Songhy alty aida shamamen 800 myng tonnany tasymaldadyq, qatelespesem. Júmys jýrip jatyr. Búl – bizding negizgi balamaly baghyttarymyzdyng biri.

Bedel auystyru

Endi әngimening eng qyzyq túsyna keldik. Key sarapshylar Týrkiyanyng Resey múnayyn azaytyp, ony Qazaqstannyng arqasynda «ózin qútqaryp jatyr» dep maqtanyshpen kórsetude. Biraq ashyghyn aitayyq: Týrkiya qazir belsendi satyp alyp jatqan CPC Blend markaly qazaqstandyq múnaydyng qasiyetteri reseylik Urals-qa óte jaqyn. Búl týrik múnay óndeu zauyttaryna jabdyqty tolyq qayta baptamay-aq jenil auysugha mýmkindik beredi. Múnay – jay su men gazdalghan susyn emes, kýrdeli tehnikalyq ónim, sondyqtan ony basqa tauarmen almastyru ýshin dәlme-dәl balamasy qajet.

Odan bólek, «qazaqstandyq» múnaydyng eleuli bóligi – iri konsorsiumdar ayasynda Chevron siyaqty batystyq energetikalyq alpauyttar óndiretin shiykizat. Ángime auany mynaday: Týrkiya jauynnan qorqyp, reseylik etikti laqtyrghan joq, tek syrtynda «Made in Kazakhstan» degen belgisi bar, sapasy úqsas etikti kiyip shyqty. Biraq sol etikpen jýretin jol Resey naryghymen baylanysty oiqy-shoyqy jol kýiinde qalyp otyr. Ayyrmashylyq bar, әriyne, biraq ol kóbine fizikalyq emes, qúqyqtyq aiyrmashylyq. Yaghny «tolyq bas tartu» emes, sanksiyalar qysymynda jasalghan útymdy әrtaraptandyru.

Tramp faktory

Sanksiya demekshi, Týrkiya búl sheshimdi bir kýnde qabyldaghan joq. Búghan deyin Donalid Tramp Erdoganmen kezdesude Týrkiyagha resey múnayyn satyp aludy toqtatudy talap etken. Osydan song týrik basshysy el energetikasyn әrtaraptandyru turaly mәlimdedi. Biraq búl «Týrkiya Tramptan qoryqqan son» jasalghan qadam ba? Tura maghynasynda olay emes. Qorqynysh әlsizderge tәn emosiya. Týrkiya – aimaqtyq derjava jәne iri ekonomika. Ol qoryqpaydy, tek tәuekeldi esepteydi.

Resey múnayyn kóp kólemde óndep otyrghan týrik zauyttaryna AQSh-tyng qosymsha sanksiya salu qaupi tóndi. Ankara ýshin halyqaralyq qarjy jýiesi men Europagha múnay ónimderin eksporttau mýmkindigin joghaltu tym auyr soqqy bolar edi. Eger shiykizat «uly» dep tanylsa, eksportqa tyiym salynuy yqtimal.

Esepke qúrylghan qadam

Bizding oiymyzsha, Týrkiya búl jaghdayda әriden oilap sheshim qabyldady. Urals kólemin azaytyp, sonymen birge sanksiya salynbaghan CPC Blend satyp aludy úlghaytu — Uashiyntonnan qoryqqannan emes. Búl – qarjylyq saqtandyru. Týrkiya Urals-ti tómen baghamen aludy jalghastyra otyryp, Batysqa «biz qysqarttyq» degen belgi beredi jәne sonymen birge sapasy úqsas, qúqyqtyq tәuekeli tómen balamany almastyrady.

Reuters-ting mәlimetinshe, eldegi iri zauyttardyng biri әzerbayjandyq SOCAR-gha tiyesili STAR (SOCAR Turkey Aegean Refinery) jeltoqsanda Irak, Qazaqstan jәne basqa elderden tórt partiya shiykizat satyp alugha kelisim jasaghan. Búl tәuligine 77-129 myng barrelige ten. Al qyrkýiek pen qazanda zauyttyng bar qory shamamen 210 myng barreli reseylik múnay bolghan.

Ontayly strategiya

Búl jaghdaydy Ulysmedia.kz-ke әzerbayjandyq sayasy taldaushy Aghil Gahramanov týsindirdi:

– 2025 jyldyng qarashasynda Týrkiya Reseyding Urals múnayyn satyp aludy kýrt qysqartty. Búl – reseylik energiya jetkizushilerine qatysty Batys sanksiyalarynyng kýshengimen jәne týrik múnay óndeu zauyttarynyng balama shiykizatqa kóshuimen baylanysty. Biyl Týrkiya tek Reseyden emes, Afrika elderining múnayyna da bet búra bastady. Múnyng bәri sanksiyalar men qoljetimdi balamalardyng boluyna baylanysty, – deydi sarapshy.

Ol sonday-aq Týrkiyanyng energetika jәne tabighy resurstar ministri Alparslan Bayraktardyng sózine nazar audardy: resey múnayyn satyp alu nemese satyp almau turaly sheshimdi memleket emes, jeke kompaniyalar qabyldaydy. Búl Tramptyng talaptaryna resmy jauap edi.

– Demek, Ankara múnay jetkizu baghyttaryn әrtaraptandyruda. Búl – Týrkiya ýshin dúrys strategiya, – dedi Gahramanov.

Birtindep yghystyru

BAQ mәlimetinshe, jana import kólemining bir bóligi reseylik Urals-qa úqsas KEBCO markaly qazaqstandyq múnay bolady. Týrkiyanyng taghy bir iri múnay óndeu zauyty  Tupras Irak múnayyn kóbirek satyp alyp, bir kәsiporyn ýshin resey múnayynan tolyq bas tartyp, europalyq naryqqa qoljetimdilikti saqtaudy kózdep otyr. Búl túrghyda Ankara Ýndistannyng jolyn qaytalap, AQSh, EO jәne Úlybritaniya sanksiyalarynyng talaptaryna kónbistik tanytady. Yaghny resey múnayyn negizgi eksporttyq baghyttardan birtindep yghystyru jýrip jatyr.

Salystyru ýshin: 2024 jyly Týrkiyadaghy resey múnayynyng ýlesi – 66 %, gaz ýlesi – 41 %, dep jazady Ekonomim gazeti.

Uaqytsha әser

Búl uaqytta Fransiyadaghy Kpler zertteu platformasy Týrkiya, Ýndistan jәne Qytay «Lukoyl» men «Rosneftike» qarsy sanksiyalargha jyldam beyimdelip jatqanyn jazady. Sanksiyalar әseri bolady, biraq uaqytsha. Eger Resey múnayyn shyndap toqtatqysy kelse, jana qosymsha sanksiyalar qajet. Óitkeni qúny tómen resey múnayy ekonomikalyq túrghydan әli de importtaushylar ýshin tiyimdi.

Al sayasy sebep boyynsha kompaniyalar AQSh sanksiyasyna «tәueldi bolyp kóringisi kelmeydi». Sondyqtan týrik kompaniyalary endi sanksiya salynbaghan reseylik jetkizushilermen júmys isteudi jalghastyrady. Mysaly, «Tatnefti», «Ruseksport», MorExport jәne «Lukoylgha» qatysy bar Alghaf Marine.

Yaghny sanksiya múnaygha emes, ony satatyn negizgi kompaniyalargha ghana әser etip otyr.

Kpler boljamynsha, shynayy ýzilis 2026 jyldyng qantaryna deyin ghana sozylyp, odan keyin «reseylik barrelider bәribir óz jolyn tabady».

Bir bóshkeden ekinshi bóshkege

Aytpaqshy, jogharydaghy mәlimetterge qaramastan, Týrkiya Reseyden 22 mlrd tekshe metr gaz jetkizuge kelisimshartty taghy bir jylgha úzartqany belgili boldy. Demek, Resey Týrkiya ýshin әli de manyzdy jetkizushi.

Basqasha aitqanda, tolyq bas tartu – miyf. Týrkiya tek múnay balansyn ózgertti: baghytyn basqa, biraq úqsas bóshkelerge búrdy, al olardyng joly da, baghyty da týbegeyli ózgermedi. Búl 180 gradusqa búrylu emes, sanksiyalyq dәlizde jasalghan mәjbýrli qadam.

Ayta keteyik, búl material reseylik múnaydy qorghau ýshin emes. Resey shekteuler jaghdayynda múnayyn Qytay, Ýndistan jәne basqa elderge ýlken jenildikpen satyp otyrghany da – fakt. Bizding maqsat – aimaqtaghy naqty jaghdaydy kórsetip, emosiyasyz týsindiru.

Abai.kz