تۇركيا «رەسەي مۇنايىن ساتىپ الۋدى تولىقتاي توقتاتتى» دەگەن حابار تارادى. ارينە، مۇندايدان كەيىن كونسپيرولوگتار قاپتاپ كەتەدى. ولار باتىس سانكتسياسىنىڭ «جەڭىسىن» جانە تۇرىك ەنەرگەتيكاسىنىڭ جاڭا ءداۋىرى باستالدى دەپ جاھانعا جار سالدى. بىراق گەوساياسات پەن قوماقتى اقشا جۇرگەن جەردە شىندىقتىڭ شىمىلدىعىنان شايتان سىعالاپ تۇرماسا ونىڭ نەسى قىزىق؟ وسى جاعدايدىڭ ءمان-جايىن Ulysmedia.kz زەردەلەپ كوردى.

ازايتۋ باس تارتۋ دەگەن ءسوز ەمەس

ەموتسيامەن ەمەس، باررەلمەن ولشەنەتىن جەرگە تۇسەيىك. سوڭعى دەرەكتەر «تولىق باس تارتۋ» تۋرالى ايقاي-شۋعا قاراماستان، الدەقايدا قاراپايىم شىندىقتى كورسەتەدى. تۇركيا رەسەيلىك Urals ماركالى مۇنايدى الۋدى راسىمەن ازايتتى. بۇل قىسقارۋ بۇرىن الىپ جۇرگەن كولەمنىڭ شامامەن ۇشتەن ءبىرى (كەي دەرەكتەردە جارتىسىنا جۋىق). دەمەك، بوسفوردا رەسەيلىك تانكەرلەردى ورتەگەن ەشكىم جوق. تاجىريبەلى يلليۋزيونيست سەكىلدى، انكارا تەك «باعىتىن وزگەرتكەندەي» كورىندى، ال ءىس جۇزىندە ءبىر «كوستيۋمىن» ەكىنشىسىنە اۋىستىردى. ويتكەنى يمپورت... نەگىزىنەن CPC Blend ماركالى قازاقستاندىق مۇناي ەسەبىنەن ارتتى.

شەكتەلگەن مۇمكىندىك

Reuters اگەنتتىگى اناليتيكالىق پلاتفورمالار Kpler جانە LSEG دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ حابارلاعانداي، قاراشا ايىندا تۇركياعا Urals ماركالى مۇناي جەتكىزۋ قازانمەن سالىستىرعاندا تاۋلىگىنە 100 مىڭ باررەلگە ازايىپ، جالپى يمپورت كولەمى تاۋلىگىنە شامامەن 200 مىڭ باررەلدى قۇراعان. ەۋروپا 2022 جىلدان باستاپ رەسەيلىك مۇنايدان باس تارتا باستاعالى بەرى تۇركيا ءۇندىستاننان كەيىن Urals مۇنايىنىڭ ەڭ ءىرى ساتىپ الۋشىسىنا اينالعان ەدى. قىسقارۋ اقش-تىڭ «لۋكويل» مەن «روسنەفت» كومپانيالارىنا سانكتسيا ەنگىزۋىنە بايلانىستى بولدى، ناتيجەسىندە تۇرىك مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىنا مۇناي جەتكىزەتىن ەلدەردىڭ سانى قىسقاردى.

…بىراق ايىرماشىلىق بار

Kpler مالىمەتىنشە، Urals جەتكىزىلىمى ازايعان تۇستا تۇركيا بالاما مۇناي تۇرلەرىن كوبىرەك ساتىپ الا باستادى. ولاردىڭ ىشىندە – CPC Blend جانە KEBCO ماركالى قازاقستاندىق مۇناي، سونىمەن بىرگە يراكتىق Basrah ماركاسى بار. ماسەلەن، قاراشا ايىندا تۇركيا تاۋلىگىنە 105 مىڭ باررەل CPC Blend مۇنايىن يمپورتتاعان. بۇل 2024 جىلعى اقپاننان بەرگى ەڭ جوعارى كورسەتكىش. الايدا اگەنتتىكتىڭ جازۋىنشا، CPC Blend ەكسپورتىن كاسپي قۇبىر كونسورتسيۋمىنىڭ (كقك) تەرمينالىنا جاسالعان سوڭعى شابۋىل قيىنداتىپ جىبەرۋى مۇمكىن.

سەنساتسيا ەمەس

قالاي بولعاندا دا، قازاقستاندىق مۇنايدىڭ تۇركيا نارىعىندا بولۋى كۇتپەگەن جاڭالىق ەمەس. بۇعان دەيىن قازاقستان مەن تۇركيا پرەزيدەنتتەرى قازاقستاندىق مۇناي ەكسپورتىن «باكۋ–تبيليسي–دجەيحان» قۇبىرى ارقىلى ارتتىرۋعا كەلىسكەن. بيىل شىلدە ايىندا ەنەرگەتيكا ءمينيسترى ەرلان اقكەنجەنوۆ مۇناي تاسىمالى قانشاعا وسەتىنىن بىلاي تۇسىندىرگەن:

– تاسىمالدى ارتتىرۋ 2025 جىلعا جوسپارلانىپ وتىر. بىلتىر ءبىز وسى باعىت بويىنشا شامامەن 1,4 ملن توننا تاسىمالدادىق، ال 2025 جىلى شامامەن 1,7 ملن تونناعا جەتكىزۋدى جوسپارلايمىز. سوڭعى التى ايدا شامامەن 800 مىڭ توننانى تاسىمالدادىق، قاتەلەسپەسەم. جۇمىس ءجۇرىپ جاتىر. بۇل – ءبىزدىڭ نەگىزگى بالامالى باعىتتارىمىزدىڭ ءبىرى.

بەدەل اۋىستىرۋ

ەندى اڭگىمەنىڭ ەڭ قىزىق تۇسىنا كەلدىك. كەي ساراپشىلار تۇركيانىڭ رەسەي مۇنايىن ازايتىپ، ونى قازاقستاننىڭ ارقاسىندا «ءوزىن قۇتقارىپ جاتىر» دەپ ماقتانىشپەن كورسەتۋدە. بىراق اشىعىن ايتايىق: تۇركيا قازىر بەلسەندى ساتىپ الىپ جاتقان CPC Blend ماركالى قازاقستاندىق مۇنايدىڭ قاسيەتتەرى رەسەيلىك Urals-قا وتە جاقىن. بۇل تۇرىك مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىنا جابدىقتى تولىق قايتا باپتاماي-اق جەڭىل اۋىسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. مۇناي – جاي سۋ مەن گازدالعان سۋسىن ەمەس، كۇردەلى تەحنيكالىق ءونىم، سوندىقتان ونى باسقا تاۋارمەن الماستىرۋ ءۇشىن دالمە-ءدال بالاماسى قاجەت.

ودان بولەك، «قازاقستاندىق» مۇنايدىڭ ەلەۋلى بولىگى – ءىرى كونسورتسيۋمدار اياسىندا Chevron سياقتى باتىستىق ەنەرگەتيكالىق الپاۋىتتار وندىرەتىن شيكىزات. اڭگىمە اۋانى مىناداي: تۇركيا جاۋىننان قورقىپ، رەسەيلىك ەتىكتى لاقتىرعان جوق، تەك سىرتىندا «Made in Kazakhstan» دەگەن بەلگىسى بار، ساپاسى ۇقساس ەتىكتى كيىپ شىقتى. بىراق سول ەتىكپەن جۇرەتىن جول رەسەي نارىعىمەن بايلانىستى ويقى-شويقى جول كۇيىندە قالىپ وتىر. ايىرماشىلىق بار، ارينە، بىراق ول كوبىنە فيزيكالىق ەمەس، قۇقىقتىق ايىرماشىلىق. ياعني «تولىق باس تارتۋ» ەمەس، سانكتسيالار قىسىمىندا جاسالعان ۇتىمدى ءارتاراپتاندىرۋ.

ترامپ فاكتورى

سانكتسيا دەمەكشى، تۇركيا بۇل شەشىمدى ءبىر كۇندە قابىلداعان جوق. بۇعان دەيىن دونالد ترامپ ەردوگانمەن كەزدەسۋدە تۇركياعا رەسەي مۇنايىن ساتىپ الۋدى توقتاتۋدى تالاپ ەتكەن. وسىدان سوڭ تۇرىك باسشىسى ەل ەنەرگەتيكاسىن ءارتاراپتاندىرۋ تۋرالى مالىمدەدى. بىراق بۇل «تۇركيا ترامپتان قورىققان سوڭ» جاسالعان قادام با؟ تۋرا ماعىناسىندا ولاي ەمەس. قورقىنىش السىزدەرگە ءتان ەموتسيا. تۇركيا – ايماقتىق دەرجاۆا جانە ءىرى ەكونوميكا. ول قورىقپايدى، تەك تاۋەكەلدى ەسەپتەيدى.

رەسەي مۇنايىن كوپ كولەمدە وڭدەپ وتىرعان تۇرىك زاۋىتتارىنا اقش-تىڭ قوسىمشا سانكتسيا سالۋ قاۋپى ءتوندى. انكارا ءۇشىن حالىقارالىق قارجى جۇيەسى مەن ەۋروپاعا مۇناي ونىمدەرىن ەكسپورتتاۋ مۇمكىندىگىن جوعالتۋ تىم اۋىر سوققى بولار ەدى. ەگەر شيكىزات «ۋلى» دەپ تانىلسا، ەكسپورتقا تىيىم سالىنۋى ىقتيمال.

ەسەپكە قۇرىلعان قادام

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، تۇركيا بۇل جاعدايدا ارىدەن ويلاپ شەشىم قابىلدادى. Urals كولەمىن ازايتىپ، سونىمەن بىرگە سانكتسيا سالىنباعان CPC Blend ساتىپ الۋدى ۇلعايتۋ — ۋاشيڭتوننان قورىققاننان ەمەس. بۇل – قارجىلىق ساقتاندىرۋ. تۇركيا Urals-ءتى تومەن باعامەن الۋدى جالعاستىرا وتىرىپ، باتىسقا «ءبىز قىسقارتتىق» دەگەن بەلگى بەرەدى جانە سونىمەن بىرگە ساپاسى ۇقساس، قۇقىقتىق تاۋەكەلى تومەن بالامانى الماستىرادى.

Reuters-ءتىڭ مالىمەتىنشە، ەلدەگى ءىرى زاۋىتتاردىڭ ءبىرى ازەربايجاندىق SOCAR-عا تيەسىلى STAR (SOCAR Turkey Aegean Refinery) جەلتوقساندا يراك، قازاقستان جانە باسقا ەلدەردەن ءتورت پارتيا شيكىزات ساتىپ الۋعا كەلىسىم جاساعان. بۇل تاۋلىگىنە 77-129 مىڭ باررەلگە تەڭ. ال قىركۇيەك پەن قازاندا زاۋىتتىڭ بار قورى شامامەن 210 مىڭ باررەل رەسەيلىك مۇناي بولعان.

وڭتايلى ستراتەگيا

بۇل جاعدايدى Ulysmedia.kz-كە ازەربايجاندىق ساياسي تالداۋشى اعيل گاحرامانوۆ ءتۇسىندىردى:

– 2025 جىلدىڭ قاراشاسىندا تۇركيا رەسەيدىڭ Urals مۇنايىن ساتىپ الۋدى كۇرت قىسقارتتى. بۇل – رەسەيلىك ەنەرگيا جەتكىزۋشىلەرىنە قاتىستى باتىس سانكتسيالارىنىڭ كۇشەيۋىمەن جانە تۇرىك مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىنىڭ بالاما شيكىزاتقا كوشۋىمەن بايلانىستى. بيىل تۇركيا تەك رەسەيدەن ەمەس، افريكا ەلدەرىنىڭ مۇنايىنا دا بەت بۇرا باستادى. مۇنىڭ ءبارى سانكتسيالار مەن قولجەتىمدى بالامالاردىڭ بولۋىنا بايلانىستى، – دەيدى ساراپشى.

ول سونداي-اق تۇركيانىڭ ەنەرگەتيكا جانە تابيعي رەسۋرستار ءمينيسترى الپارسلان بايراكتاردىڭ سوزىنە نازار اۋداردى: رەسەي مۇنايىن ساتىپ الۋ نەمەسە ساتىپ الماۋ تۋرالى شەشىمدى مەملەكەت ەمەس، جەكە كومپانيالار قابىلدايدى. بۇل ترامپتىڭ تالاپتارىنا رەسمي جاۋاپ ەدى.

– دەمەك، انكارا مۇناي جەتكىزۋ باعىتتارىن ءارتاراپتاندىرۋدا. بۇل – تۇركيا ءۇشىن دۇرىس ستراتەگيا، – دەدى گاحرامانوۆ.

بىرتىندەپ ىعىستىرۋ

باق مالىمەتىنشە، جاڭا يمپورت كولەمىنىڭ ءبىر بولىگى رەسەيلىك Urals-قا ۇقساس KEBCO ماركالى قازاقستاندىق مۇناي بولادى. تۇركيانىڭ تاعى ءبىر ءىرى مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى  Tupras يراك مۇنايىن كوبىرەك ساتىپ الىپ، ءبىر كاسىپورىن ءۇشىن رەسەي مۇنايىنان تولىق باس تارتىپ، ەۋروپالىق نارىققا قولجەتىمدىلىكتى ساقتاۋدى كوزدەپ وتىر. بۇل تۇرعىدا انكارا ءۇندىستاننىڭ جولىن قايتالاپ، اقش، ەو جانە ۇلىبريتانيا سانكتسيالارىنىڭ تالاپتارىنا كونبىستىك تانىتادى. ياعني رەسەي مۇنايىن نەگىزگى ەكسپورتتىق باعىتتاردان بىرتىندەپ ىعىستىرۋ ءجۇرىپ جاتىر.

سالىستىرۋ ءۇشىن: 2024 جىلى تۇركياداعى رەسەي مۇنايىنىڭ ۇلەسى – 66 %، گاز ۇلەسى – 41 %، دەپ جازادى Ekonomim گازەتى.

ۋاقىتشا اسەر

بۇل ۋاقىتتا فرانتسياداعى Kpler زەرتتەۋ پلاتفورماسى تۇركيا، ءۇندىستان جانە قىتاي «لۋكويل» مەن «روسنەفتكە» قارسى سانكتسيالارعا جىلدام بەيىمدەلىپ جاتقانىن جازادى. سانكتسيالار اسەرى بولادى، بىراق ۋاقىتشا. ەگەر رەسەي مۇنايىن شىنداپ توقتاتقىسى كەلسە، جاڭا قوسىمشا سانكتسيالار قاجەت. ويتكەنى قۇنى تومەن رەسەي مۇنايى ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءالى دە يمپورتتاۋشىلار ءۇشىن ءتيىمدى.

ال ساياسي سەبەپ بويىنشا كومپانيالار اقش سانكتسياسىنا «تاۋەلدى بولىپ كورىنگىسى كەلمەيدى». سوندىقتان تۇرىك كومپانيالارى ەندى سانكتسيا سالىنباعان رەسەيلىك جەتكىزۋشىلەرمەن جۇمىس ىستەۋدى جالعاستىرادى. مىسالى، «تاتنەفت»، «رۋسەكسپورت»، MorExport جانە «لۋكويلعا» قاتىسى بار Alghaf Marine.

ياعني سانكتسيا مۇنايعا ەمەس، ونى ساتاتىن نەگىزگى كومپانيالارعا عانا اسەر ەتىپ وتىر.

Kpler بولجامىنشا، شىنايى ءۇزىلىس 2026 جىلدىڭ قاڭتارىنا دەيىن عانا سوزىلىپ، ودان كەيىن «رەسەيلىك باررەلدەر ءبارىبىر ءوز جولىن تابادى».

ءبىر بوشكەدەن ەكىنشى بوشكەگە

ايتپاقشى، جوعارىداعى مالىمەتتەرگە قاراماستان، تۇركيا رەسەيدەن 22 ملرد تەكشە مەتر گاز جەتكىزۋگە كەلىسىمشارتتى تاعى ءبىر جىلعا ۇزارتقانى بەلگىلى بولدى. دەمەك، رەسەي تۇركيا ءۇشىن ءالى دە ماڭىزدى جەتكىزۋشى.

باسقاشا ايتقاندا، تولىق باس تارتۋ – ميف. تۇركيا تەك مۇناي بالانسىن وزگەرتتى: باعىتىن باسقا، بىراق ۇقساس بوشكەلەرگە بۇردى، ال ولاردىڭ جولى دا، باعىتى دا تۇبەگەيلى وزگەرمەدى. بۇل 180 گرادۋسقا بۇرىلۋ ەمەس، سانكتسيالىق دالىزدە جاسالعان ءماجبۇرلى قادام.

ايتا كەتەيىك، بۇل ماتەريال رەسەيلىك مۇنايدى قورعاۋ ءۇشىن ەمەس. رەسەي شەكتەۋلەر جاعدايىندا مۇنايىن قىتاي، ءۇندىستان جانە باسقا ەلدەرگە ۇلكەن جەڭىلدىكپەن ساتىپ وتىرعانى دا – فاكت. ءبىزدىڭ ماقسات – ايماقتاعى ناقتى جاعدايدى كورسەتىپ، ەموتسياسىز ءتۇسىندىرۋ.

Abai.kz