– Bauyrym, birinshi ret ótip bara jatqanyng ba?

Tóbedegi qylsha shiratylghan dingek temirlerge qarap tanyrqap:

– IYә… – deymin.– Men kópirding emes, alyp dombyranyng ýstimen jýrip kele jatqandaymyn. Teniz sheti basylghan sausaqtay bylqyldap, al bizding jol dombyranyng moyny siyaqty sozylyp ketken… Anannyng kózindey ghajayyp!

– Múnyng tarihyn estisen, odan beter tanghalasyn,– dedi jurnalist.– Búl әlemdegi jeti ghajayyp qúrylystyng qataryna kirgen. Mynau kópirding múhit ýstinde kerjylanday kerdendep sozylghandaghy úzyndyghy – 55 shaqyrym,– dep qolyn qylyshtay sozdy.– Eni 33.1 metr. Múnyng eng qiyn jeri – 6.7 shaqyrym bolatyn su asty tunnelii. Ghimarattardy qúmsha ýgitken 8 balldyq jer silkinisine,– dedi lepirip.– Shirshyqtalyp kelip qúiyn oinatyp tenizdi shiratyp әketetin 16 balldyq teniz topanyna tótep beredi. Tolqyndar sabalanyp, juasyp, aqyry keri qaytady.

– Býkil әlem jiylyp jasaghan shyghar, iyә, Múndaydy?

– Álem jasaghan,– dedi jurnalist jymiyp.– Biraq jýregin qazaq soqtyrghan.

– Qazaq? – An-tang boldym.– Qay qazaq? – deymin.– Ákau?

– Qytaylardyng ózi jappay súraq qoyda: Ne ýshin búl tanghajayyp múhit ýsti kópiri qazaq últynyng dombyra aspabyna úqsaydy? – dep.

Osyny zerttep jasaugha, quanatyn bir is – Órleuhan Qisaúly degen qazaq ghalymymyz bastan-ayaq kýsh-jigerin saryp etken. Kópirding pishini sol kisining kenesinen kelgen bolsa, jer silkinisi men alapat dauyldyng belin qayystyryp keri qaytarudaghy әdis-amaldargha eng jýirigi osy eken. Búghan deyin Sianidaghy bir múrajaydyng jer silkinisine tózimdiligine osy kisi jauap beripti. Al, kópirding salynuyna qolbasshylyq etken adam Sychuanidyq Myng Fanchau degen qytay ghalymy.

– Órleuhan Qisa?

Bir jerden estigen siyaqtymyn ba?... Miym úluday ainalyp, oilanyp túryp qaldym.

– Altaydyng Kóktoghayynda tughan. Teniz ýstine dombyra beyneli kópir saludy oilap tapqan – sol kisi,– dep qaytalady.

Men tamsanghan kýide:

– Qarashy myna kópirding qyryna, dombyranyng perneleri de bar siyaqty. Dombyra moynyndaghyday perneleudi úmytpau ýshin, jolaqty joldardyng ortasyna belgili qashyqtyq saqtap kóldeneng jolaqtar syzyp otyrghan.

– Búl jay ghana úqsastyq emes. Ýnilip jasalghan óner tuyndysy,– dep qadap aitty ol.– Dombyra moynynyng qyrynda pernelerding syzyghy, baylauy kórinip túratynynday, osy kópir jolynyng shetindegi biyik ilgek beynesindegi qorghanysh temirleri osy pernening baylanu ereksheligin qaytalaydy.

– Shynymen de halqyna adal úl eken Órleuhan agha. Dombyranyng әr pernesin osy kópirge bolat temirler arqyly úqyptylyqpen baylay bilgen.

Dombyra alaqanyna úqsaytyn kedendik araldyng ýstinde túrmyz. Órleuhan aghamen nebәri 30 minut jolyghyp sóilesuding sәti ýsh kýnnen keyin týsti. Oghan deyin Chjuhayda jatyp demalghan bolatynbyz.

Órleuhan injenerlermen sóilesip túr. Kómekshisi men qytay jurnalist bizge jaqyndap keledi. Aghagha keziguge kelgen biz ekenimizdi aityp edik, «zouba, uomin shufa(qane, jýrinizder)!» dep qolyn samal sipaghan japyraqtay sermep, artymyzgha qaray sheginip túra qaldy.

Baghashar irkilmey, birden til qatty:

– Assalaumaghaleykum! Siz Órleuhan aghasyz ba?

Órleuhan (kýlimsirep):

– Uaghaleykumassalam. IYә, tyndap túrmyn, bauyrym.

Men de baryp dosymmen qanat qaghysqanday qatarlasyp sәlemdestim.

– Agha, men sizding enbeginizdi estip kelem. Sizben býgin jolyghatyn bolghan song týnimen úiqym mazdaghan úshqyndarday jan-jaqqa bytyrap qashty. Tipti, kózimmen kórgende, adamzat әlpeshtegen alyp mýsin adam bolyp kelip aldymda til qatqanday mýlde basqa әser… Teniz ýstine dombyra salyp jiberdiniz ghoy!

Órleuhan agha qarapayym dauyspen:

– Biz salghan joqpyz, bauyrym,– dedi kesetip.– Qazaqtyng ruhy ózi saldy. Men tek sony qaghazgha týsirdim. Maghan emes, dombyrany qazaqtyng jýrek tamyryna baylap ketken babalargha rahmet aityndar. Kóp oqydyq. Oqi-oqy teniz ben jelding tilin ýirendik. Al dombyranyng tilin biz bala kezden bilemiz.

– Qúrlyq pen Gonkongtan shyghyp, teniz ýstinde týiisetin eki kópirding toghysar túsyndaghy qos araldyng qúrlysyn nege dombyra alaqanyna úqsattynyz?

Órleuhan:

– Dombyra alaqany – kiyeli bólek. Ol jerde ishek baylanady. Qúlaq kýii tensheledi. Kópirding búl aralynda da joldar baylanady, adamdar toghyz taraudan kelip toghysady. Sapardyng da qúlaq kýiin qayyratyn beket – osy jerde. Dombyra adam ishindegi tulaghan, búlqynghan asau, dauyldy sezimdi syrtqa basqa kýimen, kónil tebirenterlik әuenmen ózgertip shygharsa, teniz dombyrasy da asau tolqynnyng kýiin ózgerte alady.

«Gonkonktan Chjuhaydy basyp, Makaomen jalghasyp, ýsh alyp qalany teniz ýstinen tútastyratyn erekshe joghary qarqyndy ghajayyp qúrlys joly. Tynyq Múhittyng auyzyndaghy Inju shyghanaghyna ornalasqan Gonkong, Makao, Chjuhay syndy 3 iri qalany tútastyryp túratyn, tenizge salynghan dombyra kópir býgingi kýni әlem júrtshylyghynyng kóz aiymyna ainalyp otyr. Jalpy ketken qarjy 18.8 milliard AQSh dollary. Elimizding ghalymdary 15 jyl boyy zertteu jasap tabysqa jetip, London qalasyndaghy Arup Group kompaniyasy búghan qabylanday qyrpulyqpen belsene atsalysyp, 9 jylda búl qúrlys ayaqtalyp, 2018 jyly 23 qazanda paydalanugha berilgen» degen sózder janymyzdaghy taqtayshada qyzyl bidayday qyzaryp, aidagharday iyrektelgen altyn sary jazularmen aghylshyn, portugal, qytay tilderinde jazylyp túr eken. Makaodyng búryn Portugaliyanyng otary bolghanyn eskersek, portugal tili sol sebepten qosylyp túrghan synayly.

– Órleuhan agha,– dedi de Baghashar sol taqtayshadaghy dombyra beyneli kópirding aspannan tartylghan suretine jaqyndap, ony sipalap kórsete bastady.– Qúrlys "Chjuhay-Makao-Gonkong kópiri" dep atalyp, әueli búl kópir tenizge auzy qaraghan týbekte qatar jatqan Chjuhay men Makao syndy eki qalanyng auzynan tenizge qaray baghyttalyp, anau Arqanyng túmar dombyrasynyng shanaghy qúsap ýshbúrysh pishin qúrap týilisedi de, odan keyin tenizge ótip, qúrlyqtaghy shanaqty týbekten Gonkongqa deyin dombyra moynynday sozalandap otyryp, Gonkongqa jaqyndaghan kezde jasandy aralgha jetip kilt toqtaydy da, dombyranyng qúlaq túsyndaghy alaqannan aumaytyn shaghyn port alanyn jasaydy,– dep aghagha bir qarap tynys aldy da, keudesin auagha toltyryp alghan song sózin jalghastyra berdi.– Al, ontýstiktegi Gonkongtan bastalghan kópirding ekinshi bólegi de tenizden moynyn qylqiyp sozyp, iyrelendegen dombyra moynyn jasap kelip, ol da osy port-alangha jaqyndaghan kezde osyghan qarama-qarsy jatqan ekinshi bir jasandy aralgha jetip, qúddy osy siyaqty dombyra alaqanynan aumaytyn port-alandy týzip, bir-birine jylantúmsyqtanyp qaraghan eki kópirding toqtaghan jerindegi dombyra alaqanynyng arasyn jinishke jol tútastyryp, teniz betindegi dombyra moyyndy, dombyra alaqandy әigili kópir osy jerde ózin erekshe әshekeylep kórsetedi.

– Dәl aitasyng bauyrym. Bәrin úqyptylyqpen qarap, egjey-tegjeyli mәn berip, enbegimizdi baghalay bilgen ekensin. Kópirding dombyra pishindi bolyp jasalghany el ishi-syrtyna keng tarap ketse de, dombyranyng alaqany, shaytantiyegi, tiyek túsy, pernesining osy qúrlysymyzda qalay oryn tapqanyn ýnilip qarap jatqandar bar da shyghar. Biraq, búl bauyrym siyaqty kóz aldymda taldap bergen kisini keziktire qoymadym.

Jurnalist dosym aghany múqiyat tyndap aldy da, agha aitqan shaytantiyek, tómengi tiyek túsy turaly dayyndaghan sózin agha ketpey túryp aityp bitiruge jantalasty. Búl kezde agha da shúbarkózdi altyn jalatylghan qol saghatyna bir qarap aldy. Saghaty kózding jauyn alyp, ishindegi baghdary shayanday yrshyp, shyrt-shyrt etip túr eken.

– Dombyra alaqandy eki portta da shaytantiyek jasalyp, búl shaytantiyekten eki perne tartylyp, jol osydan eki airyqqa bólinedi. Shaytantiyekting biyiginen enkeygen joldar tikeley jәne kóldeneng tústan pernelenip otyrady. Dombyranyng qos qúlaghynyng úshy azdap shyghyp laqmýiizdenip túratyny sekildi, osy dombyra alaqany pishinindegi eki porttyng úshyna qaray dónestenip salynghan qúrlys osy mýiizshening pishinin qaytalaydy. Dombyra alaqandy alandardyng ýstinen qarasan, alyp kemening palubasyn kórgendey bolasyn. Dombyra moyyndy, kókpenbek tabandy joldar eki ishekpen qaq jarylyp, joldyng ong jaghy eki jolaqty, sol jaghy da eki jolaqty bolyp keledi. Yaghniy,– dedi sodan song bir jútynyp alyp.– Yaghni, ong jaqpen de, sol jaqpen de zymyraytyn ýsh qatar kólik joly bar degen sóz. Dombyranyng shanaghynyng týbindegi týime men tiyekting arasynda ishekter qalay betkeylenip qatty tartylyp túrsa, kólik jolyn teniz astyndaghy tunnelige qosu ýshin salynghan dombyra alaqany pishinindegi jasandy aralda túrghyzylghan alanqay-porttyng ortasynda shoqshyrayyp túrghan shatyrshanyng basynan artyna qaray tura osynday qatty tartylghan baylamdar bar.

– Sol jerge,– dedi aghamyz.– Kedendik jәne baqylau beketteri qoyylyp, astynan әri-beri ótken kólikter toqtap tólem jasaydy. Jenil kólikter 20 dollar, avtobustar 28 dollar, jýk kólikteri 9 dollar, konteynerli kólikter 16 dollar tóleydi.

Osy kezde bir jolaushy әiel kózildirigin alyp, kýnsap qarap, aghany birden tany ketken bolar, jelpildep jetip keldi.

Jolaushy әiel:

– Shushu, uozәy uanshang kәndau ninly(Men sizdi internetten kórgem, aghay).

– Ninhau, shiyeshiye(Amansyz ba? Rahmet!) – dep bas iyzedi agha salmaqtylyqpen.

– Osy kópirdi 120 jylgha eseptegen deydi,– dep әiel kókeyinde jýrgen súraghyn birden qoydy.– Ras pa?

– IYә, qaryndas. 120 jyl – bizding ghylymy esebimiz. Al, tehnikalyq baqylau jaqsy bolsa, 150 jylgha da shydaydy. Múnyng su astyndaghy tunneliining ýstinen 5 myng tonnalyq kemeler jýzip ótedi. Al, tunneliding quysymen mashinalar zulaydy. Tunnelider teniz astynda 48 metr terendikte ornalasqan, ol su men topyraq massasynyng joghary qysymyna tótep beretin etip jasalghan. Búl kópirding ýstinen mashina aidap ótseniz ómirinizdegi ýlken bir ghajayyp isterding biri bolady.

Áyel tanghala bas shayqady. Tunneliding ishi jasyl jayylym, kókshulan búlttyng qúbylma suretterimen qúbylyp janyp otyrady da, qorqynyshty quysqa emes, teatrgha kirip shyqqanday әser qaldyryp, jolaushylardyng jýikesin jenildetedi. Áyel tanyrqap bas shayqap otyryp, tunneliding ishindegi qúbylmaly kórinisterdi esine týsirip qaytqan edi. Kópirding beriktigi turaly súraghyna qayta oraldy.

– Sonda… osynday qauipsiz be?

Qart injener kózin syghyraytyp:

– Shalqyp kele jatqan tolqyndar múnyng betine kelip úrghanda da, dombyra moyyny sekildi sәl ghana shayqalyp, qayta qalpyna keledi. Búl kópir tenizben jaulaspaydy. Tek syilasady. Dauyldy tolqyn kópirding pernelerinde aghyndy әuenin shertumen shekteledi.

Myna sózi shynymen bәrimizdi tanghaldyrdy. Aqyn bolmasada júmysyna berilgen jan óz júmysynyng kilti bolar qyraghy sózderdi janary men tamaghyna sinirip alyp, birdene súray bastasang kózinen de senimi oqylyp túrady eken.

– Keshiriniz,– dedi әiel.– Kópir biylegendey bolyp shayqalyp, qayta qalpyna keledi. Alayda, kópirding dauylgha, jer silkinisine qalay qarsy túratyny búl sózinizde ashylmay qalghan.

– Kópirding taghandary serippeli tirektermen tikeyip, dempferlermen tomarlanghan,– degende әiel anqayyp qarady.– Jer shayqalsa tirekter jerding dirilin jútyp, basy ainalghan adamnyng bas auruyn jazghanday jerding dәrisi bola biledi. 8 balldyq jer silkinisi bolghanda, bar bolghany 4 ball bolyp seziledi sol ýshin. Kópirding ishindegi bolat qanqalary synyp ketpey, mayysa biletinin de sizge aita ketkenim jón. Kópirding eki jaqtauy tik kóterilip túr aqquqanattanyp, dauyl kelse jeldi kópirding eki býiirine yghysytyryp, kólikterdi aman saqtaydy. Onyng qabyrghalarynda jelding qysymyn azaytu ýshin jasalghan sanlaular bar bolyp, sol jelbezekter jeldi bytyratady. Kópirdi qúrap túrghan buyndar teniz túzynan qorghaytyn, qataytylghan, ýsh qabat bolattardan túrady. Dauyl delbelengen kezde kópir biyleydi de qoyady, býlinbeydi.

– A-a, "Kópir biylegendey bolyp shayqalyp, qayta qalpyna keledi" degeniniz osy eken ghoy.

Aghamyz әielge kózining qyrymen búryla qarady da, eki alaqanyn quystap domalaq pishin jasap kórsetip: – Kópirding eng qauipti aimaghy ashyq teniz,– dep dauyldyng dóngelengen dolylyghyn kórsetkendey boldy.– Sondyqtan, kópirding eng qauipti tústan ótetin bólegi tunneli retinde jasalghan. Teniz topany ashyq tenizde alaghay-búlaghay bolghanymen, asty tynysh bolady da, terendegi tunnelige әser ete almaydy. 180 beton qúlyptan túratyn tunnelige su ótpeydi, qysymgha shydamdy, óz salmaghymen teniz týbine taskenedey jabysyp túrady. Tunnelige tirek bolyp túrghan teniz týbining qúmdaryn aghys audaryp tastamauy ýshin órmekshining úqyptylyghymen torlanghan.

– Tyanna(Mәssaghan)! – dep әiel kózi badyrayyp, jadyrap kýlip jiberdi.

Jurnalist Baghashar ekemiz kólikte otyrmyz. Kýn batyp barady. Kópirding kózshamdary janghan sayyn әlem-jәlem shyraqqa tolyp, teniz beti tebirenterlik týstermen boyalyp, qazaq sәbiylerining qarashyghynday qatarlasa janyp qúlpyrady.

Baghashar tereng oida:

– Bayaghyda qazaq dalasynyng әr ónirinde dombyra ýni estiletin edi. Endi mine, sol ýn Tynyq múhittyng astyn tolqytugha jetken eken.

– Sonda Tynyq múhittyng myndaghan akulalardy sapyrghan iyirimining gýrilin de jatsynbay, "dombyra ýni" dep erkeletip qabyldaymyz ba?

– Búl – tarihtyng basy ghana,– dedi kózin qysyp tenizge qarap.– Áli talay qazaq әlemge óz jetistigining jigerli ýnin tyndatady.

Ol buyrqanghan, marjan shashyp kópir ýstine qaray entikken tolqyngha qarap tamsana berdi.

– Al myna kópir… Gonkong pen Chjuhay arasyndaghy 3 saghattyq joldy 30 minutqa deyin qysqartypty ghoy?

– IYә. 2024 jyly tәuligine 75 myng adam ótti. 2025 jyly Chjuhay portynan bir kýnde 156 myng jolaushy ótkeni – jana rekord.

– Ekonomikany damytugha erekshe ýles qosqan eken ghoy. Osynday kópir salghan Órleuhan agha… naghyz Baghashargha layyq túlgha eken,– dedim әzildep.– Saghan adam jaqpaushy edi. Tolqynmen oinaghan aghang jaghyp kete bardy. Talghamyna taraq satyp alugha túrmaytyn, gazetterdi jaghalap ómir sýretin Baghashar degen bolushy edi, oghan úqsamaysyn. Qasy sonday qoy, ózbekterding arasynan kelgen, qas-qabaghymen órnek salatyn anau bir Baghashargha taghy úqsamaysyn.

– Búl ghalamsharda Baghashar degen adamdar da ómir sýredi eken,– dedi Baghashar óz esimin qaytalap kýlip.– E, men sol baby kelispegen Baghasharlardyng baqyrayghan kózderine kijinip, ashulanyp qarap, tóbesinen tónu ýshin jaralghan basqa Baghasharmyn. Anau sen aitqan baghy ashylmaghan Baghashar emespin.

Kópirding teniz ortasyndaghy dombyra alaqanynan aumaytyn Makao jaghyndaghy beketine jaqynbyz. Kólikter zuyldap ótude. Baghashar tenizge qarap túr. Dombyra shanaqty, dombyra moyyndy alyp kópirding tenizben astasqan uildi kýiining yrghaghy onyng ishine enip, jan әlemin jadyratyp, júmsartyp, arqasynan jelimen qaghyp, mandayynan ylghalymen iyiskep jatqan shyghar. Sol ýshin be eken, Baghashardyng júmsarghany bilinip túr.

– Qazaqtyng ruhyn kóteru ýshin keyde bir-aq nәrse kerek eken,– dedi kýldir-kýldir etip. Shashyn teniz jeli serpy tarap.– Óz isine últtyq órnek qystyru. Bar bolghany qystyru. Órleuhan aghaydyng dombyrasy – teniz ýstinde túr. Al bizding dombyramyz qayda?

– Ár qazaqtyng jýreginde bir-bir dombyra, Baghashar.

– Onda men de bir dombyra salarmyn… Óz salamda. Ózimshe.

– Sol kezde teniz de, aspan da, әlem de seni tyndaydy,– dedim jigerlendirip. Júdyryghymdy týiip bilegimdi tik kóterdim de algha bir ret sermedim.

Ol da osyny qaytalady.

– Bilesing be? – dedi kózi bolattay janyp.– Sening búl jerlesing 63 jyly tughan eken. Mening әkem 63 jyly tudy. Ekeuinde bir ómir, bir uaqyt. Sonda men oilaymyn ghoy: "Ákem ómirden shómishi bos ketip bara jatyr ma?" dep.

– Olay oilama, baqytty Baghashar. Sening әkeng adal, aqpeyil ómir keshkendikten, Qúday oghan sen sekildi zeyindi, sau deneli balalardy berdi. Onyng oljasy osy. Al, sen qyzyghyp jýrgen, jetistikke jetken jandarda sen siyaqty jeteli úrpaq bar ma eken?

Buynsyz jerden buyp ústaghanday tyrp etkizbedi osy qarapayym sózim ony.

– Degenmen, men sekildi jerlesterining ghana emes, búl kópirding Órleuhan aghanyng jobasymen dýniyege kelui – iyisi qazaq balasynyng ruhy men ózine degen senimdiligin kóteretin oqigha boldy.

– Aytpa. Mening әkem 6 synypta múghalimmen eregesip oqudan shyghyp ketken eken. Al, búl kisiler sol qaranghy zamanda oqyp-oqyp qúmyrsqakózdenip ishkerige ketken bolyp otyr. Bizding jaqta ózing bilesin, uniyversiytetke túraqty týrde bala oqytu degen 2010-nan bastaldy ghoy. Oghan deyin elding kóbi balasy 11 bitirgen song әri qaray oqytqysy kelmeytin,– dedi de Órleuhan aghagha qayta oralyp.– Guanchjou uniyversiyetining baklavri, Italiya tehnologiyalyq uniyversiyetining magistiri, Japoniyadaghy Shyghys uniyversiytetinde arhiytektor mamandyghy boyynsha doktorlyq dissertasiya qorghaghan eken búl aghamyz. Sóite-sóite kez-kelgen qúrlystyng taghanyn tauday tamyrly etip jasaytyn, jermen astasqan jer-talant bolyp shygha kelgen.

– Qazaqtyng ruhyn kez-kelgen tәsilmen kóteruge bolady. Qazir bәrimiz qatar sheshek atyp, birge býr jaryp, jarysa oqugha úmtylyp jatqan kezimiz.

– Sol ýshin әrbir qazaq óz salasyn sýiip, qúmayday qomaghaylyqpen enbektenui tiyis deysing ghoy?

– Baqa, ózining salasynda tabysqa jetken adam últtyq iyisti, órnekti, últtyq zatty, últtyq tanymdy ózining kәsibining bir túsyna qystyryp, jarqyratyp kórsete alsa boldy...

– Onda onyng óz últyna degen perzenttik paryzy ótelgen bolady,– dedi Baghashar mening sózimning nýktesin qoyyp.– Endi oilashy, dýnie jýzining әrbir túsynda qobyz oiyqty, dombyra moyyndy, tagha beyneli, tymaq tóbeli alyp qúrlystar salynyp jatsa, ol qazaqtyng ruhany týrde әlemdi soghyssyz jaulauy bolyp tabylady.

Kókbóri Mýbarak

Abai.kz