Semeyding týrli baspasóz oryndarynda  qyzmet jasaghan jyldary Ázimbay Lekerovtyng esimin oqta-tekte úshyrastyryp qalyp jýrushi edim. Alash qayratkeri ekenin biletinbiz. Biraq onyng qanshalyqty iri túlgha bolghanyn Shaymardan Qaliaqparovtyng «Josparmen joyylghan túlgha» atty ýsh tomdyq derekti romanyn oqyp shyqqan song ghana sezinip-týisindik. Al kesek tuyndynyng Semey ónirining әdebiyet әlemindegi búryn-sondy siyrek kezdesken eren enbek ekenin moyyndadyq.

Ataqty detektiv jazushy Yulian Semenovten tilshiler súraydy eken: siz osy múnshama qyzyqty uaqighalardy qaydan alasyz dep. Sonda ol: eng myqty sujetter  kópshilikke  qoljetimdi ashyq arhivterde jatady, solardyng arasynan alamyn,  qúrghaq qújat joldarynyng arghy jaghynda týrli-týrli adam taghdyry túrady dep jauap bergen.

Shaymardan agha da kemi elu jyl ómirin osy ataqty Alash qayratkerining ómir jolyn zertteuge arnady. Ashyq qana emes, jabyq arhivtermen júmys jasady. Sonyng nәtiyjesin býgin mine, kórip otyrmyz: ýsh tomdyq tarihiy-derekti roman jaryq kórdi.

Kitaptyng ýsh tomy boyynda uaqigha mezgilderining almasyp berilip otyruy oqyrmanyn mezi etpeydi. Búl derekti dýniyege tәn tәsilder. Eng bastysy, oqighalar legi qúr әnsheyin qúrghaq faktimen bayandala bermeydi. Kórkem tildi kesteli órnekti bayandaular kóp. Jazu stiyli de jatyq, oqyrmanyn jalyqtyrmay, algha jeteley týsedi. Qos tilde erkin oqy beretin jәne de talghap oqityn oqyrman retinde aitayyn, búl sýbeli tuyndyny qazaqstandyq  әdebiyettin  derekti proza janryndaghy jaryq kórgen óte salmaqty  shygharmalardyng biri dep baghalaugha bolady.

Búl taqyrypta, múnday dengeyde jazylghan Alash qayratkerleri jayly tereng dýnie neken-sayaq dep baghalaymyz.

Alashtanushy Súltanhan Aqqúlynyng dereginshe, Sovetter odaghynyng basshylarynada dәl bizding alash qayratkerlerindey bilim bolmaghan. Sol bilimdilerding biri – Qazaq memleketining Josparlau komiytetining basynda túrghan qayratker Ázimbay Lekerov edi.

Respublikalyq dengeyde qyzmet atqaryp jýrgen Ázimbaygha qazirgi bilimi jetkiliksiz ekenin bildi. Bilimin jogharylatu kerektigin týsingen ol 1927 jyly Moskvadaghy Shyghys enbekshileri kommunistik uniyversiytetindegi bir jyldyq lektorlyq kursqa týsip tәmamdaydy da, kelesi jyly Qyzyl professura ekonomika institutyna oqugha týsip, ony 1932 jyly bitiredi. Osylay Ázimbay Lekerúly qazaqtan shyqqan túnghysh ekonomist-josparlaushy atandy.

Ol Qazaqstanda respublikalyq Sovnarhozdy basqaryp, ýkimet basshysynan keyingi ekinshi adam boldy. Qazaqstandy damytudaghy birinshi besjyldyq josparyn jasady, ony qortyndylady. Gosplan basshysynyng birinshi orynbasary boldy, guberniyalardy basqardy.

Bilim narkomatynda qazaqsha oqulyqtardy shygharugha múryndyq bolghany, audarma salasynda atqarghan qyzmeti ýlken, ol bólek әngime. Onyng basqaruymen, tikeley qatynasuymen kommunistik partiya basshylarynyng enbekteri qazaq tiline audaryldy. Sol oqulyqtarmen qazaqtyng qansha jastary tәrbiyelendi, memleket basshylary shyqty. Lenin mavzoleyin salugha aqshaday kómek berdi. Ony eshkim bilmeydi de, aitpaydy da. Qazaq jastarynyng instituttargha týsuine yqpal jasady. Olargha respublika tarapynan aqsha bólgizdirdi. Jәne onyng rúqsatynsyz bir de bir student oqudan shygharylmasyn degen núsqau bergizdi. Basqaru organdaryna qazaq mamandaryn tartty. Qanysh Sәtbaevtyng Leninogor tresi bastyghynyng birinshi orynbasary etip taghayyndaluyna yqpal etken de Ázimbay Lekerov.

Guberniyalardy daghdarystan shygharu ýshin Á.Lekerov barlyq kýsh-jigerin júmysshylar kooperasiyasy men auyl sharuashylyq nesiye-kooperativtik seriktestikterin júmyldyrugha, egistik kenistikti úlghaytugha, mal sharuashylyghyn keneytuge, jabylyp qalghan búrynghy jәne janadan ashugha balyq sharuashylyghyn, túz óndirisin qalpyna keltirip, keneytuge, osyghan deyin toqtap qalghan diyirmen óndiristerin iske qosyp, janadan salyp, jabylyp qalghan sauda-sattyq bazarlaryn qaytadan janghyrtugha, guberniyada óndirilgen dәndi-daqyl men óndiris ónimderin halyq qajetine beyimdep jәne taghy basqa bastamalardy iske asyrdy. Osynyng bәri memlekettik jәne kooperativtik saudanyn, tauar ainalymynyn, jergilikti budjetting ósuine әkeldi. Nәtiyjesinde jalaqy eki ese ósip, halyqtyng jaghdayyn jaqsartugha jetkizdi. Sóitip asharshylyqqa, aurugha, jútqa úrynghan halyq az shyghyngha úshyrap aman qaldy. Týsken qarajattan Bókey guberniyasynda jetim balalardy qaraugha, emdelu oryndary men pedagogikalyq tehnikumdy ashugha aqsha bólindi. Búl mektepterde qazaq tilinde oqytatyn múghalimderdi dayyndaugha mýmkinshilik tughyzdy. Guberniyada Kirselihozkrediyt, Gosbank, Auylsharuashylyq bankterining bólimsheleri ashyldy. Kooperativti túrghyn ýy qúrylysy bastaldy. Jergilikti halyq azamattarynan kәsiby mamandaryn dayyndau bastaldy, kense, atqaru jәne basqaru oryndaryna qazaq últynan qyzmetshiler tartyla bastady.7777 Osylay Lekerov ózi ústanghan jergilikti organdardy qazaqtandyru, qazaqsha oqytu qaghidattaryn jýzege asyra bildi.

Osyghan deyin respublika basshylarynyng biri bolyp ýlgergen, bolashaghy ýlken jiyrma alty jastaghy jas jigit Goloshekinning Qazaqstandaghy solaqay sayasatyna qarsy shyghyp jýredi. Stalinge joldanghan atyshuly hattyng («Beseuding haty») de negizgi avtory Lekerov edi. Ol hat jolda ústap alynyp, tәrgilenedi. Onyng atyna jazylghan hattyng mazmúnyn, kim bilsin, jazylyp jatqanda ma, jazylyp bitken kýni me, әiteuir sol beseuding bireui Goloshekinge jetkize qoyypty. Bәri adasqandaryn Lekerovke jauyp, ózderi aqtalyp shyghady. Nәtiyjesinde sol hatqa Lekerov qana jauapty dep sheshilip, partiya sógisin alady...

Kitaptyng I-shi tomynda Leker men әkesi Qúdaybergennin  ómir sýrgen kezeni barynsha tolyqtay qamtylyp, sipattalady.

Tóre Baraqtyng apayy Asqabigha  Matay-Elkeldi Qúdaybergenning Lekerining әieli bolghan. Leker birinshi әieli o dýniyelik bolghannan song Asqabighagha ýilenipti. Tóre qyzy Asqabighadan Bayjúman men Ázimbay tughan.

«Men bolsam, Lekerding nemerelerimen aralastym. Lekerding nemeresi Ghalymjannan mektepte sabaq aldym. Onyng әieli Dәmetken tәte bizding auyldaghy Beysen atanyng qyzy, mening apayym Kýlzira ekeui Janasemey audanynyng Búlaq auylynda qarama-qarsy ýide, apaly-sinlidey kórshi túrdy. Ghalymjannyng inisi Qabdesh Búlaqtaghy Semey zoovetinstitutynyng kensharynyng diyrektory boldy. Ghalymjan men Qabdesh Lekerding Bayjúmanynyng úldary», -dep jazady avtor.

Kitaptyng II-shi bóliminde nebәri jiyrma jastaghy Ázimbay Lekerovtyng Zaysan, Qarqaraly,  Kereku uezderindegi  qayratkerlik júmysy  sipattalady. Ol jyldardaghy atqarghan júmystary naqty derekpen bekitilip, býge-shigesine deyin tәptishtep bayandalady. Osyny oqyp otyrghan oqyrman jalyqpaydy. Jalyqqandy qoyyp, tolyqqandy derekterdi biluge qúlshynysy arta týsedi.

Qandyqol Goloshekinning jasaghan qastandyq әreketteri taghy da kóz aldymyzgha keledi. Áygili Sverdlovtyng әieline jazghan hatynda: «Jorjben (Jorj – Goloshekinning býrkenshik aty») til tabysu – azap. Jorjding jýikesi júqaryp, naghyz nevrastenikke jәne kisikiyik mizantropqa (adamdardy jek kórushilik) ainalyp keledi. Jalpy adamzatqa, abstrakty adamgha kózqarasy jaqsy, al ózi qarym-qatynas jasaytyn naqty adammen jónsiz ilige (daulasa) beredi. Múnyng nәtiyjesinde, bәri  kontr bolyp shygha keledi... Ol búzylyp barady... Óz ómirin ózi adam tózgisiz jaghdaygha keltirip aldy», – degenin romannan oqyp, shala sauatty «Qujaqtyn» kýnderdin-kýninde Qazaqstanda avanturistik sayasat jýrgizip, halyqty apatqa úshyratuynyng bir úshy sonda jatqandyghyn qapysyz týsinesin.

Lekerovtyng Mәskeudegi ómir kezenindegi Alash qayratkerleri – Nyghmet Núrmaqov, Ábilqayyr Dosov, t.b. arasyndaghy pikirtalastargha arnalghan tútastay taraular qanday nanymdy shyqqan!

Alghashqy jәne songhy mahabbaty – Halida Rahmatullaqyzymen Semeydegi  túnghysh tanystyghy da tartymdy bayandalady. Jiyrmanyng o jaq-bú jaghyndaghy jap-jas kelinshekting Ázimbay ústalghannan keyingi úzaqqa sozylghan búralang taghdyr joly oqyrmanyn erekshe oilandyrady...

Kitaptyng III-shi bóliminde qayratker azamattyng jalamen tútqyndaluy, sol tútqyndaghy auyr kezeng  kәdimgi kәnigi jazushylyq shynayy kәsipqoy qalam sheberligimen tәnti etedi. Sol búralang auyr zamannyng býkil kartinasy kóz aldyna keledi, janyng týrshigedi.

«Halyq jaularyn» oidan oilap tauyp,  1937-1938 jyldary repressiyany apogeyasyna jetkizip, halqymyzdyng betke ústaytyn, tepse temir ýzetin, negizinen otyz ben qyryqtyng arasyndaghy azamattaryn atyp óltirdi, jer audardy. Múnysy Kenes ókimeti men Kommunistik partiyanyng qazaq halqyna jasaghan genosiydi bolatyn.

Qysqasy, qalamgerding ghajap  jankeshtiligi men tiyanaqtylyghy, qiynan qiystyrghan erekshi enbegining arqasynda Alashtyng aituly qayratkerining beynesi jadyda qayta janghyryp,  óz eline oraldy, óz oqyrmanyn  tapty...

Endigi mindet – qariya jasyna jetken qarymdy qalamgerding búl enbegi biyik dәrejeli kez kelgen syi-siyapatqa layyq ekendigin mәlimdeu. Eng berisi - әdebiyet salasyndaghy «Alash» syilyghyna úsynylyp, iyelense, jerles jazushynyng úzaq jylghy enbegining aqtalghany dep sanar edik.

Saylau Tóleuov,

Semey

Abai.kz