سەمەيدىڭ ءتۇرلى ءباسپاسوز ورىندارىندا  قىزمەت جاساعان جىلدارى ءازىمباي لەكەروۆتىڭ ەسىمىن وقتا-تەكتە ۇشىراستىرىپ قالىپ ءجۇرۋشى ەدىم. الاش قايراتكەرى ەكەنىن بىلەتىنبىز. بىراق ونىڭ قانشالىقتى ءىرى تۇلعا بولعانىن شايماردان قالياقپاروۆتىڭ «جوسپارمەن جويىلعان تۇلعا» اتتى ءۇش تومدىق دەرەكتى رومانىن وقىپ شىققان سوڭ عانا سەزىنىپ-تۇيسىندىك. ال كەسەك تۋىندىنىڭ سەمەي ءوڭىرىنىڭ ادەبيەت الەمىندەگى بۇرىن-سوڭدى سيرەك كەزدەسكەن ەرەن ەڭبەك ەكەنىن مويىندادىق.

اتاقتى دەتەكتيۆ جازۋشى يۋليان سەمەنوۆتەن تىلشىلەر سۇرايدى ەكەن: ءسىز وسى مۇنشاما قىزىقتى ۋاقيعالاردى قايدان الاسىز دەپ. سوندا ول: ەڭ مىقتى سيۋجەتتەر  كوپشىلىككە  قولجەتىمدى اشىق ارحيۆتەردە جاتادى، سولاردىڭ اراسىنان الامىن،  قۇرعاق قۇجات جولدارىنىڭ ارعى جاعىندا ءتۇرلى-ءتۇرلى ادام تاعدىرى تۇرادى دەپ جاۋاپ بەرگەن.

شايماردان اعا دا كەمى ەلۋ جىل ءومىرىن وسى اتاقتى الاش قايراتكەرىنىڭ ءومىر جولىن زەرتتەۋگە ارنادى. اشىق قانا ەمەس، جابىق ارحيۆتەرمەن جۇمىس جاسادى. سونىڭ ناتيجەسىن بۇگىن مىنە، كورىپ وتىرمىز: ءۇش تومدىق تاريحي-دەرەكتى رومان جارىق كوردى.

كىتاپتىڭ ءۇش تومى بويىندا ۋاقيعا مەزگىلدەرىنىڭ الماسىپ بەرىلىپ وتىرۋى وقىرمانىن مەزى ەتپەيدى. بۇل دەرەكتى دۇنيەگە ءتان تاسىلدەر. ەڭ باستىسى، وقيعالار لەگى قۇر انشەيىن قۇرعاق فاكتىمەن باياندالا بەرمەيدى. كوركەم ءتىلدى كەستەلى ورنەكتى بايانداۋلار كوپ. جازۋ ءستيلى دە جاتىق، وقىرمانىن جالىقتىرماي، العا جەتەلەي تۇسەدى. قوس تىلدە ەركىن وقي بەرەتىن جانە دە تالعاپ وقيتىن وقىرمان رەتىندە ايتايىن، بۇل سۇبەلى تۋىندىنى قازاقستاندىق  ادەبيەتتىڭ  دەرەكتى پروزا جانرىنداعى جارىق كورگەن وتە سالماقتى  شىعارمالاردىڭ ءبىرى دەپ باعالاۋعا بولادى.

بۇل تاقىرىپتا، مۇنداي دەڭگەيدە جازىلعان الاش قايراتكەرلەرى جايلى تەرەڭ دۇنيە نەكەن-ساياق دەپ باعالايمىز.

الاشتانۋشى سۇلتانحان اققۇلىنىڭ دەرەگىنشە، سوۆەتتەر وداعىنىڭ باسشىلارىنادا ءدال ءبىزدىڭ الاش قايراتكەرلەرىندەي ءبىلىم بولماعان. سول بىلىمدىلەردىڭ ءبىرى – قازاق مەملەكەتىنىڭ جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ باسىندا تۇرعان قايراتكەر ءازىمباي لەكەروۆ ەدى.

رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن ازىمبايعا قازىرگى ءبىلىمى جەتكىلىكسىز ەكەنىن ءبىلدى. ءبىلىمىن جوعارىلاتۋ كەرەكتىگىن تۇسىنگەن ول 1927 جىلى موسكۆاداعى شىعىس ەڭبەكشىلەرى كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ءبىر جىلدىق لەكتورلىق كۋرسقا ءتۇسىپ ءتامامدايدى دا، كەلەسى جىلى قىزىل پروفەسسۋرا ەكونوميكا ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇسىپ، ونى 1932 جىلى بىتىرەدى. وسىلاي ءازىمباي لەكەرۇلى قازاقتان شىققان تۇڭعىش ەكونوميست-جوسپارلاۋشى اتاندى.

ول قازاقستاندا رەسپۋبليكالىق سوۆنارحوزدى باسقارىپ، ۇكىمەت باسشىسىنان كەيىنگى ەكىنشى ادام بولدى. قازاقستاندى دامىتۋداعى ءبىرىنشى بەسجىلدىق جوسپارىن جاسادى، ونى قورتىندىلادى. گوسپلان باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولدى، گۋبەرنيالاردى باسقاردى.

ءبىلىم ناركوماتىندا قازاقشا وقۋلىقتاردى شىعارۋعا مۇرىندىق بولعانى، اۋدارما سالاسىندا اتقارعان قىزمەتى ۇلكەن، ول بولەك اڭگىمە. ونىڭ باسقارۋىمەن، تىكەلەي قاتىناسۋىمەن كوممۋنيستىك پارتيا باسشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرى قازاق تىلىنە اۋدارىلدى. سول وقۋلىقتارمەن قازاقتىڭ قانشا جاستارى تاربيەلەندى، مەملەكەت باسشىلارى شىقتى. لەنين ماۆزولەيىن سالۋعا اقشاداي كومەك بەردى. ونى ەشكىم بىلمەيدى دە، ايتپايدى دا. قازاق جاستارىنىڭ ينستيتۋتتارعا تۇسۋىنە ىقپال جاسادى. ولارعا رەسپۋبليكا تاراپىنان اقشا بولگىزدىردى. جانە ونىڭ رۇقساتىنسىز ءبىر دە ءبىر ستۋدەنت وقۋدان شىعارىلماسىن دەگەن نۇسقاۋ بەرگىزدى. باسقارۋ ورگاندارىنا قازاق ماماندارىن تارتتى. قانىش ساتباەۆتىڭ لەنينوگور ترەسى باستىعىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ەتىپ تاعايىندالۋىنا ىقپال ەتكەن دە ءازىمباي لەكەروۆ.

گۋبەرنيالاردى داعدارىستان شىعارۋ ءۇشىن ءا.لەكەروۆ بارلىق كۇش-جىگەرىن جۇمىسشىلار كووپەراتسياسى مەن اۋىل شارۋاشىلىق نەسيە-كووپەراتيۆتىك سەرىكتەستىكتەرىن جۇمىلدىرۋعا، ەگىستىك كەڭىستىكتى ۇلعايتۋعا، مال شارۋاشىلىعىن كەڭەيتۋگە، جابىلىپ قالعان بۇرىنعى جانە جاڭادان اشۋعا بالىق شارۋاشىلىعىن، تۇز ءوندىرىسىن قالپىنا كەلتىرىپ، كەڭەيتۋگە، وسىعان دەيىن توقتاپ قالعان ديىرمەن وندىرىستەرىن ىسكە قوسىپ، جاڭادان سالىپ، جابىلىپ قالعان ساۋدا-ساتتىق بازارلارىن قايتادان جاڭعىرتۋعا، گۋبەرنيادا وندىرىلگەن ءداندى-داقىل مەن ءوندىرىس ونىمدەرىن حالىق قاجەتىنە بەيىمدەپ جانە تاعى باسقا باستامالاردى ىسكە اسىردى. وسىنىڭ ءبارى مەملەكەتتىك جانە كووپەراتيۆتىك ساۋدانىڭ، تاۋار اينالىمىنىڭ، جەرگىلىكتى بيۋدجەتتىڭ وسۋىنە اكەلدى. ناتيجەسىندە جالاقى ەكى ەسە ءوسىپ، حالىقتىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا جەتكىزدى. ءسويتىپ اشارشىلىققا، اۋرۋعا، جۇتقا ۇرىنعان حالىق از شىعىنعا ۇشىراپ امان قالدى. تۇسكەن قاراجاتتان بوكەي گۋبەرنياسىندا جەتىم بالالاردى قاراۋعا، ەمدەلۋ ورىندارى مەن پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمدى اشۋعا اقشا ءبولىندى. بۇل مەكتەپتەردە قازاق تىلىندە وقىتاتىن مۇعالىمدەردى دايىنداۋعا مۇمكىنشىلىك تۋعىزدى. گۋبەرنيادا كيرسەلحوزكرەديت، گوسبانك، اۋىلشارۋاشىلىق بانكتەرىنىڭ بولىمشەلەرى اشىلدى. كووپەراتيۆتى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى باستالدى. جەرگىلىكتى حالىق ازاماتتارىنان كاسىبي ماماندارىن دايىنداۋ باستالدى، كەڭسە، اتقارۋ جانە باسقارۋ ورىندارىنا قازاق ۇلتىنان قىزمەتشىلەر تارتىلا باستادى.7777 وسىلاي لەكەروۆ ءوزى ۇستانعان جەرگىلىكتى ورگانداردى قازاقتاندىرۋ، قازاقشا وقىتۋ قاعيداتتارىن جۇزەگە اسىرا ءبىلدى.

وسىعان دەيىن رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ ۇلگەرگەن، بولاشاعى ۇلكەن جيىرما التى جاستاعى جاس جىگىت گولوششەكيننىڭ قازاقستانداعى سولاقاي ساياساتىنا قارسى شىعىپ جۇرەدى. ستالينگە جولدانعان اتىشۋلى حاتتىڭ («بەسەۋدىڭ حاتى») دە نەگىزگى اۆتورى لەكەروۆ ەدى. ول حات جولدا ۇستاپ الىنىپ، تارگىلەنەدى. ونىڭ اتىنا جازىلعان حاتتىڭ مازمۇنىن، كىم ءبىلسىن، جازىلىپ جاتقاندا ما، جازىلىپ بىتكەن كۇنى مە، ايتەۋىر سول بەسەۋدىڭ بىرەۋى گولوششەكينگە جەتكىزە قويىپتى. ءبارى اداسقاندارىن لەكەروۆكە جاۋىپ، وزدەرى اقتالىپ شىعادى. ناتيجەسىندە سول حاتقا لەكەروۆ قانا جاۋاپتى دەپ شەشىلىپ، پارتيا سوگىسىن الادى...

كىتاپتىڭ ءى-ءشى تومىندا لەكەر مەن اكەسى قۇدايبەرگەننىڭ  ءومىر سۇرگەن كەزەڭى بارىنشا تولىقتاي قامتىلىپ، سيپاتتالادى.

تورە باراقتىڭ اپايى اسقابيعا  ماتاي-ەلكەلدى قۇدايبەرگەننىڭ لەكەرىنىڭ ايەلى بولعان. لەكەر ءبىرىنشى ايەلى و دۇنيەلىك بولعاننان سوڭ اسقابيعاعا ۇيلەنىپتى. تورە قىزى اسقابيعادان بايجۇمان مەن ءازىمباي تۋعان.

«مەن بولسام، لەكەردىڭ نەمەرەلەرىمەن ارالاستىم. لەكەردىڭ نەمەرەسى عالىمجاننان مەكتەپتە ساباق الدىم. ونىڭ ايەلى دامەتكەن تاتە ءبىزدىڭ اۋىلداعى بەيسەن اتانىڭ قىزى، مەنىڭ اپايىم كۇلزيرا ەكەۋى جاڭاسەمەي اۋدانىنىڭ بۇلاق اۋىلىندا قاراما-قارسى ۇيدە، اپالى-سىڭلىدەي كورشى تۇردى. عالىمجاننىڭ ءىنىسى قابدەش بۇلاقتاعى سەمەي زووۆەتينستيتۋتىنىڭ كەڭشارىنىڭ ديرەكتورى بولدى. عالىمجان مەن قابدەش لەكەردىڭ بايجۇمانىنىڭ ۇلدارى»، -دەپ جازادى اۆتور.

كىتاپتىڭ ءىى-ءشى بولىمىندە نەبارى جيىرما جاستاعى ءازىمباي لەكەروۆتىڭ زايسان، قارقارالى،  كەرەكۋ ۋەزدەرىندەگى  قايراتكەرلىك جۇمىسى  سيپاتتالادى. ول جىلدارداعى اتقارعان جۇمىستارى ناقتى دەرەكپەن بەكىتىلىپ، بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تاپتىشتەپ باياندالادى. وسىنى وقىپ وتىرعان وقىرمان جالىقپايدى. جالىققاندى قويىپ، تولىققاندى دەرەكتەردى بىلۋگە قۇلشىنىسى ارتا تۇسەدى.

قاندىقول گولوششەكيننىڭ جاساعان قاستاندىق ارەكەتتەرى تاعى دا كوز الدىمىزعا كەلەدى. ايگىلى سۆەردلوۆتىڭ ايەلىنە جازعان حاتىندا: «جورجبەن (جورج – گولوششەكيننىڭ بۇركەنشىك اتى») ءتىل تابىسۋ – ازاپ. ءجورجدىڭ جۇيكەسى جۇقارىپ، ناعىز نەۆراستەنيككە جانە كىسىكيىك ميزانتروپقا (ادامداردى جەك كورۋشىلىك) اينالىپ كەلەدى. جالپى ادامزاتقا، ابستراكتى ادامعا كوزقاراسى جاقسى، ال ءوزى قارىم-قاتىناس جاسايتىن ناقتى اداممەن ءجونسىز ىلىگە (داۋلاسا) بەرەدى. مۇنىڭ ناتيجەسىندە، ءبارى  كونتر بولىپ شىعا كەلەدى... ول بۇزىلىپ بارادى... ءوز ءومىرىن ءوزى ادام توزگىسىز جاعدايعا كەلتىرىپ الدى»، – دەگەنىن روماننان وقىپ، شالا ساۋاتتى «قۋجاقتىڭ» كۇندەردىڭ-كۇنىندە قازاقستاندا اۆانتيۋريستىك ساياسات جۇرگىزىپ، حالىقتى اپاتقا ۇشىراتۋىنىڭ ءبىر ۇشى سوندا جاتقاندىعىن قاپىسىز تۇسىنەسىڭ.

لەكەروۆتىڭ ماسكەۋدەگى ءومىر كەزەڭىندەگى الاش قايراتكەرلەرى – نىعمەت نۇرماقوۆ، ابىلقايىر دوسوۆ، ت.ب. اراسىنداعى پىكىرتالاستارعا ارنالعان تۇتاستاي تاراۋلار قانداي نانىمدى شىققان!

العاشقى جانە سوڭعى ماحابباتى – حاليدا راحماتۋللاقىزىمەن سەمەيدەگى  تۇڭعىش تانىستىعى دا تارتىمدى باياندالادى. جيىرمانىڭ و جاق-بۇ جاعىنداعى جاپ-جاس كەلىنشەكتىڭ ءازىمباي ۇستالعاننان كەيىنگى ۇزاققا سوزىلعان بۇرالاڭ تاعدىر جولى وقىرمانىن ەرەكشە ويلاندىرادى...

كىتاپتىڭ ءىىى-ءشى بولىمىندە قايراتكەر ازاماتتىڭ جالامەن تۇتقىندالۋى، سول تۇتقىنداعى اۋىر كەزەڭ  كادىمگى كانىگى جازۋشىلىق شىنايى كاسىپقوي قالام شەبەرلىگىمەن ءتانتى ەتەدى. سول بۇرالاڭ اۋىر زاماننىڭ بۇكىل كارتيناسى كوز الدىڭا كەلەدى، جانىڭ تۇرشىگەدى.

«حالىق جاۋلارىن» ويدان ويلاپ تاۋىپ،  1937-1938 جىلدارى رەپرەسسيانى اپوگەياسىنا جەتكىزىپ، حالقىمىزدىڭ بەتكە ۇستايتىن، تەپسە تەمىر ۇزەتىن، نەگىزىنەن وتىز بەن قىرىقتىڭ اراسىنداعى ازاماتتارىن اتىپ ءولتىردى، جەر اۋداردى. مۇنىسى كەڭەس وكىمەتى مەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قازاق حالقىنا جاساعان گەنوتسيدى بولاتىن.

قىسقاسى، قالامگەردىڭ عاجاپ  جانكەشتىلىگى مەن تياناقتىلىعى، قيىنان قيىستىرعان ەرەكشى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا الاشتىڭ ايتۋلى قايراتكەرىنىڭ بەينەسى جادىدا قايتا جاڭعىرىپ،  ءوز ەلىنە ورالدى، ءوز وقىرمانىن  تاپتى...

ەندىگى مىندەت – قاريا جاسىنا جەتكەن قارىمدى قالامگەردىڭ بۇل ەڭبەگى بيىك دارەجەلى كەز كەلگەن سىي-سياپاتقا لايىق ەكەندىگىن مالىمدەۋ. ەڭ بەرىسى - ادەبيەت سالاسىنداعى «الاش» سىيلىعىنا ۇسىنىلىپ، يەلەنسە، جەرلەس جازۋشىنىڭ ۇزاق جىلعى ەڭبەگىنىڭ اقتالعانى دەپ سانار ەدىك.

سايلاۋ تولەۋوۆ،

سەمەي

Abai.kz