Tarihtyng tereng qatparlaryna boylasaq, qazirgi tildik, mәdeny jәne sayasy úghymdardyng týp-tamyry myndaghan jyldargha ketedi. Solardyng biri – kópten beri pikirtalas tudyrghan әri oily qauymdy tolghandyryp kele jatqan “Mәskeu – qypshaq (qazaq) sózime?” degen saual. Búl sóz tirkesi bir ghana lingvistikalyq qúbylysty emes, tútas tarihy ýderisti, halyqtar arasyndaghy yqpal men sabaqtastyqty menzeydi. Tolghandyrghan jaghdaydyng mәnine ýnilu – ótkenmen eseptesu emes, býgingi ózimizdi tanudyng bir joly.

Euraziyanyng shalqar dalasynda orta ghasyrlarda qypshaq taypalary airyqsha ról atqardy. Olar tek kóshpeli mәdeniyetting iyeleri ghana demeyik, sonymen birge, Euraziya kenistigindegi sayasi, әskery jәne tildik ýderisterge yqpal etken iri etnostyq birlestik edi. Qypshaqtar qonystanghan aumaq Dunaydan bastap Ertiske deyin sozyldy. Búl tek jaghrapiyalyq auqymnan ghana góri, yqpal etu aimaghynyng kendigin kórsetedi. Qypshaq tili sol dәuirde halyqaralyq qatynas tiline ainalyp, týrli halyqtar arasyndaghy baylanys qúraly qyzmetin atqardy.

Osy túrghydan kelgende, Mәskeu atauy men erte orys memleketining qalyptasu kezeninde qypshaq faktoryn elemeu – tarihty birjaqty týsindirumen ten. XIII–XV ghasyrlar aralyghynda Rusi jeri Altyn Ordamen tyghyz sayasy jәne ekonomikalyq qarym-qatynasta boldy. Osynau baylanystar jaugershilikpen ghana shektelgen joq, әkimshilik basqaru, әskery úiymdasu, salyq jýiesi jәne eng bastysy – tildik yqpaldastyq arqyly jýzege asty. Kóptegen zertteushiler kóne orys tilindegi birqatar sózderding týrki, sonyng ishinde qypshaq tili arqyly engenin aitady.

Birqatar tiltanushylar “Mәskeu” atauy fiyn-ugor nemese slavyan negizinen shyqqan dese, ekinshi bir top ghalymdar onyng týbirinde týrkilik, qypshaqtyq element boluy mýmkin ekenin joqqa shygharmaydy. Múnda, problema naqty bir etimologiyany dәleldeuden túrmaydy. Qazaqtarsyz Altyn Orda bolmaytyny sekildi, Altyn Ordasyz Mәskeu knyazidigining kýshengi de ekitalay edi.

Qypshaq tilinde "mәsk" nemese "mesk" sózi "búzau" degen maghynany bildiredi. Al "k" nemese "ku" sózi "ózen" degen maghynany bildiredi. Demek, "Mәskeu" sózi "búzauly ózen" nemese "búzau qúlaghan ózen" degen maghynany bildirui mýmkin. Mәskeu qalasy Moskva ózenining jaghasynda ornalasqan. Búl ózenning atauy qalanyng atauymen birdey. Demek, qalanyng atauy ózenning atauynan shyqqan boluy mýmkin. Qypshaq tilindegi derekterge sýiensek, Mәskeu qalasynyng atauynyng shyghu tegi turaly jana boljam aitugha bolady. Osy boljam boyynsha, Mәskeu qalasynyng atauy qypshaq tilindegi "mәsk" jәne "ku" sózderinen qúralghan. Búl sózder "búzauly ózen" nemese "búzau qúlaghan ózen" degen maghynany bildiredi.

Tarihy derekterge kóz salsaq, Mәskeu knyaziderining Altyn Orda handarymen qarym-qatynasy erekshe bolghanyn kóremiz. Olar biylikke kelu ýshin han jarlyghyn aldy, salyq jinau jýiesin mengerdi, tipti әskery qúrylymda da dala dәstýrlerin paydalandy. Osynday tyghyz baylanys jaghdayynda tildik yqpaldyng bolmauy mýmkin emes. Qypshaq sózderi basqaru isine, әskery terminologiyagha, túrmystyq leksikagha enip otyrdy. Býgingi orys tilindegi “kazna”, “karavan”, “yama”, “tamga” siyaqty sózder sonyng aighaghy.

Alayda búl jaghdaydy tek bir halyqtyng ekinshi halyqtan “aldy” nemese “úrlady” degen qarabayyr týsinikke salugha bolmaydy. Tarih – ózara yqpal men toghysu alany. Qypshaqtar da óz kezeginde slavyan mәdeniyetinen, qala ómirinen әser aldy. Biraq úzaq uaqyt boyy ýstem bolghan imperiyalyq kózqaras Euraziya tarihyn slavyansentrlik túrghyda týsindiruge tyrysty. Sonyng saldarynan qypshaq jәne jalpy týrki faktory kólenkede qalyp, qosalqy rólde kórsetildi.

Sebebi, búl súraq tarihy әdilettilik pen tanymdyq tepe-tendikke qatysty. Óz tarihyn tereng bilmegen halyq ózgening tarihyn da tolyq týsine almaydy. Qazaq halqynyng etnogenezinde qypshaqtar negizgi oryn alatynyn eskersek, Euraziya kenistigindegi kóptegen mәdeniy-tarihy qúbylystar bizge de tikeley qatysty ekenin kóremiz. Mәskeuding tarihyn zertteu arqyly biz óz tarihymyzdyng da bir qyryn tanimyz.

Býgingi zamanda búl taqyryp sayasy astargha da ie bolyp otyr. Keyde tarihty óz mýddesine qaray búru, sol halyqtyng rólin asyryp, ekinshisin tómendetu ýrdisi bayqalady. Al shyn mәninde, Mәskeu de, qazaq dalasy da bir tarihy kenistikte, ózara әrekettese damydy. Qypshaqtarsyz orys memleketining erte kezenin elestetu qiyn. Búl – kemsitu emes, tarihy faktini moyyndau.

Ádeby tilmen aitqanda, tarih – ózen sekildi. Bir arnadan bastalyp, talay salany qosyp, úlghayyp baryp tenizge qúyady. Qypshaq ózeni de sol ýlken tarih dariyasyna qúiylghan mol salalardyng biri. Mәskeu sol dariya jaghasynda boy kótergen qala ghana emes, týrli mәdeniyetterdin, tilderdin, dәstýrlerding toghysqan nýktesi.

Qorytyndylay kele, búl saualgha bir auyz sózben “iyә” nemese “joq” dep jauap beru jetkiliksiz. Mәskeuding atauy qanday tilden shyqsa da, onyng tarihy qalyptasuynda qypshaqtardyn, jalpy týrki dýniyesining yqpaly bolghany dausyz. Múny moyyndau eshkimning bedelin týsirmeydi, kerisinshe tariyhqa degen qúrmetti arttyrady. Ózara yqpaldy, ortaq ótkendi týsingende ghana biz bolashaqqa naqty kózqaraspen qaray alamyz.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz