تاريحتىڭ تەرەڭ قاتپارلارىنا بويلاساق، قازىرگى تىلدىك، مادەني جانە ساياسي ۇعىمداردىڭ ءتۇپ-تامىرى مىڭداعان جىلدارعا كەتەدى. سولاردىڭ ءبىرى – كوپتەن بەرى پىكىرتالاس تۋدىرعان ءارى ويلى قاۋىمدى تولعاندىرىپ كەلە جاتقان “ماسكەۋ – قىپشاق (قازاق) سوزىمە؟” دەگەن ساۋال. بۇل ءسوز تىركەسى ءبىر عانا لينگۆيستيكالىق قۇبىلىستى ەمەس، تۇتاس تاريحي ۇدەرىستى، حالىقتار اراسىنداعى ىقپال مەن ساباقتاستىقتى مەڭزەيدى. تولعاندىرعان جاعدايدىڭ مانىنە ءۇڭىلۋ – وتكەنمەن ەسەپتەسۋ ەمەس، بۇگىنگى ءوزىمىزدى تانۋدىڭ ءبىر جولى.

ەۋرازيانىڭ شالقار دالاسىندا ورتا عاسىرلاردا قىپشاق تايپالارى ايرىقشا ءرول اتقاردى. ولار تەك كوشپەلى مادەنيەتتىڭ يەلەرى عانا دەمەيىك، سونىمەن بىرگە، ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ساياسي، اسكەري جانە تىلدىك ۇدەرىستەرگە ىقپال ەتكەن ءىرى ەتنوستىق بىرلەستىك ەدى. قىپشاقتار قونىستانعان اۋماق دۋنايدان باستاپ ەرتىسكە دەيىن سوزىلدى. بۇل تەك جاعراپيالىق اۋقىمنان عانا گورى، ىقپال ەتۋ ايماعىنىڭ كەڭدىگىن كورسەتەدى. قىپشاق ءتىلى سول داۋىردە حالىقارالىق قاتىناس تىلىنە اينالىپ، ءتۇرلى حالىقتار اراسىنداعى بايلانىس قۇرالى قىزمەتىن اتقاردى.

وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ماسكەۋ اتاۋى مەن ەرتە ورىس مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىندە قىپشاق فاكتورىن ەلەمەۋ – تاريحتى بىرجاقتى تۇسىندىرۋمەن تەڭ. XIII–XV عاسىرلار ارالىعىندا رۋس جەرى التىن وردامەن تىعىز ساياسي جانە ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستا بولدى. وسىناۋ بايلانىستار جاۋگەرشىلىكپەن عانا شەكتەلگەن جوق، اكىمشىلىك باسقارۋ، اسكەري ۇيىمداسۋ، سالىق جۇيەسى جانە ەڭ باستىسى – تىلدىك ىقپالداستىق ارقىلى جۇزەگە استى. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر كونە ورىس تىلىندەگى بىرقاتار سوزدەردىڭ تۇركى، سونىڭ ىشىندە قىپشاق ءتىلى ارقىلى ەنگەنىن ايتادى.

بىرقاتار ءتىلتانۋشىلار “ماسكەۋ” اتاۋى فين-ۋگور نەمەسە سلاۆيان نەگىزىنەن شىققان دەسە، ەكىنشى ءبىر توپ عالىمدار ونىڭ تۇبىرىندە تۇركىلىك، قىپشاقتىق ەلەمەنت بولۋى مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارمايدى. مۇندا، پروبلەما ناقتى ءبىر ەتيمولوگيانى دالەلدەۋدەن تۇرمايدى. قازاقتارسىز التىن وردا بولمايتىنى سەكىلدى، التىن ورداسىز ماسكەۋ كنيازدىگىنىڭ كۇشەيۋى دە ەكىتالاي ەدى.

قىپشاق تىلىندە "ماسك" نەمەسە "مەسك" ءسوزى "بۇزاۋ" دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ال "ك" نەمەسە "كۋ" ءسوزى "وزەن" دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. دەمەك، "ماسكەۋ" ءسوزى "بۇزاۋلى وزەن" نەمەسە "بۇزاۋ قۇلاعان وزەن" دەگەن ماعىنانى ءبىلدىرۋى مۇمكىن. ماسكەۋ قالاسى موسكۆا وزەنىنىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان. بۇل وزەننىڭ اتاۋى قالانىڭ اتاۋىمەن بىردەي. دەمەك، قالانىڭ اتاۋى وزەننىڭ اتاۋىنان شىققان بولۋى مۇمكىن. قىپشاق تىلىندەگى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ماسكەۋ قالاسىنىڭ اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى جاڭا بولجام ايتۋعا بولادى. وسى بولجام بويىنشا، ماسكەۋ قالاسىنىڭ اتاۋى قىپشاق تىلىندەگى "ماسك" جانە "كۋ" سوزدەرىنەن قۇرالعان. بۇل سوزدەر "بۇزاۋلى وزەن" نەمەسە "بۇزاۋ قۇلاعان وزەن" دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

تاريحي دەرەكتەرگە كوز سالساق، ماسكەۋ كنيازدەرىنىڭ التىن وردا حاندارىمەن قارىم-قاتىناسى ەرەكشە بولعانىن كورەمىز. ولار بيلىككە كەلۋ ءۇشىن حان جارلىعىن الدى، سالىق جيناۋ جۇيەسىن مەڭگەردى، ءتىپتى اسكەري قۇرىلىمدا دا دالا داستۇرلەرىن پايدالاندى. وسىنداي تىعىز بايلانىس جاعدايىندا تىلدىك ىقپالدىڭ بولماۋى مۇمكىن ەمەس. قىپشاق سوزدەرى باسقارۋ ىسىنە، اسكەري تەرمينولوگياعا، تۇرمىستىق لەكسيكاعا ەنىپ وتىردى. بۇگىنگى ورىس تىلىندەگى “كازنا”، “كاراۆان”، “ياما”، “تامگا” سياقتى سوزدەر سونىڭ ايعاعى.

الايدا بۇل جاعدايدى تەك ءبىر حالىقتىڭ ەكىنشى حالىقتان “الدى” نەمەسە “ۇرلادى” دەگەن قارابايىر تۇسىنىككە سالۋعا بولمايدى. تاريح – ءوزارا ىقپال مەن توعىسۋ الاڭى. قىپشاقتار دا ءوز كەزەگىندە سلاۆيان مادەنيەتىنەن، قالا ومىرىنەن اسەر الدى. بىراق ۇزاق ۋاقىت بويى ۇستەم بولعان يمپەريالىق كوزقاراس ەۋرازيا تاريحىن سلاۆيانتسەنترلىك تۇرعىدا تۇسىندىرۋگە تىرىستى. سونىڭ سالدارىنان قىپشاق جانە جالپى تۇركى فاكتورى كولەڭكەدە قالىپ، قوسالقى رولدە كورسەتىلدى.

سەبەبى, بۇل سۇراق تاريحي ادىلەتتىلىك پەن تانىمدىق تەپە-تەڭدىككە قاتىستى. ءوز تاريحىن تەرەڭ بىلمەگەن حالىق وزگەنىڭ تاريحىن دا تولىق تۇسىنە المايدى. قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزىندە قىپشاقتار نەگىزگى ورىن الاتىنىن ەسكەرسەك، ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى كوپتەگەن مادەني-تاريحي قۇبىلىستار بىزگە دە تىكەلەي قاتىستى ەكەنىن كورەمىز. ماسكەۋدىڭ تاريحىن زەرتتەۋ ارقىلى ءبىز ءوز تاريحىمىزدىڭ دا ءبىر قىرىن تانيمىز.

بۇگىنگى زاماندا بۇل تاقىرىپ ساياسي استارعا دا يە بولىپ وتىر. كەيدە تاريحتى ءوز مۇددەسىنە قاراي بۇرۋ، سول حالىقتىڭ ءرولىن اسىرىپ، ەكىنشىسىن تومەندەتۋ ءۇردىسى بايقالادى. ال شىن مانىندە، ماسكەۋ دە، قازاق دالاسى دا ءبىر تاريحي كەڭىستىكتە، ءوزارا ارەكەتتەسە دامىدى. قىپشاقتارسىز ورىس مەملەكەتىنىڭ ەرتە كەزەڭىن ەلەستەتۋ قيىن. بۇل – كەمسىتۋ ەمەس، تاريحي فاكتىنى مويىنداۋ.

ادەبي تىلمەن ايتقاندا، تاريح – وزەن سەكىلدى. ءبىر ارنادان باستالىپ، تالاي سالانى قوسىپ، ۇلعايىپ بارىپ تەڭىزگە قۇيادى. قىپشاق وزەنى دە سول ۇلكەن تاريح دارياسىنا قۇيىلعان مول سالالاردىڭ ءبىرى. ماسكەۋ سول داريا جاعاسىندا بوي كوتەرگەن قالا عانا ەمەس، ءتۇرلى مادەنيەتتەردىڭ، تىلدەردىڭ، داستۇرلەردىڭ توعىسقان نۇكتەسى.

قورىتىندىلاي كەلە، بۇل ساۋالعا ءبىر اۋىز سوزبەن ء“يا” نەمەسە “جوق” دەپ جاۋاپ بەرۋ جەتكىلىكسىز. ماسكەۋدىڭ اتاۋى قانداي تىلدەن شىقسا دا، ونىڭ تاريحي قالىپتاسۋىندا قىپشاقتاردىڭ، جالپى تۇركى دۇنيەسىنىڭ ىقپالى بولعانى داۋسىز. مۇنى مويىنداۋ ەشكىمنىڭ بەدەلىن تۇسىرمەيدى، كەرىسىنشە تاريحقا دەگەن قۇرمەتتى ارتتىرادى. ءوزارا ىقپالدى، ورتاق وتكەندى تۇسىنگەندە عانا ءبىز بولاشاققا ناقتى كوزقاراسپەن قاراي الامىز.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz