Álemdik tarihtyng zandylyghy aiqyn. Tabysty memleketterding barlyghy halyq pen biylikting arasynda ornyqqan senim kópiri, onyng ishinde adam sapasy arqyly biyikke kóterilgen. Býgingi Qazaqstan da dәl osynday tarihy tandaudyng aldynda túr. Bizde tabighy baylyq bar, әleuet mol, geosayasy mýmkindikter zor. Biraq bir ghana súraq jandy mazalaydy: Nege osy mýmkindikter tolyq iske aspay jatyr?

Halyq «Ýkimet bizdi tyndamaydy» deydi. Tiyisti qúrylymdar «Búqara jauapkershilik almaydy» dep shyr-pyr. Shyn mәninde, mәsele – ekeuining arasynda ýilesimning әlsireuinde.

Demek, býgingi kýnning basty mindeti – últty tabysty etetin strategiya qalyptastyru. Búl strategiya halyqtyng kýshi men memleketting tetigin bir arnagha toghystyruy tiyis. Al búl jerde bәri jeke túlghanyng sapasy men róline kelip tireledi.

Kez kelgen órkeniyetti elding negizi – jeke túlgha. Jeke túlgha otbasynan bastalady, otbasy – qoghamnyng úyasy, qogham – halyqtyng beynesi. Búl tizbek adamnan bastalyp, memleket qúrylymyna deyin jalghasady. Tipten, búl turaly kýngey jaqta mynaday anyz әngime bar. Bayaghyda  Jasaghan ie Jerdi jaratqanda, basqalardan erekshelep keng Dalany da týzip, oghan bir jalghyz alypty týsiripti. Ol adamnyng aty – Túlgha eken. Túlgha dalada jalghyz jýrip, jerding dәmin, sudyng qasiyetin, aspannyng tynysyn tanypty. Biraq jalghyzdyq janyn jegidey jep, kýnnen kýnge seme beripti. Sonda Tәnir oghan týsinde perishteleri arqyly ayan berip:

– «Sen jalghyzbyn dep oilama. Sening boyynnan san úrpaq taramaq. Sózinnen – dәstýr, isinnen – mәdeniyet, kýresinnen – halyq payda bolmaq», – deydi.

Oyanghan Túlgha, Qúdiretting nazar quatymen júbyn tauyp, uaqyt óte úrpaq órbitedi. Sol úrpaqtar kóbeyip, ortaq til tauyp, bir-birine sýieu bolyp, ýlken qauymgha ainalady. Qauym ishinde әrkim óz ónerin, óz armanyn, óz ýlesin qosady. Biri – anshy, biri – jauynger, biri – aqyn, biri – ústaz. Árkimning shamy qosylyp, bir ýlken otqa ainalady.

Alayda qauym birligine syn týsedi: әrkim óz mýddesin quyp, dau-damay kýsheyedi. Sonda dana qariyalar «Bizdi birlikke shaqyratyn, әdil tórelik aitatyn, ertenge bastaytyn bir ortaq shanyraq kerek» deydi.

Osy kezde qauym ishinen dara shyqqan bir asa bedeldi, kóshbasshy Ádil esimdi kisi kóterilip:

– «Men senderding ýstinnen әmir jýrgizu ýshin emes, senderdi әueli ózderinnen, sosyn syrtqy jaudan qorghau ýshin barmyn. Senderden kýsh alyp, senderge kýsh qaytaru ýshin barmyn. Men – senderding birliginning beynesimin. Búdan bylay bey-bereket qauym emes, «halyq» boldyq. Halyqtyng ortaq shanyraghy bar. Endi úlysty elmiz», – deydi.

Sol sәtten bastap jana halyqtyq mәrtebe tapqan júrt mәmile etip, óz yqylasymen ony «Memleket» dep ataydy. Sóitip, memleket – bir adamnyng biyligi emes, býtin halyqtyng ruhynan tughan ortaq erik nyshany eken. Keyin osy el kýsheyip, jan-jaghyn jaulap, biyleushisi – «Qaghybaushy», al ong qoly «Uәhiyl» dep atalyp, 41 úlystan túratyn úly qaghanatqa ainalypty desedi.

Búl orayda biz osy jәdiger syrdan shabyt alyp, últty tabysty etuding biregey shemasyn әzirledik. Sony nazargha úsynamyz.

Shemanyng qysqasha maghynasy mynaday. Surette últtyng «Maqsatqa!» (tabysty, bәsekege qabiletti, túraqty qoghamgha) jetui ýshin barlyq negizgi aktorlar – El, Halyq, Memleket, ortalyq jәne aimaqtyq organdar, qoghamdyq újymdar, otbasy, jeke túlgha jәne sheneunik – bir ortaq tapsyrma: «Damugha jaghday jasau» ýshin óz ýlesterin qosady. Ortalyq shenber – barlyq qatysushylardyng birlesken yqpaly arqyly qalyptasatyn «jaghday» (infraqúrylym, zan, bilim, әleumettik qorghanys, naryqtyq jәne mәdeny orta).

Biraq búl maqsattyng shynayy mәni mýlde terenirek: biylik te, qogham da, otbasy da – bәri «Keleshek úrpaq qamy» degen bir ortaq múrattyng tónireginde toptasuy kerek. Múny barlyq maqsattardyng ózegine ainalghan týpki maqsat, barlyq mindetterding ishindegi eng manyzdysy deuge bolady. Basqa mindetterding bәrine mәn beretin de, olargha baghyt-baghdar kórsetetin de – osy. Ol qoghamnyng resurstary men kýsh-jigerin, adamdardyng niyeti men jigerin bir arnagha toghystyryp, naqty nәtiyjege jetuge jeteleydi.

Múnda sóz tek halyq sanynyng ósui turaly emes, el ertenin qalyptastyra alatyn, jauapkershilikti sezinetin, quatty da parasatty úrpaqty tәrbiyeleu turaly bolyp otyr.

El auzynda Abaydyng óz óz shygharmashylyghyna masattanyp: «Áke! Men sizden asyp tudym», –  dep әsirelep qoyghanda, Qúnekennin: «Menen asyp tuamyn desen, aldymen maghan úqsap ózinnen asyryp úl tughyz» , – degeni aitylady. Ne degen tәmsil!

Tiyisinshe tómende әr bólikti keninen týsindirdik jәne olardyng ózara baylanysyn naqtyladyq:

El (memleketterding geosayasy konteksti). Onyng manyzy men róli mynau: el – tarihi, ekonomikalyq jәne geosayasy orta. Onyng tabighy resurstary, geografiyasy, demografiyasy, halyqaralyq orny – barlyghy últtyq damu mýmkindikterine jәne shekterine әser etedi.

A. Halyq (azamattyq qogham). «Halyq» dep zang jәne qúqyq salasynda tútas tarihy, tili, mәdeny sipattamasy birdey, mýsheleri basqa toptardan ózindik erekshelikterimen airyqshalanatyn, biri men biri baylanysty ekendigi jayly iydeyany bólisetin qauymdastyq týsiniledi.

A-1: Qoghamdyq újymdar (úiymdar, kәsiporyndar, ýkimettik emes sektor jәne t.b.). Qogham – ekonomikalyq jәne ruhany birtútastyqpen, ómir sýru jaghdayyn úiymdastyrudyng tútastyghymen sipattalatyn, belgili bir aumaqtaghy adamdar birligi.

A-2: Otbasy – balalar tәrbiyesin jýzege asyryp, basqa da qoghamdyq túrghydan mәndi qajettilikterdi qanaghattandyratyn nekelik nemese tuystyq qatynastarmen baylanysqan adamdar toby.

A-3: Jeke túlgha – qogham mýshesi, azamat, júmysshy retinde әleumettik róli bar, qoghamnyng ýlken mýshesi retinde jәne әleumettik әreketterding jan-jaqty týrlerining subektisi retinde sipattalatyn әleumettik aitarlyqtay sapagha ie adam.

Jeke túlgha – kóptegen memleketterding azamattyq zannamasynda újymdyq qalyptasu (úiym) bolyp tabylatyn zandy túlghadan ereksheligi azamattyq qúqyq subektisi retindegi jeke azamat.

Endigisi mynalar:

V. Memleket (institusiyalyq orta). Qyzmettik róli qoghamnyng úiymdastyrushylyq ramkasyn qamtamasyz etedi. Zan, retteu, budjettik sayasat – memleket arqyly jýzege asady. Negizgi funksiyalaryna zang shygharu, qoghamdyq tәrtip pen qauipsizdikti qamtamasyz etu, makrosayasatty jýrgizu (qarjy, salyq, bilim, densaulyq), tendik pen әleumettik qorghaudy úiymdastyru jatady. Atqaratyn sharalary da ken: ashyqtyq pen eseptilikti qamtamasyz etuden bastap qúqyqtyq reformalar; ekonomikany yntalandyratyn sayasat, infraqúrylymgha investisiya. Yaghny sayasy sózdikterdegi anyqtamasy «Biylikti úiymdastyru týri, qoghamnyng sayasy jýiesining negizgi әleumettik instituty» degenge sayady.

V-1: Ortalyq memlekettik organdar. Róli: últtyq dengeydegi sayasatty qalyptastyryp, ýilestiredi – ministrlikter, memlekettik baghdarlamalar, strategiyalyq josparlau. Negizgi funksiyalary bolsa, últtyq baghdarlamalardy dayyndau, budjettik bólu, standarttar ornatu, halyqaralyq kelisimderdi oryndau syndy tizbek. Sharalary: naqty әri nәtiyjege baghdarlanghan baghdarlamalar, monitoring pen baghalau jýieleri, derekterge negizdelgen sheshimder. Óz kezeginde ortalyq memlekettik organdardyng anyqtamasyn tek atqarushy biylikpen shektemey, Qazaqstandaghy memlekettik biylikting barlyq tarmaqtarymen (Parlament, Preziydent, Sot biyligi jәne t.b.) baylanystyra tanyghan jón.

V-2: Aymaqtyq memlekettik organdar. Búlardyng róli ortalyq sayasatty jergilikti jaghdaygha beyimdep, jýzege asyrushy – әkimdik, oblystyq basqarmalar arqyly kórinis tabady. Negizgi funksiyalary: jergilikti qajettilikterge sәikes qyzmetter kórsetu, jergilikti infraqúrylymdy damytu, aimaqtyq damu jobalary. Sharalary: jergilikti budjetter men investorlardy tartu, basqaru qabiletin arttyru, aimaqaralyq tengerimdi qamtamasyz etu. Sonda «Aymaqtyq memlekettik organdar degenimiz – Qazaqstannyng әkimshilik-aumaqtyq birlikterinde (oblystar, respublikalyq manyzy bar qalalar, astana, audandar men qalalar) qyzmet etetin, tiyisti aumaq kóleminde memlekettik sayasatty iske asyratyn jәne ortalyq memlekettik organdardyng aumaqtyq bólimsheleri bolyp tabylatyn memlekettik biylik organdary».

Negizgi sipattary da «Aymaqtyq organdar respublikalyq emes, belgili bir aumaqtyq dengeyde (oblys, audan, qala) júmys isteydi» dep taghysyn taghylary kete beredi. Olar ortalyq memlekettik organdardyng aumaqtyq bólimsheleri nemese jergilikti atqarushy organdar bolyp tabylady. Memlekettik sayasatty aimaqtyq dengeyde jýzege asyrugha, halyqpen tikeley júmys isteuge baghyttalghan.

Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasy men zandaryna sәikes әreket etedi, әkimshilik-aumaqtyq bóliniske say úiymdastyrylady.

Qazaqstandaghy aimaqtyq memlekettik organdargha mysaldar:

- Oblys, audan jәne qala әkimdikteri – jergilikti atqarushy biylik organdary (әkimder Ýkimet pen Preziydentting ókilderi retinde әreket etedi).

- Ortalyq memlekettik organdardyng aumaqtyq bólimsheleri:

- Oblystyq polisiya departamentteri (IIM-ge baghynady);

- Memlekettik kirister departamentteri (Qarjy ministrligine baghynady);

- Ádilet departamentteri (Ádilet ministrligine baghynady);

- Bilim beru, densaulyq saqtau basqarmalary jәne t.b.

- Mәslihattar – aimaqtyq ókildi organdar, jergilikti halyq atynan sheshim qabyldaydy.

Qazaqstan jaghdayynda aimaqtyq memlekettik organdar – ortalyq memlekettik organdardyng aumaqtyq dengeydegi tarmaqtary men jergilikti atqarushy jәne ókildi biylik organdarynyng jiyntyghy. Olar memleketting jalpy sayasatyn oblys, qala, audan dengeyinde naqty iske asyryp, halyq pen ortalyq biylik arasyndaghy baylanystyrushy buyn qyzmetin atqarady.

V-3: Sheneunik (memlekettik qyzmetshi) Róli: sayasat pen qyzmetti is jýzinde iske asyratyn túlgha. Onyng adaldyq, kәsibiylik jәne tiyimdiligi memlekettik qyzmetting sapasyn anyqtaydy. Negizgi funksiyalary: baghdarlama oryndau, qyzmet kórsetu, standartty ornatu, eseptilik. Sharalary: meritokratiya, ashyq irikteu, biliktilikti kóteru, antikorrupsiyalyq tetikter, qyzmet kórsetudi sifrlandyru.

Onyng da úghymdyq anyqtamasy naqpa-naq: Sheneunik – memlekettik mekemelerde isteytin qyzmetkerler. Yaghny eldegi memlekettik biylik pen basqaru funksiyalaryn atqaratyn, memlekettik organda belgilengen qyzmettik ókilettikteri bar jәne memlekettik qyzmet turaly zannamagha sәikes mindetterdi oryndaytyn túlgha.

Qazaqstandaghy sheneunikterding týrleri:

- Sayasy memlekettik qyzmetshiler – sayasy taghayyndau arqyly keletin túlghalar (ministrler, olardyng orynbasarlary, әkimder jәne t.b.).

- Ákimshilik memlekettik qyzmetshiler – kәsiby negizde memlekettik apparatty qalyptastyratyn kadrlar (departament diyrektorlary, bólim basshylary, jetekshi mamandar jәne t.b.).

Qazaqstan jaghdayynda sheneunik – memleketting atynan ókilettik jýrgizetin, qogham aldyndaghy jauapkershiligi bar, zanmen belgilengen qyzmetterdi atqaratyn memlekettik qyzmetshi. Ol memlekettik basqarudyng negizgi tetikterin iske asyratyn túlgha bolyp tabylady.

S. Ortalyq shar – «Damugha jaghday jasau»

Búl – jogharyda aitylghan barlyq elementterding birikken júmysy arqyly payda bolatyn naqty orta: zandyq aiqyndyq, ekonomikalyq mýmkindikter, infraqúrylym, bilim beru jýiesi, әleumettik qorghau, senim jәne mәdeniyet. Ár aktor óz mýmkindigi men róline say osy ortany qalyptastyrady: memleket – sayasat pen resurstar arqyly, halyq pen jeke túlgha – enbekpen jәne belsendilikpen, qoghamdyq újymdar men sheneunikter – oryndaushylyqpen jәne innovasiyamen.

Olay bolsa, olardyng arasyndaghy ózara baylanysqa týsinikteme berelik:

El jogharydan ortaq strategiya men syrtqy ortany anyqtaydy hәm sol strategiya halyq pen memleketke baghyt beredi.

Halyq (sol jaq baghan) — Qoghamdyq újymdar → Otbasy → Jeke túlgha tizbegi arqyly әleumettik kapitaldy, daghdylar men qúndylyqtardy óndiredi. Olardyng әrqaysysy «Damugha jaghday jasaugha» óz ýlesin qosyp, ony nyghaytady.

Memleket (ong jaq baghan) — Ortalyq organdar → Aymaqtyq organdar → Sheneunik tizbegi arqyly sayasatty dayyndap, oryndaugha jauapty. Olar da ortany jasaugha tikeley әser etedi.

Barlyq osy týiinderden shyqqan aqparat, nәtiyje jәne tәjiriybe qaytadan aktorlargha keri baylanys retinde oralady. Sondyqtan jýie bir baghytta ghana emes, keri baylanystary bar dinamikalyq prosess.

Nәtiyjesinde ortalyqta qalyptasqan «jaghday» (infraqúrylym, qúqyqtyq orta, mәdeny klimat) maqsatqa – últtyng tabysty, túraqty damuyna jeteleydi.

Sonymen, últtyng tabystylyghy – búl tek bir instituttyng emes, barlyq aktorlardyng ýilesimdiligi men ózara senimi bolyp shyqty. Sol sebepti tiyimdilikting kilti — josparlau + oryndau + keri baylanys + ólsheu: aiqyn últtyq strategiya, aimaqtyq iykemdilik, qoghamnyng qatysuy, otbasy men jeke túlghany qoldau, sheneunikterding kәsibiyligi jәne ashyqtyq. Búl komponentterding әrqaysysyna maqsatty investisiyalar men reformalar jasalsa ghana «Damugha jaghday» qúrylady jәne «Maqsatqa» jetedi.

Al búl jerde jeke túlghanyng róli óte zor. Taghy da qaytalap aitamyz: «Jeke túlgha róli óte zor».

Eger biz halyqtyng ishinen naghyz túlghalardy tәrbiyeley almasaq, jaghday qiyn. Sebebi adam qanday mundir kiymesin – әskery forma, sot mantiyasy, sheneunikting kәstómi bolsyn nemese basqa bir lauazymdyq rәmiz bolsyn, onyng ishki bolmysy bәribir, erte me, kesh pe, syrtqa shyghady.

Túlghalyq kemeldik, sanalyq dengey men jauapkershilik joq jerde syrtqy ataq-lauazym, shen-shekpen eshteneni almastyra almaydy. Ishki dýniyesi qalyptaspaghan, ruhani-adamgershilik ústanymdary joq adam әlsizdikke, ózimshildikke nemese ýirenshikti daghdynyng jetegine erip ketedi. Al syrtqy biylikting kez kelgen formasy múnday olqylyqty jasyruy mýmkin, biraq týbegeyli týzete almaydy.

Sondyqtan da ýlken әrippen jazylatyn Túlgha tәrbiyeleu – myqty halyq qalyptastyrudyng negizgi sharty. Sanasy biyik, adamgershiligi zor, jasampaz quaty joghary adamdar ghana qoghamdy ózgertip, eldi túraqty damugha bastay alady jәne onyng qúndylyqtaryn qorghay alady.

Memleketting býkil apparaty men quaty osy jeke túlghanyng sapasyn arttyrugha júmys isteu kerektigi aitpasa da týsinikti. Bәrining kilti sonda jatyr. Mysaly, ghylym tiline salsaq, jeke túlgha jәne onyng memlekettegi róli turaly sosiologiyalyq teoriyalar jeterlik. Jeke túlghagha qatysty sosiologiyalyq kózqarastar onyng qoghamdaghy orny men qyzmetin әrtýrli qyrynan týsindiredi. Búl túrghyda róldik teoriya, simvolikalyq interaksionizm, qúrylymdyq funksionalizm men qaqtyghys teoriyalaryna negizdelgen baghyttar keninen qoldanylady. Olar túlghanyng qoghamdaghy әleumettik qúrylymdar men instituttar ayasyndaghy rólin taldaydy. Solardyng ishinde amerikalyq antrapolog Ralif Linton dem bergen róldik teoriya Qazaqstan jaghdayyna dóp keledi. Yaghny jeke túlgha qoghamdaghy әleumettik statustarymen baylanysty atqaratyn әleumettik rólder jiyntyghymen anyqtalady. Búl róldik kýtulerdi, róldik jiyntyqty jәne róldik qaqtyghys mýmkindigin qamtidy. Aytalyq, jeke túlgha – enbekqorlyq, bilim, qúndylyqtardy iygergen azamat bolmaq kerek. Otbasy – dәstýrdi saqtaytyn, úrpaqqa tәrbie beretin orta. Qoghamdyq újymdar – azamattardyng belsendiligin arttyratyn instituttar. Halyq – memleketting qozghaushy kýshi. Búl jýie «tómennen joghary» baghyttaghy damu logikasyn kórsetedi.

Shetel tәjiriybesi búghan naqty dәlel bola alady. Finlyandiyada mektep bilimining sapasy memleketting damuyna tikeley әser etip, eldi innovasiyalyq kóshbasshy etti. Japoniyada otbasyndaghy enbekqorlyq dәstýri býkil halyqtyq mәdeniyetke ainalyp, ekonomikalyq ghajayypqa jol ashty. Ózimiz aita beretin Ontýstik Koreyada újymdyq jauapkershilik pen bilimge qúshtarlyq últty jarty ghasyrda industriyalyq alpauytqa ainaldyrdy. Tiyisinshe, Qazaqstan ýshin de damu negizi – halyqtyq bastamalardan bastaluy shart. Ol halyqtyq bastamalardyng quat kózi, taghy da qaytalap aitamyz – «adam sapasyna, yaghny túlghagha kelip» tireledi.

Ókinishke qaray, qoghamymyzda sport, muzyka jәne shou-biznes salalaryna tym artyq mәn beriledi. Al ghylymnyn, óndiristing jәne tehnologiyalyq progresting irgetasyn qalaytyn injenerlik-tehnikalyq baghyttar nazardan tys qalyp jatady.

Kóptegen jastar shoumen, әnshi nemese sportshy boludy armandaydy. Búnyng ózi jaman emes, biraq búl negizgi maqsatqa ainalyp ketse, elimiz strategiyalyq manyzy bar salalardaghy mýmkindigin joghaltady. Injenerlik oilau, tehnologiyalyq sauattylyq, zertteushilik qyzmet – qoghamnyng túraqty damuy men jahandyq bәsekege qabilettiligin qamtamasyz etetin basty kýshterding biri.

Últtyng tolyqqandy damuy ýshin tengerimdik qajet: shygharmashyl jәne sport talanttaryn qoldau manyzdy, biraq sonymen birge bilimge, ghylymgha jәne injenerlik pәnderge de naqty resurs pen kýsh salynuy tiyis. Sonda ghana qogham jarqyraghan júldyzdardy ghana emes, eldi algha jeteleytin jasampazdardy, qúrylysshylardy jәne oishyldardy tәrbiyeley alady.

Múndaghy memleketten keletin tetik bireu-aq: Halyqtyng әleuetin ashu ýshin memleket ózining basty funksiyasyn atqaruy kerek. Ol – bәrinen de búryn «qolayly jaghday jasau». Sebebi, memleket – zandyq, sayasi, ekonomikalyq negizdi qalyptastyrady. Ortalyq memlekettik organdar – últtyq sayasatty belgileydi. Aymaqtyq organdar – sol sayasatty ónirlik dengeyde iske asyrady. Sheneunikter – halyqqa tikeley qyzmet kórsetushiler. Búl jýie «jogharydan tómenge» baghytty kórsetedi. Áriyne, múnda da sheneunikterding aspannan ayaghy salbyrap týspeytinin, halyq ishinen, adamdar ortasynan alynatynyn eskersek, túlgha sapasy mәselesi taghy da boy kóteredi.

Ras, el ýkimeti búl jaghynan qúr qarap otyrghan joq. Qoldan kelgenin jasap-aq jatyr. Mysaly, Oqu-aghartu ministrligi qolgha alghan «Birtútas tәrbie baghdarlamasy» – últtyq, adamy qúndylyqtargha negizdelgen. Búl qújatta bilim beru úiymdaryndaghy tәrbie júmysyn tolyqqandy jýzege asyru ýshin bilim alushylardyng boyynda qalyptastyryluy tiyis qúndylyqtar men tәrbiyening maqsaty, mindetteri aiqyndalghan. Jalpyadamzattyq jәne últtyq qúndylyqtardy boyyna sinirgen, әlemdik ozyq bilimdi iygergen sanaly azamatty tәrbiyeleu maqsaty kózdelgen-di. Biraq onyng iske asyrylu barysy kónil kónshitpeydi. IYdeologiyalyq bazasy da jútan. Bizdinshe, osy jәne basqa da jobalardyng bәrining basyn qosyp, biriktirip «Túlgha tәrbiyesi» jalpyúlttyq strategiyasy qabyldanuy kerek.

Mәselen, Izrailiding tәjiriybesi men myndaghan jyldyq evrey halqynyng taghdyry barshagha ýlgi bolarlyq aiqyn mysal. Olardyng kýshi halyq sanynyng kóptiginde emes, eng aldymen, adamy kapitaldyng sapasynda jatyr. Negizgi basymdyqty olar túlgha tәrbiyeleuge qoyady. Yaghny oilana alatyn, jasay alatyn, jauapkershilik kóteretin jәne ruhany tamyryn saqtaytyn adam qalyptastyrugha tyrysady. Dәl osy – bolashaq túlgha retindegi balany tәrbiyeleu strategiyasy olardyng ómirshendigining әri tabysynyng negizgi ózegine ainaldy.

Tarih kórsetkendey, sany az bolghanyna qaramastan, evrey halqy әlemning ghylym, mәdeniyet, filosofiya, ekonomika jәne sayasat salalarynda tereng iz qaldyrdy. Búl bilim beru jýiesine, otbasy qúndylyqtaryna jәne ruhany tәrbiyege negizdelgen keshendi kózqarastyng nәtiyjesi.

El óz kýshin de, resursyn da adam sapasyna júmsay alsa – ol shynayy quatty últqa ainalady. Sapa әrqashan sannan basym týsedi. Búlay búryn da bolghan, qazir de solay, bolashaqta da ózgere qoymaydy. Óitkeni últtyng taghdyryn aiqyndaytyn eng basty faktor – sanasy biyik, adamgershiligi berik, jauapkershiligi joghary túlgha.

Búl túrghyda japondar da ýlgi bolarlyq manyzdy mysal. Japon qoghamy úzaq uaqyt boyy jauapty, tәrtipti jәne enbekqor túlgha qalyptastyrugha baghyttalghan qúndylyqtar jýiesin jәne instituttaryn minsiz jolgha qoyghan. Onyng bastauy otbasy men balabaqshadan bastalady: balalargha enbekke qúrmetpen qarau, úqyptylyq, detalidargha mәn beru jәne újym aldyndaghy jauapkershilik sezimi erte kezden darytylady.

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyng Ázireti Týrkistanda «Ádiletti Qazaqstan – Adal azamat» atty II Últtyq qúryltayda: «Adal azamatqa tәn qasiyetter әrbir jastyng boyynan tabyluy kerek, úrpaqtyng boyynda jaman әdet bolsa, búl ýlkenderding kinәsi» dey kele, Ádiletti Qazaqstandy qúru ýshin: býkil qogham bolyp júmylu kerektigin, eng bastysy, әr azamattyng sana-sezimi janghyruy, halqymyzdyng dýniyetanymy jәne ómirlik ústanymdary ózgerui tiyistiligin atap ótken. Áytpese, basqa reformanyng bәri beker bolatyndyghyn da aitpady emes, aitty. Yaghny túlgha sapasy men tәrbiyesi múnda da kýn tәrtibine shygharyldy.

Basqa elderding tәjiriybesin eske týsireyik: Singapur – memleketting tiyimdi basqaruy arqasynda shaghyn aral әlemdik qarjy ortalyghyna ainaldy. Onda memlekettik apparattyng basty missiyasy – bizneske, halyqqa qolayly jaghday jasau. Germaniya – federaldyq jәne aimaqtyq biylikting tiyimdi ýilesimi arqasynda industriyalyq derjava dengeyinde túraqtylyq saqtady. Qytay – ortalyq josparlau men aimaqtyq derbestikti úshtastyryp, әlemdegi eng iri ekonomikalardyng birine ainaldy.

Álbette, múndaghy ortalyq iydeya – «Damu ýshin jaghday jasau». Halyq ta, biylik te bir-birinen bólek әreket etkende jýie tolyq bolmaydy. Ekeui týiisetin nýkte – «Damu ýshin jaghday jasau» missiyasy. Búl – tek biylikting mindeti emes, halyqtyng da ýlesi bar ortaq jauapkershilik. Memleket zandyq negizdi qalyptastyrady, halyq ony enbekpen, belsendilikpen toltyrady. Búl jýiening berik júmys isteui ýshin senimdi kepilder qajet. Múnda taghy mynaday eki instituttyng róli airyqsha: Sot – halyq pen biylik arasyndaghy tepe-tendikti saqtaytyn әdildik garanty. Prokuratura – zannyng barlyghyna birdey qoldanyluyn qadaghalaytyn qatang baqylaushy. Osy eki tirek әlsirese, qogham senimsizdikke úshyraydy. Al әdildik saqtalsa – halyq ta, memleket te ortaq maqsatqa júmylady

Múnda bizding mәslihattardyng orny da zor. Qazaqstandaghy demokratiyalyq qúrylymnyng biregey instituty – mәslihattar. Olar halyqtyng mýddesin biylikke jetkizushi ghana emes, balama sheshim úsynushy, qoghamdyq baqylau qúraly. Sheteldik tәjiriybe de múny rastaydy: Shveysariyada jergilikti kenester halyqtyng sheshimin biylikke jetkizetin basty arna. Fransiyada munisipaliytetter aimaqtyq damudyng naqty jobalaryn iske asyrady. Skandinaviya elderinde jergilikti ózin-ózi basqaru әleumettik memleket qúrudyng negizine ainaldy. Sondyqtan da «Qazaqstan mәslihattarynyng kýshengi – halyq pen memleket arasyndaghy dialogtyng kýshengi» degendi aitudan talmaymyz. Búl – «qos qanatty baylanystyratyn kópir».

Sonymen, basty tújyrymdarymyzgha da keldik. Kópshilik el damuy ne halyqtan, ne biylikten bastalady dep oilaydy. Biraq shyndyq – ekeuining qatar qozghaluynda. Búl – qústyng qos qanaty. Bir qanat – halyq. Ekinshi qanat – memleket. Ekeui ýilesimde júmys istemese, úsha almaydy. Búghan da әleumettik dәlelderimiz kóp-aq. Qazaqstan tәuelsizdikting alghashqy jyldarynan týrli daghdarystardy bastan keshti. Áytse de halyqtyng tózimi men memleketting sheshimderi ýilesken tústa ghana el túraqtylyghyn saqtap qaldy. Mәselenki, 1990-jyldardyng ekonomikalyq qiyndyqtaryn halyqtyng sabyry men biylikting batyl reformalary birge enserdi. 2008 jylghy jahandyq daghdarys kezinde memleket әleumettik shyghyndardy saqtap, halyq túraqtylyqty qorghap qaldy. Pandemiya kezeninde halyqtyng jauapkershiligi men memleketting qoldauy qatar júmys istedi. Búl – qos qanattyng naqty dәleli.

Bizdinshe, últty tabysty etetin strategiya – halyq pen memleketting ýilesimin qamtamasyz etu. Jeke túlgha-halyq – bastau, memleket – tetik. Ortalyq iydeya – damugha jaghday jasau. Nәtiyje – túraqty damu, halyqtyng әl-auqaty, memleketting nyghangy.

Halyqqa aitarymyz: Ózinning el taghdyryna jauapty túlgha ekenindi sezin.

Memleketke aitarymyz: halyqqa qyzmet etetin organ ekenindi dәlelde.

Mәslihattargha aitarymyz: osy eki qanatty ýilestiretin alangha ainal.

Bizding maqsat – tabysty últ bolu. Búl tek arman emes, naqty iske asatyn strategiya.

Biraq osynyng bәrine qol jetkizu ýshin ne isteu kerek?

Bizdinshe, ýkimetting barlyq saladaghy basty missiyasy әrdayym bireu boluy tiyis. Ol – deni sau, oily, isine adal, elin sýietin jәne jasampaz azamatty dýniyege әkeluge, tәrbiyeleuge jәne qalyptastyrugha jaghday jasau. Eger osyny basty baghdar etpesek, ókinishke qaray, býgin bayqalyp otyrghanday, ózimizdi negizinen kýzetshi, taksy jýrgizushisi, dayashy jәne kurierler últyna ainaldyryp alu qaupi bar.

Búl jerdegi kiltipan tek bilimdi nemese kýshti adam tәrbiyeleu turaly emes, sezine alatyn, oilana biletin, jauapkershilik jýgin kóteretin tútas túlgha qalyptastyru jóninde. Onday azamat ruhany kemeldilikti, moralidyq beriktikti jәne iygilikke úmtyludy boyyna siniredi.

Ol – sýie alatyn, oilay alatyn jәne jasay alatyn jan boluy tiyis.

- Sýie alatyn – adamgha janashyrlyq tanyta alatyn, meyirimdi, ómirding barlyq kórinisine qúrmetpen qaraytyn adam. Sýiispenshilik – adamdy adam etetin ishki quat.

- Oilay alatyn, oilanatyn, yaghny qúbylystardyng tereng mәnin kóre bilu, súraq qoya alu, aqiqatty izdeu jәne sheshimdi qorqynyshqa nemese paydagha emes, aqyl men argha sýiene otyryp qabyldau qasiyeti. Oy – erkindikting negizi, progresting bastauy.

- Jasay alatyn (jasampaz) – yaghny qiratpay, kerisinshe, qúru, iygilik jasauda belsendi bolu, jaqsylyqty kóbeytu. Jasampazdyq – ómirlik jauapkershilikting kórinisi әri ruhany jetiluding belgisi.

Osynday adam – myqty qoghamnyng tiregi, mәdeniyetting arqauy, shynayy gumanizmning beynesi.

Ata-babalarymyz: «Bir jyldyghyn oilaghan halyq biday egedi. Jýz jyldyghyn oilaghan halyq aghash egedi. Myng jyldyghyn oilaghan halyq sanaly úrpaq tәrbiyeleydi», – degen. Yaghny ertenin oilaghan el – egin egedi, ghasyryn oilaghan el – tal egip orman ósiredi, al mynjyldyq bolashaghyn oilaghan el – sanaly, oily úrpaq qalyptastyrady.

Memlekettik sayasat, ekonomika, mәdeniyet, bilim beru, ruhany ómir – bәri bir maqsatqa júmys isteui kerek.  Ol maqsat – eldi algha bastyra alatyn túlgha ósetin orta qalyptastyru. Eger qoghamdyq jýiening ortasynda bala, adam, bolashaq úrpaq túrsa – últtyng damuy da túraqty bolady.

Otbasy – qúndylyq beredi, mektep – oy qalyptastyrady, qogham – mýmkindik tughyzady, al memleket – әdiletti әri shabyttandyratyn orta jasaydy. Osynday ýilesim bolghanda ghana eldi ertenge bastaytyn, jauapkershiligi joghary, bilimdi, sanaly buyn qalyptasady. Osy tústa maslihattar da búl isten tys qalmauy tiyis dep oilaymyn.

Búl ýshin yntymaqty bolu da asa manyzdy. Atam qazaq múny bayaghyda aityp ketken: «Birikken jýz, bytyranqy myndy alady. Kenesti jerde kemdik joq, kenessiz jerde tendik joq». Ne desek te, kýsh birlikte. Sol birlikti jýzege asyratyn jasampaz da sapaly adamdarda! «Birigip kótergen jýk jenil!». Biraq sol birigetinderding de әrbirining әleueti bolashaqqa kepil bolady.

Tóleubek Múqashev,

«Qazaqstan mәslihattary deputattarynyng birlestigi» RQB tóraghasy

Abai.kz