Tokioda Ortalyq Aziya-Japoniya dialogynyng (C5+1) alghashqy sammiyti ótti. Premier-ministr Sanae Takaychiyding aimaqtaghy bes elding memleket basshylarymen kezdesui Tokio deklarasiyasyna jәne biznes úiymdary arasyndaghy kelisimderding keshendi paketine qol qongmen ayaqtaldy. Búl Tokionyng Ortalyq Aziyadaghy ambisiyalaryn rastady. Japoniya aldaghy bes jylda aimaqta 3 trillion iyenge (shamamen 20 milliard dollar) teng birqatar biznes jobalaryn jýzege asyrudy kózdep otyr.

Degenmen, aimaqtaghy jahandyq derjavalar arasyndaghy bәsekelestikting artuy Japoniyanyng diplomatiyalyq tabysty úzaq merzimdi strategiyalyq ýstemdikke ainaldyru mýmkindigine kýmәn keltiredi.

Osyghan úqsas sammitter jyl ishinde EO, Qytay, Resey, AQSh jәne Italiyamen ótkizildi. Ontýstik Koreya endi búl formatqa qyzyghushylyq tanytyp, 2026 jylgha arnalghan memleket basshylarynyng sammiytin jariyalady. Búl dinamika Ortalyq Aziyagha tәuelsiz aimaqtyq seriktes retinde qyzyghushylyqtyng artuyn jәne formattyng ózining institusionaldyq nyghaiyn kórsetedi.

Jaqynda ótken sammit shyndyq sәti boldy, Beyjinde aiqyn shiyelenis tudyrdy. Búl kezdesu «5+1» formatyn jahandyq kýn tәrtibine engizgen Japoniya ekenin eske salyp qana qoymay, sonymen qatar aimaqtyng jana mәrtebesin nyghaytty: Ortalyq Aziya endi geosayasy shetkeri aimaq emes. Býginde Japoniyany qosa alghanda, jetekshi әlemdik derjavalar Ortalyq Aziya oiynshylarynyng paydasy ýshin belsendi týrde bәsekelesude.

Qytaydyng aimaqtaghy qyzmetin әrqashan múqiyat baqylap kelgen Tokio passivti baqylaudan keng sauda-ekonomikalyq yntymaqtastyq strategiyasyna auysuda. Siyrek kezdesetin metaldardan basqa, Ortalyq Aziya elderining Japoniyagha úsynar nәrsesi az bolghanymen. Sonymen qatar, Tokionyng strategiyalyq mýddesi aiqyn: Euraziyanyng jýregindegi Beyjinning basym yqpalyn azaytu.

Japoniya aimaq ýshin basqa geosayasy oiynshylarmen bәsekelesuge dayyn, olardyng keybireuleri ekonomikalyq jәne sayasy kartalardy kóbirek ústaydy. Japoniyanyng AQSh-ta, Reseyde de, Qytayda da joq bir manyzdy artyqshylyghy bar. Búl onyng tarihyna qaramastan, imperlyq keshendermen auyrtpalyq týsirmeytin jәne Ortalyq Aziya elderimen teng dәrejede, birinshi bolyp oinaugha tyryspay dialog jýrgizuge dayyn innovasiyalyq memleket retindegi myqty bedeli. Ortalyq Aziya elderi ýshin Japoniyamen yntymaqtastyq basqa geosayasy oiynshylarmen qarym-qatynasta tamasha sayasy jәne ekonomikalyq tepe-tendik bola alady.

Ortalyq Aziya elderi óz tarapynan basymdyqtaryn anyq kórsetti. Olardyng strategiyasy energetikalyq infraqúrylymdy janghyrtu men kólik dәlizderin damytudan bastap jasyl tehnologiyalar men dekarbonizasiyany engizuge deyingi manyzdy salalardaghy japon innovasiyalaryna degen súranysqa negizdelgen.

Yntymaqtastyq tújyrymdamasy aimaqqa resurstardy eksporttaudan joghary qosylghan qúndy ónimderdi óndiruge kóshuge mýmkindik beretin «tehnologiyagha aiyrbastaugha shiykizat» pragmatikalyq formulasyna negizdelgen.

Mysaly, Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev sifrlandyru men bilim berudi Tokiomen seriktestikting negizi dep atady. Premier-ministr Sanae Takaychiymen kelissózder barysynda Toqaev Qazaqstannyng «sifrlyq elge» ainalugha senimdi týrde qadam basyp kele jatqanyn atap ótti, múny Alem.ai jasandy intellekt ortalyghyn ashu jәne amerikandyq tehnologiyagha negizdelgen superkompiuterlerdi iske qosu arqyly kórsetti.

Ol kelesi jyly respublika ónerkәsipten bastap әleumettik salagha deyingi barlyq nәrseni qamtityn «Sifrlyq Qazaqstan» strategiyasyn iske qosatynyn atap ótti. Toqaev japondyq tehnologiyalyq әzirlemelerdi joghary baghalap, olardyng senimdiligi men tehnologiyalyq kýrdeliligining joghary dengeyin atap ótti.

Qazaqstan Ortalyq Aziya elderi men Japoniya arasyndaghy jasandy intellekt salasyndaghy seriktestikting jana formatyn iske qosudy kózdeytin Tokio bastamasyn qoldady. Ol osy platformanyng infraqúrylymdyq negizi retinde qazirding ózinde qalyptasqan halyqaralyq ekojýiesi men qajetti institusionaldyq resurstary bar Astana Hub jәne Alem.ai ortalyghyn paydalanudy úsyndy. Kelissózder nәtiyjesinde taraptar jalpy somasy shamamen 4 milliard dollardy qúraytyn 40-tan astam kommersiyalyq kelisimge qol qoydy.

Ózbekstan men Japoniya «keneytilgen strategiyalyq seriktestik» dengeyine jetti. Preziydent Shavkat Mirziyyoev premier-ministr Sanae Takaichiymen kelissózder barysynda atap ótkendey, «aldaghy onjyldyqtargha baghyttalghan yntymaqtastyqtyng negizi qalandy». Basymdyqtargha jasyl energetika, IT sektory, ónerkәsipti tereng dekarbonizasiyalau jәne manyzdy miyneraldar boyynsha birlesken júmys kiredi.

Japoniya Ózbekstandy ekonomikalyq qauipsizdiginin, әsirese uran jetkizu mәselelerindegi negizgi kepili retinde qarastyrady. Ózbekstan sammit ýshin әzirlengen yntymaqtastyq jobalarynyng barlyq portfoliosyn, qúny 12 milliard dollardan asatyn qújattar paketin jýzege asyrudy josparlap otyr. Osy jobalardy ilgeriletu ýshin Ózbekstan basshysy birlesken investisiyalyq platforma men Samarqand oblysynda japon standarttary boyynsha júmys isteytin biregey ekonomikalyq aimaq qúrudy úsyndy.

Eki el aimaqtarynyng alghashqy forumy kelesi jyly Samarqandta ótedi dep josparlanuda. Premier-ministr Sanae Takaichy Ózbekstannyng túraqty ekonomikalyq ósuin qoldau ayasynda Japoniya mal sharuashylyghyn damytugha iyen nesiyeleri, medisinalyq jabdyqtardy satyp alugha granttar jәne mikro, shaghyn jәne orta biznes kәsiporyndarynyng qarjylyq resurstargha qoljetimdiligin jaqsartu ýshin jeke investisiyalyq qarjylandyru beru turaly sheshim qabyldaghanyn mәlimdedi.

Tәjikstan logistika men kólik kommunikasiyalaryn damytugha mýddeli jәne Japoniyany elding soltýstigi men ontýstigindegi shekaralas aimaqtarda tranzittik jýk tasymalyn damytu ýshin logistikalyq jәne agrologistikalyq keshender qúrylysyna qatysugha shaqyrady. Preziydent Emomaly Rahmon Tәjikstannyng tabighy resurstardy óndiru jәne óndeu salasyndaghy keng yntymaqtastyqqa dayyn ekenin bildirdi jәne azyq-týlik qauipsizdigi, energetika jәne túraqty damudyng negizi retinde su resurstaryn saqtaudyng manyzdylyghyn atap ótti.

Sondyqtan Tokionyng strategiyasynda Transkaspiy halyqaralyq kólik baghytyn damytugha erekshe nazar audaryldy, ony ontaylandyru ýshin Japoniya jabdyqtarmen qamtamasyz etedi, sonday-aq 2026 jyldan bastap elder arasynda tikeley reysterdi iske qosu josparlanyp otyr, búl japondyq biznes mәdeniyeti ýshin óte manyzdy bolyp tabylatyn iskerlik yntymaqtastyqty aitarlyqtay jedeldetui kerek.

Yntymaqtastyqtyng jana baghyty - Japoniyanyng Ortalyq Aziyanyng su-energetikalyq kýn tәrtibine belsendi qatysuy. Tokio búryn búl ózekti mәselelerden alshaqtaghan bolsa, qazir ol tek tirshilikti qamtamasyz etu ýshin ghana emes, sonymen qatar qauipsizdik ýshin de tehnologiyalyq sheshimderdi úsynuda.

Syrtqy oiynshylar búl faktordy bir jaghynan su sektoryndaghy tәuekelderdi azaytu ýshin óz tehnologiyalaryn úsynu ýshin, al ekinshi jaghynan su resurstaryn bóluding әdildigin anyqtaytyn halyqaralyq arbitr mәrtebesin alu ýshin paydalanady. Basqasha aitqanda, olar búl aimaqtyq arenada ózderining últtyq mýddelerine sýiene otyryp oinaydy.

Osylaysha, búl sammit ekonomikalyq baylanystardy nyghaytyp qana qoymay, sonymen qatar Ortalyq Aziyany geosayasy kólenkeden shygharyp, aimaqty jahandyq sayasattyng negizgi ortalyghyna ainaldyrdy. Tokionyng strategiyasynda klassikalyq mәdeny ortalyqtarmen ortaqtyghy az «júmsaq kýsh» erekshe oryn alady. 2006 jyldan bastap Japoniya negizgi aimaqtyq departamentter (ekonomika, qarjy jәne energetika ministrlikteri) ýshin basqarushy kadrlardy dayarlau boyynsha maqsatty jobany jýzege asyryp keledi.

Basqa oiynshylardyng gumanitarlyq bastamalarynan aiyrmashylyghy, búl tәsil qoldanystaghy ýkimettik apparatpen júmys isteydi. Tokio japondyq basqaru standarttary boyynsha dayyndalghan mamandardyng adal pulyn qúruda, búl aimaqtyq yqpalgha úzaq merzimdi investisiyany bildiredi. Degenmen, Qazaqstan men Ózbekstanda klassikalyq japon uniyversiytetteri qúrylady.

Búl Japoniyanyng aimaqqa ekskluzivti tehnologiyalyq sheshimder jetkizushisi retinde kirip jatqanyn bildiredi. Kelissózder barysynda talqylanghan әserli somalargha qaramastan, japondyq tәsil konservativti pragmatizmmen sipattalady. Batystyng túraqsyz sayasatynan aiyrmashylyghy, japondyq strategiya túraqtylyq pen senimdilikpen sipattalady: eger mindettemeler qabyldansa, olar oryndalady.

Kerimsal Júbatqanov,

tarih ghylymdarynyng kandidaty, S. Seyfullin atyndaghy Qazaq agrotehnikalyq zertteu uniyversiytetining dosenti

Abai.kz