QR Preziydenti Q.Toqaevqa!

QR Memlekettik kenesshisi E.Qaringe!

Ashyq-hat

Qadirli Qasym-Jomart Kemelúly!

Biz sóz etkeli otyrghan abaytanushy Jabal Shoyynbetting býkil ómir jolyna qaray otyryp Qazaq elining órkendeuine zor qosqan ýlesi, onyng hәkim Abay múrasyn nasihattaudaghy ghylymy enbekteri men Qazaq memleketin jәne Abaydy shet eldik dúshpandardan qorghaudaghy jankeshti kýresi eskerusiz qalyp, osy kýnge deyin Ýkimet tarapynan birde-bir marapatqa ie bolmauy tang qaldyrdy. Biz eng bolmaghanda biyl Abaydyng 180 jyldyghy men ózining 70 jasqa toluyna baylanysty marapatqa ie bolar dep oilap edik, ýmit aqtalmay otyr.

Jabal Shoyymbet elimizding shalghaydaghy auyly Sozaq audanynda mektepting qazaq tili men әdebiyet pәnining múghalimi bolyp jýrip-aq ózining memleketshildik, últshyldyq azamattyq tanymyn kórsete bildi. 1981 jyly «Qazaq әdebiyeti» gazetine «Ádebiyet pәni onay ma?» degen maqala jariyalap qazaq tili men әdebiyetining óz dәrejesinde jýrilmeuining sol kezdegi bir jaqty kommunistik partiyanyng solaqay sayasatynyng әseri ekenin menzep, ashy shyndyqty kópshilikting talqysyna úsyndy. Onyng maqalasy boyynsha gazet betinde eki jyl pikirtalas jýrip, redaksiyagha mynnan astam oqyrmannan hat týsip, qorytyndysynda Oqu aghartu ministrligi Guriev (qazirgi Atyrau) qalasynda qazaq tili men әdebiyeti múghalimderining jiynyn ótkizip, osy mәsele turaly qauly qabyldady.

M.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynda 1990 jyly ashylghan Abaytanu bóliminde ghylymy qyzmetker bola jýrip Abaydyng 150 jyldyghyna dayyndalghan Abaydyng akademiyalyq tolyq jinaghyna jauapty hatshy bolyp qatysty. Ústazy, qazaqtyng abyzy atanghan Mekemtas Myrzahmetúlynyng jetekshiligimen Abaydyng qarasózi turaly ghylymy zertteu jýrgize otyryp tәuelsizdik alghan Qazaqstangha missioner atyn jamylyp kelgen sheteldik dúshpandardyng elge býlik salghan, últtyq qúndylyqtardy teristegen zúlymdyq qúityrqy әreketterin barlyq kýsh-jigerin, janyn ayamay kýresip, ayausyz soqqy berdi, yaghny Qazaq elin, onyng ayauly úly hakim Abaydy janqiyarlyqpen qorghady. Sózimizdi dәleldeyik:

1. Ústazy M.Myrzahmetúlymen birge «Krishna sapasy» qauymynyng arbauyna týsken «adasqan qazaq» Dosym Omarov Filosofiya institutynyng diyrektory, akademik Á.Nysanbaevtyng senimine kirip, sol újym filosoftarynyng úsynysymen krishnayttyq negizde jazylghan «Abaytanu» oqulyghyn mektepke Bilim Ministrining búiryghymen endirip, oqushylargha oqytugha rúqsat bergenine naqty dәlelmen qarsy shyghyp ýzdiksiz bes jylday tynymsyz aitysyp, mektep baghdarlamasynan aldyryp tastady. Al D. Omarovtyng M. Áuezovti krishnayt etip qorghamaqshy bolghan doktor dissertasiyasyn qorghatpay tastady.

2. Arnayy dayyndyqtan ótip, eldi býldiruding aila-amaldaryn әbden mengergen, arnayy tapsyryspen kelgen amerikalyq «missioner» atyn jamylghan Charliz Ueller «izdenushi ghalym retinde qazaqtyng dini men mәdeniyetin zerttegim keledi» dep sol kezdegi әl-Faraby atyndaghy QazÚU-dyng filosofiya fakulitetining dekany, akademik Gh.Esimovting senimine, әri ol arqyly qazaq filosoftarynyng da senimine kirip «bizding Shoqanymyz» degen esimge ie bolyp aram oiyn jýzege asyrady.

2006 jyldyn  18 nauryzynda Gh.Esim bastaghan 22 filosof ghalymdardyng qoldauymen «Qazaq elindegi diny ýrdisterding mәdeniy-órkeniyettik negizderi» atty taqyryppen filosofiya ghylymdarynyng kandidaty ghylymy dәrejesin alady. Al sol Charliz Ueller jazghan «ghylymy enbekti» oqysanyz qazaq memleketin, qazaq últyn ashyq týrde mәdeniyeti, últtyq qúndylyqtary mardymsyz, kópdindi «jabayy halyq» retinde kórsetken. Mysal keltireyik:

«Qazaqtyng dәstýrli dini ýsheu. Olar – tәnirshilik, mәsihshilik (hristiandyq) jәne islam;

Qazaqtar 200–300 jyl boyy últtyq mәdeniyeti men tarihynan aiyrylyp qalghan halyq; Din – últtyng negizgi sipattary emes;

Islamnyng Ortalyq Aziyada keng taralyp, basqa dinderding joghalyp ketui islamnyng jenisi bolghan joq, qayta islamnyng әlsireui boldy;

Memleket pen últ bólek boluy qajet. Yaghny memleket negizgi bir últ negizinde qalyptaspauy kerek. Kópúltty elde barlyq últtar til, mәdeniyet, jer jәne sayasy biylik jaghynan teng qúqyqty boluy kerek;

Býgingi ortaaziyalyqtargha últtyq bolmys pen últtyq memleketti jasap bergen orystar; Býgingi Orta Aziya tilderining eshqaysysy da ortaghasyrlyq jazba-әdeby tilderining jalghasy emes, al olardyng qazirgi auyzeki dialektilerining aiyrmashylyqtary jer men kóktey;

Abay siyaqty týrikshil-jәdidshiler «búryn bolmaghan jana eldi joqtan qúramyz» dep, búryn bilinbegen, bolmaghan bir qazaq eli ýshin kýresken joq;

Týrki tildi memleketterdi (odaq) kúruy sәtsiz bolady;

El bolu ilimining eng ozyq ýlgisin protestanttyq mәsihshilik bere alady».

Sonymen qatar Charliz Ueller berilgen birinshi tapsyrma qazaq elinde dissertasiya qorghap, Qazaqty, Abaydy qorlap jazghan enbekti qazaq ghalymdaryna moyyndatyp, «men aitqanymnyng bәri shyn, qazaqtardyng ózderi de aityp otyr» deu bolatyn. Ony Gharifolla Esim, Túrsyn Ghabitov, Aqtolqyn Qúlsariyeva, Naghima Baytenovalardyng qoldauymen óte tamasha oryndaydy. Endigi kezek «Borat» kinosynyng jalghasy retinde qazaqty mazaq etip, tipti jauyz etip mulitfilimder shygharu. Charliz Ueller ony da tamasha oryndaydy, aghayyndy Igor Kraus pen Artur Kraustyng kómegimen keyipkerlerining týr rәpәti qúbyjyq-sayqymazaq beynesinde, esekti boyap qoyyp kórsetse, zebr dep aitatyn aqymaqtar eli etken «Aldarkóse» men adam etin jegish jauyzdar eli etken «Er Tóstik» mulitfilimin qazaqtyng telearnalaryna shyghardy.

J.Shoyynbet jogharyda aitqan elding ishin býldiru әreketin alghashqy bolyp sezip, oghan qarsy maydan ashyp «Qazaqqa tórelik aitatyn siz kimsiz?», «Kimdi kim úyaltty?», «Búl kitap kimge qajet, ne ýshin qajet?», «Sanany ulaytyn qos kitap», «Shoqan Uәlihanovtyng qasiyetti esimin әldebir missionerding qoljaulyghy qylmayyq» taqyryptardaghy Respublikalyq basylymdarda qarsy maqalalar jazyp, ziyaly qauymnyn, kópshilikting talqylauyna salyp Ch.Uellerding dissertasiyasynyng kýshin joydyrdy. Tiyisti oryndargha hat jazyp qazaq halqyn mazaq etken mulitfilimderding qoldanystan alyp tastauyna yqpal etti.

3. Akademik Á. Nysanbaevtyng jetekshiligimen qazaq tilin «dalbasa» dep, Abay qazaqtardyng qoldan jasap alghan danyshpany dep qaralap, qazaq auylynyng bolashaghy joq dep óshikken, Islam dinin órkeniyetke qarsy qoyatyn, tek Evropagha, batysqa tabyn dep ýgittegen doktorlyq dissertasiyasyn qorghamaqshy bolghan Qanaghat Jýkeshevpen ayausyz aiqasyp (J. Shoyynbet. «Jýkeshevting búl qay «dalbasasy»? («Týrkistan» gazeti, 27.09.2007 j.), J. Shoyynbet. «Qazaqty, Abaydy qorlap doktorlyq dissertasiya qorghamaq» («Qazaq әdebiyeti» gazeti, 12.09.2007 j.). atty qarsy maqalalar jazyp, taghy da ziyaly qauymdy, kópshilikti, tipti mәjilis deputattaryna hat jazyp doktorlyq dissertasiyasyn qorghatpay tastady.

4. Jazushy Rollan Seysenbaev Londongha baryp «Dýniyejýzilik Ahmadiy músylman qoghamy» degen diny sektagha mýshe bolyp, ózin Qazaqstandaghy jalghan payghambar Ahmadiyshilerding liyderimin dep jariyalaydy әri Halyqaralyq Abay klubynyng preziydenti bola jýrip «ahmadiyshilerdin» yqpalymen Londanda Abay ýiin ashyp, al olardyng tapsyrmasymen Shymkent qalasynan Abay atyndaghy parkting ishinen 2 qabatty jaygha Abay klubyn qúryp jәne 16 bettik «Abay» gazetin, «Abay» kitap dýkenin ashady, jasyryn maqsaty – jalghan payghambar atanghan Ahmadiydi nasihattau.

Rollan Seysenbaevtyng Qazaqstanda islam dinine teris baghytta jalghan payghambar Ahmadiydi nasihattap jýrgenin әbden anyqtap alyp, oghan qarsy «Mynau Abay, qay Abay nemese halyqaralyq Abay kubynyng preziydenti R.Seysenbaevqa hat» degen jәne «Jalghan» «payghambardy» jalaulatqan jasandy «Odaq» dep respublikalyq baspasózge qarsy maqala jazyp jazushy R.Seysenbaevtyng kimge qyzmet jasap jýrgenining aq-qarasyn taldap kópshilikke jariya etedi. Sonymen qatar Shymkent qalasyndaghy «Abay» klubyn, «Abay» dýkenining neni kózdeytinin aityp sol kezde oblys әkimi Asqar Myrzahmetov pen әkim orynbasary Ály Bektaevqa baryp bәrin japtyryp tastaydy. Kerisinshe oblys әkimi Asqar Myrzahmetovting bastamasymen «Hәkim Abay» muzeyi ashylady.

5. Elge kelip ylang salghan «missionerdin» zúlymdyq oilaryn jýzege asyrugha «Din turaly» zannyng osaldyghyn bayqaghan Jabal Shoyynbet mәjilis deputattaryna «Ashyq hat» jazyp, ony sessiyada deputat Berik Bektanov oqyp, 44 deputattyng qoldauymen «Din turaly» zang qayta qaralyp, «missionerlik» turaly baptary týzetilip, óndeldi.

6. «Missioner» Charliz Ueller Vashington uniyversiytetining professory atanyp, sol uniyversiytette «Abaytanu» ortalyghyn ashyp ózining arbauyna týsken Qazaqstan ghalymdaryna núsqau berip, Qazaqtardy teristep óz oiyn jýzege asyruda.

Sonyng aiqyn dәleli Vashington uniyversiytetin Abaytanudan dәris berip jýrgen Zәure Bataeva Abaydyng ómirde bolghanyna kýdik keltirip, Abaydyng qarasózderin Abay jazbaghan, ony Álihan Bókeyhanov jazghan dep әleumettik jelige 12 bettik maqala jazyp, eldi dýrliktirdi. Zәure Bataevanyng kim ekenin, qaydan shyqqanyn jәne keyingi kezde qanday jolgha týskenin jan-jaqty taldap, oghan qarsy Jabal Shoyynbet respublikalyq «Ayqyn» gazetine (10.08.2022 j.) maqala jazdy. Sóitip oghan qarsy maqala jazyp, osylay toytarys berdi.

Biyldyng ózinde Abaydyng 180 jyldyghyna baylanysty Jabal Shoyynbetting Abaydyng «Tolyq adam ilimining negizderi», «Abaydy zertte, tanyrqat», «Mekemtas Myrzahmetúly – Abay jolymen», «Abaydy qorghau – Qazaqty qorghau» atty 4 kitaby shyqty. Osyghan deyin 30-dan asa mekeme, mektep, arnauly, joghary oqu oryndarynda kezdesu jasap, dәris oqydy. Búdan basqa da onshaqty kitaby, eki jýzden asa ghylymy enbekteri, maqalalary jaryq kórdi.

Jabal Shoyynbetting qazaqty, Abaydy qorghaudaghy jankeshti aiqasynyng bәri óz nәtiyjesin berdi. Ol kótergen mәselelerdi Preziydentten bastap, Ýkimette jәne mәjilis deputattary da qoldap, tiyisti sheshim shygharyp otyrghan. Sonda Jabal Shoyynbetting marapat aluyna kim kedergi? Biyl 70-ke tolyp otyrghan últymyzdyn, memleketimizding kórnekti Abaytanushy ghalymy, qogham qayratkeri Jabal Shoyynbetting marapat aluyn súrap jazghan úsynys-hat tiyisti oryndargha jiberilgen. Ókinishke oray ol jaqtan habar osy kýnge deyin bolghan joq.

Qadirli Qasym-Jomart Kemelúly!

Biz sizden bir top ghalymdar, qogham qayratkerleri, azamattar jogharyda aitylghan ótinishimizdi qarap, Jabal Shoyynbetting QR Enbegi singen qayratker ataghyn aluyna kómektesuinizdi súraymyz. Ol qanday marapatqa bolsa da, tipti «Halyq qaharmany» ataghyna da layyqty jan.

Ashyq-hatqa qol qoyshylar:

Bolat Ábdilmanov, QR Halyq әrtisi

Seken Túrysbekov, QR Halyq әrtisi

Danday Ysqaq, f.gh.d., professor

Aygýl Ismak, f.gh.d., professor

Orazaly Sәbden, akademiyk, QR mem.syilyq iyegeri

Tórәli Qydyr, f.gh.k., «Islam» ghylymiy-zertteu institutynyng diyrektory

Shamshidin Kerim, f.gh.d., professor

Bolat Sharahymbay, qogham qayratkeri, jazushy, aqyn

Ertay Ayghaliyúly, jazushy-jurnalist, «Qazaqstan dauiri» gazetining Bas redaktory

Ámirhan Mendeke, jazushy

Abai.kz