Songhy uaqyttarda Núrsúltan Nazarbaev pen Resey patshasynyng dialogy turaly taghy da alyp qashpa sózder tarap jatyr. Núrsúltan Nazarbaevty baghalau mәselesi qazaq qoghamynda әli kýnge deyin emosiyanyng tútqynynda qalyp otyr. Bireu ony memleketting negizin qalaghan túlgha dese, ekinshisi memlekettegi barlyq jýielik kemshilikti sodan kóredi. Biraq meninshe, Núrsúltan Nazarbaevty tek «jeke adam dengeyinde ghana» qarastyrsaq, tarihy qatelikke úrynamyz. Ol tek túlgha ghana emes, «tútas bir kezenning beynesi». Kezenderge múqiyat bolghan jón. Ol «bodan» kezindegi teoktriyalyq, «orysqúl» kezindegi sosialistik, «egemen» alghan kezdegi demokratiyalyq kezender...

Sondyqtan «Nazarbaev — tarihy funksiya». 1991 jyly Qazaqstan egemendik alghanda, memleket joq edi. KSRO-nan eng sonynan shyqqan el. Memlekettik Instituttary joq, elitasy da qalyptaspaghan, qogham iydeologiyalyq vakuumda qalghan. Osynday jaghdayda Nazarbaev «ótpeli memleketting «qauipsiz qozghalysyn» qamtamasyz etti». Búl demokratiya jolyndaghy emes, aldymen memlekettik qúrylymdy saqtaudy maqsat etken kezeng bolatyn. Filosofiyalyq túrghydan aitqanda, Nazarbaev reformator emes, stabilizator; revolusioner emes, moderator qyzmetin atqardy. Eldi tynyshtyqqa shaqyru da onay sharua emesti.

Negizi sayasattanu túrghysynan «biyleushining kýshengi — jýiening әlsizdiginen». Sol siyaqty Nazarbaev biyligining úzaqqa sozyluy kóbine jeke ambisiyadan emes, memlekettik instituttardyng әlsizdiginen tuyndady: Partiyalar bolmady, tәuelsiz sot qalyptaspady, biylik tarmaqtary tengerilmedi. Partiya degening «Ermegiyaevtyn» ermegi boldy... Sot degening altynnyng piedestaly, biylik tarmaghy «ministrlikte hatshylyqtar». Osynday vakuumda túlgha biyligi-ortalyqtandyrylghan insttitutqa ainalyp shygha keldi. Búl endi sypayy týri. Dúrysy «Áuletting handyghy» ornady. Búl — postkenestik kenistiktegi tabighy qúbylys edi. Sondyqtan Nazarbaevty synau oryndy, biraq ony memlekettiligimizding «tarihy kontekstinen» júlyp alyp tastau — ýstirttik.

Nazarbaev fenomenining basty paradoksy mynada: ol memleketting tәuelsizdigin jariyalady, biraq onda tәuelsiz oilaytyn sayasy jýie qúrghysy kelmedi. Túraqtylyq ornatty, biraq qogham ózgerissiz qalu kerek boldy. Konstitusiyamyzda biylik halyqtyki dedik. Biraq qansha jerden «memleket qúrdyq» degenmen, onyng janalyghyn kórseter memleketting tәuelsiz instituttary óspedi. Sebebigh búl — bir adamnyng emes, kezenning tragediyasy. Jeke túlghany absoluttendiru — qate. Nazarbaevty әulie etu de, jau etu de ekeui de ghylymy emes. Tarihta múnday figuralar kóp: Atatýrik, Den Syaopiyn, Ly Kuan Yu. Olardyng barlyghy memleketti saqtap qaldy, biraq demokratiyany keyinge ysyryp qoydy. Nazarbaev ta — osy qatardaghy ótpeli dәuirding figurasy.

Eng manyzdy súraq «Nazarbaev ne istedi?» emes, Nazarbaevtan keyin ne qaldy? Eger jýie ózdiginen júmys istey alsa, ol tarihy missiyasyn oryndady degen sóz. Eger bәri sol Nazarbaevtyng kólenkesinde qalsa

búl kezenning ayaqtalmaghanyn kórsetedi.

Nazarbaev qazaq tarihyndaghy, memlekettiligindegi qajetti figura. Ol memleketti saqtap qaldy, biraq ony tolyq jetilgen sayasy organizmge ainaldyra almady. Sondyqtan ony baghalaudyng eng әdil formulasy: Nazarbaev — túlgha emes, kezen. Al kezenderdi madaqtaugha da, dattaugha da bolmaydy. Olardan sabaq alu kerek!

Nazarbaev kezeninen alynatyn negizgi sabaqtar turaly óz oiymdy da aita keteyin. Ol memleketti saqtay aldy, biraq jýieni almastyra almady. Yaghni, ol ótpeli kezende memleketti qúlatpay ústap túrdy, biraq úzaq merzimde instituttardyng ornyn jeke biylik basa almaytynyn kórsetti.

Birinshi sabaq - el bir adamgha emes, qúqyqqa sýienip ómir sýrui tiyis.

Onyng «túraqtylyq» degeni maqsatqa ainalyp ketti. Negizinen túraqtylyq qúral, instrument qana. Túraqtylyq damugha jol ashuy kerek edi, biraq ol túlghany әulie etetin qúndylyqqa ainalyp ketti.

Ekinshi sabaq - eger túraqtylyq ózgeriske qyzmet etpese, ol toqyraugha ainalady.

Ekonomikada ósim bolghanymen, ol sayasy әdiletti almastyra almaydy. Ekonomika ósti, infraqúrylym salyndy. Biraq «әleumettik әdilet» sezimi kýiredi, baylyq teng bólinbedi: biyliktegiler qazannyng auzyn korrupsiyanyng qaqpaghymen japty; biylik pen qogham arsynda senim daghdarysy payda boldy. Ýshinshi sabaq-«et bar jerde bet bar ma» deu- arsyzdyq, búl әriyne qate. El bolam dese, Faraby amanatynan, Iasauy taghylymynan sabaq alghan jón.

Kópvektorly sayasat — dúrys, biraq ol ishki egemendik túghyrlarymen bekitilui kerek. Syrtqy sayasatta balans bolghanymen ishki sayasatta: til, aqparat, mәdeny egemendik әlsiz qaldy.

Tórtinshi sabaq - syrtqy quatyng ishki últtyq quatpen azyqtanbasa, eshqashan qauipsizdikke jete almaysyn. Memleketti qúrushy (gosudarstvoobrazunshaya nasiya) platforma myqty bolu kerek. Ol qazaq mәdeniyeti.

Biylik janarmasa, qogham da janarmaydy. Úzaq uaqyt boyy, bir elita, bir logika, bir stili ýstem boldy. Búl biylik-әulet; qogham-búqara dialektikasyn alyp keldi, nәtiyjede әdiletsizdik sezimining ósuine әkeldi.

Besnishi sabaq - biylik — múra emes, әrdayym memlekettilik jauapkershilik ekenin este saqtau lazym.

Tarihty bir adamnyng atymen jazu — el bolashaghyn ayaqqa taptau degen sóz. Egemendik elding enbegi, eger ony Nazarbaevtyng «syiy» retinde úsynsanyz, bolmys búzylady. Búl azamattyq jauapkershilikti әlsiretti,«bәrin biylik sheshedi» psihologiyasyn tudyrdy.

Altynshy sabaq - memleket degen kiyeli bolmystyq ortaq amanat.

Sayasy ýnsizdik — uaqytsha tynyshtyq, biraq úzaq merzimdi qauip. Nazarbaev kezeninde úzaq uaqyt syngha tyiym salyndy, qoghamdyq dialog túnshyqty. Nәtiyjesi jinalghan ashu, kenetten búrq etken jarylys.

Jetinshi sabaq - syn — qauip emes, ol saqtandyru mehanizmi. Atalarymyz «Syn týzelmey, min týzelmeydi» degen. Qysqasha tújyrymmen kelsek, «Memleketti «bir adam» qúra alady, biraq ony «bir tek qogham» ghana saqtay alady.

Dosan Kenjetay

Abai.kz