Ámirhan Mendeke. «Tatar halqynyng tilegi – tәuelsizdik»
11 qazan - tatarlar ýshin qaraly kýn. 1552 jyldyng 11 qazanynda Reseyding Qaharly Ivany Qazan handyghyn qúlatty. Tarihshylardyng aituynsha, osy soghysta 0,5 milliongha juyq tatar qyrghyn tapqan. «Orystar qyrghyn tapqan tatarlardyng óli denesin Edilge tastady. Tatarlardyng óli denesining úly ózendi jauyp qalghany sonshalyq, Edilding bergi betinde jayylyp jýrgen jetim laq osy óli denelerding ýstimen Edilding arghy betine op-onay-aq óte alatyn edi...» - dep jazdy tatar tarihshylary.
Eng súmdyghy, Qazan qalasyn qorghaushy tatarlardyng birde-biri tiri qalghan joq. Eng songhy shayqasta, yaghny 11 qazan kýngi shayqasta orys jauyngerleri 6 myng tatardy tútqyngha aldy. Biraq, tútqyngha týsken 6 myng tatardyng birde-bireui orysqa moyynsúnghan joq, olar basqynshylarmen qarusyz, jalanash qolmen shayqasty: betine týkirdi, shashyn júldy, ishine tepti... Qaharly Ivannyng qanisher jendetteri 6 myn tatardy (múnyng ishinde әielder men balalar da az emes-ti) týgel keskilep óltirdi. Sýiimbiykenin, Qazan hanynyng әieli, әigili Sýiimbiyke súludyng «deneme kәpirding qoly tiymesin...» dep biyik múnaradan qúlap óletin kýni de - osy kýn, 11 qazan...
11 qazan - tatarlar ýshin qaraly kýn. 1552 jyldyng 11 qazanynda Reseyding Qaharly Ivany Qazan handyghyn qúlatty. Tarihshylardyng aituynsha, osy soghysta 0,5 milliongha juyq tatar qyrghyn tapqan. «Orystar qyrghyn tapqan tatarlardyng óli denesin Edilge tastady. Tatarlardyng óli denesining úly ózendi jauyp qalghany sonshalyq, Edilding bergi betinde jayylyp jýrgen jetim laq osy óli denelerding ýstimen Edilding arghy betine op-onay-aq óte alatyn edi...» - dep jazdy tatar tarihshylary.
Eng súmdyghy, Qazan qalasyn qorghaushy tatarlardyng birde-biri tiri qalghan joq. Eng songhy shayqasta, yaghny 11 qazan kýngi shayqasta orys jauyngerleri 6 myng tatardy tútqyngha aldy. Biraq, tútqyngha týsken 6 myng tatardyng birde-bireui orysqa moyynsúnghan joq, olar basqynshylarmen qarusyz, jalanash qolmen shayqasty: betine týkirdi, shashyn júldy, ishine tepti... Qaharly Ivannyng qanisher jendetteri 6 myn tatardy (múnyng ishinde әielder men balalar da az emes-ti) týgel keskilep óltirdi. Sýiimbiykenin, Qazan hanynyng әieli, әigili Sýiimbiyke súludyng «deneme kәpirding qoly tiymesin...» dep biyik múnaradan qúlap óletin kýni de - osy kýn, 11 qazan...
11 qazan kýni «Býkil tatarlardyng qoghamdyq úiymy», «Tatar jastarynyng dýniyejýzilik forumy», tatar jastarynyng «Uzebez» («Ózimiz») qozghalysy Qazan qalasyn qorghaushylardy eske alu maqsatymen ortalyq alangha shyqty. Olar «Maqsatybyz - baysezlek!» («Maqsatymyz - tәuelsizdik!»), «Azatlyq!» («Azattyq!») degen úrandar kóterdi. 5 mynday adam jinalghan búl jiyn tek tatar tilinde ótti. Tatar ziyalylary óz oilaryn ashyq bildirdi. Tatar ziyalylarynyng sózine sensek, dәl qazir Tatarstanda «orystandyru men hristiandandyru qatar jýrip jatyr» eken. Songhy on shaqty jyldyng ishinde Tatarstan men Bashqúrtstanda 3000-gha juyq tatar jәne bashqúrt mektepteri jabylyp, búlar orys mektebine ainalypty. Tatar jәne bashqúrt tilderinde shyghyp túratyn birneshe gazet-jurnaldar jabylghan. Radio men telearnalarda orys tilinde jýrgiziletin baghdarlamalardyng ýlesi kóbeyipti. «Biz búghan tóze almaymyz!» - dedi tatar ziyalylary, - Orystandyru men hristiandandyrudan biz meylinshe zardap shekken halyqpyz! Múnday soraqylyq pen qasiretke endi qaytyp jol bermeymiz!».
Týrki halyqtarynyng ishinde orystandyru men hristiandandyrugha eng birinshi úrynghan halyq - tatar halqy. Tatar halqy orystandyru men hristiandandyrudyng azaby men zardabyn ózge bauyrlaryna qaraghanda kóbirek tartty. Tatarlardyng arasynda «Orystan da búryn orystanghan tatardan saqtan!» deytin mәtel de bar. Kezinde Lenin aityp ketken joq pa edi: «Ózge últtardyng orystanghan ókilderi zalymdyghy jóninen orystyng zalymdarynan da asyp týsedi» dep. Árbir orystanghan tatar - tatar halqy ýshin óte ziyandy. Orys jasamaghan jamandyqty tatar halqyna kezinde orystanghan tatarlar jasady. Orys jasamaghan opasyzdyqty tatar halqyna orystanghan tatarlar jasady. Tatar ziyalylarynyng «Orystandyru men hristiandandyrugha endi qaytyp jol bermeymiz!» deuinde osynday tereng syr jatyr.
Ne kerek, ortalyq alangha jinalghan tatar ziyalylary arnayy qauly qabyldap, búl qaulyny Reseyding preziydenti men premier-ministrine jóneltti. Tatarstannyng Milly medjliysi (parlamenti) 2008 jyly «býkil dýniyejýzining elderin
Tatarstannyng tәuelsizdigin moyyndaugha» shaqyrghan-dy. «Sodan beri bizding Milly medjliysimiz Kremli tarapynan qughyndaugha úshyrady. Múny toqtatynyzdar! Milly medjlis halyqtyng tilegin jetkizdi. Al tatar halqynyng tilegi - Tәuelsizdik!» dep atap kórsetilgen qaulyda.
Tatar halqynyng qazirgi kýresi - sóz joq, qasiyetti hәm әdiletti kýres. Al qasiyetti kýresti qoldau kerek. Estuimizshe, tatar halqynyng búl kýresine Týrkiyanyn, Bashqúrtstannyn, Ózbekstannyn, Týrkimenstannyng keybir úiymdary men qozghalystary qoldau bildiripti. Al Qazaqstan... tym-tyrys. Áriyne, búl qasiyetti kýresti qoldau Qazaqstannyng orystanyp ketken biyligi men orystanyp ketken ýkimetining qaperine de kirmesi belgili. Biraq, bizde de últtyq qozghalystar bar siyaqty edi ghoy...
«Jas Alash», 15. 10. 2009
Maqala «Jas Alash» gazetinde «Orystandyru men hristiandandyrugha endi qaytyp jol bermeymiz!» degen taqyryppen jaryq kórgen
