ءامىرحان مەڭدەكە. «تاتار حالقىنىڭ تىلەگى – تاۋەلسىزدىك»
11 قازان - تاتارلار ءۇشiن قارالى كۇن. 1552 جىلدىڭ 11 قازانىندا رەسەيدiڭ قاھارلى يۆانى قازان حاندىعىن قۇلاتتى. تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، وسى سوعىستا 0,5 ميلليونعا جۋىق تاتار قىرعىن تاپقان. «ورىستار قىرعىن تاپقان تاتارلاردىڭ ءولi دەنەسiن ەدiلگە تاستادى. تاتارلاردىڭ ءولi دەنەسiنiڭ ۇلى وزەندi جاۋىپ قالعانى سونشالىق، ەدiلدiڭ بەرگi بەتiندە جايىلىپ جۇرگەن جەتiم لاق وسى ءولi دەنەلەردiڭ ۇستiمەن ەدiلدiڭ ارعى بەتiنە وپ-وڭاي-اق وتە الاتىن ەدi...» - دەپ جازدى تاتار تاريحشىلارى.
ەڭ سۇمدىعى، قازان قالاسىن قورعاۋشى تاتارلاردىڭ بiردە-بiرi تiرi قالعان جوق. ەڭ سوڭعى شايقاستا، ياعني 11 قازان كۇنگi شايقاستا ورىس جاۋىنگەرلەرi 6 مىڭ تاتاردى تۇتقىنعا الدى. بiراق، تۇتقىنعا تۇسكەن 6 مىڭ تاتاردىڭ بiردە-بiرەۋi ورىسقا مويىنسۇنعان جوق، ولار باسقىنشىلارمەن قارۋسىز، جالاڭاش قولمەن شايقاستى: بەتiنە تۇكiردi, شاشىن جۇلدى، iشiنە تەپتi... قاھارلى يۆاننىڭ قانiشەر جەندەتتەرi 6 مىڭ تاتاردى (مۇنىڭ iشiندە ايەلدەر مەن بالالار دا از ەمەس-تi) تۇگەل كەسكiلەپ ءولتiردi. سۇيiمبيكەنiڭ، قازان حانىنىڭ ايەلi, ايگiلi سۇيiمبيكە سۇلۋدىڭ «دەنەمە كاپiردiڭ قولى تيمەسiن...» دەپ بيiك مۇنارادان قۇلاپ ولەتiن كۇنi دە - وسى كۇن، 11 قازان...
11 قازان - تاتارلار ءۇشiن قارالى كۇن. 1552 جىلدىڭ 11 قازانىندا رەسەيدiڭ قاھارلى يۆانى قازان حاندىعىن قۇلاتتى. تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، وسى سوعىستا 0,5 ميلليونعا جۋىق تاتار قىرعىن تاپقان. «ورىستار قىرعىن تاپقان تاتارلاردىڭ ءولi دەنەسiن ەدiلگە تاستادى. تاتارلاردىڭ ءولi دەنەسiنiڭ ۇلى وزەندi جاۋىپ قالعانى سونشالىق، ەدiلدiڭ بەرگi بەتiندە جايىلىپ جۇرگەن جەتiم لاق وسى ءولi دەنەلەردiڭ ۇستiمەن ەدiلدiڭ ارعى بەتiنە وپ-وڭاي-اق وتە الاتىن ەدi...» - دەپ جازدى تاتار تاريحشىلارى.
ەڭ سۇمدىعى، قازان قالاسىن قورعاۋشى تاتارلاردىڭ بiردە-بiرi تiرi قالعان جوق. ەڭ سوڭعى شايقاستا، ياعني 11 قازان كۇنگi شايقاستا ورىس جاۋىنگەرلەرi 6 مىڭ تاتاردى تۇتقىنعا الدى. بiراق، تۇتقىنعا تۇسكەن 6 مىڭ تاتاردىڭ بiردە-بiرەۋi ورىسقا مويىنسۇنعان جوق، ولار باسقىنشىلارمەن قارۋسىز، جالاڭاش قولمەن شايقاستى: بەتiنە تۇكiردi, شاشىن جۇلدى، iشiنە تەپتi... قاھارلى يۆاننىڭ قانiشەر جەندەتتەرi 6 مىڭ تاتاردى (مۇنىڭ iشiندە ايەلدەر مەن بالالار دا از ەمەس-تi) تۇگەل كەسكiلەپ ءولتiردi. سۇيiمبيكەنiڭ، قازان حانىنىڭ ايەلi, ايگiلi سۇيiمبيكە سۇلۋدىڭ «دەنەمە كاپiردiڭ قولى تيمەسiن...» دەپ بيiك مۇنارادان قۇلاپ ولەتiن كۇنi دە - وسى كۇن، 11 قازان...
11 قازان كۇنi «بۇكiل تاتارلاردىڭ قوعامدىق ۇيىمى»، «تاتار جاستارىنىڭ دۇنيەجۇزiلiك فورۋمى»، تاتار جاستارىنىڭ «ۋزەبەز» («ءوزiمiز») قوزعالىسى قازان قالاسىن قورعاۋشىلاردى ەسكە الۋ ماقساتىمەن ورتالىق الاڭعا شىقتى. ولار «ماقساتىبىز - بايسەزلەك!» («ماقساتىمىز - تاۋەلسiزدiك!»), «ازاتلىق!» («ازاتتىق!») دەگەن ۇراندار كوتەردi. 5 مىڭداي ادام جينالعان بۇل جيىن تەك تاتار تiلiندە ءوتتi. تاتار زيالىلارى ءوز ويلارىن اشىق بiلدiردi. تاتار زيالىلارىنىڭ سوزiنە سەنسەك، ءدال قازiر تاتارستاندا «ورىستاندىرۋ مەن حريستيانداندىرۋ قاتار ءجۇرiپ جاتىر» ەكەن. سوڭعى ون شاقتى جىلدىڭ iشiندە تاتارستان مەن باشقۇرتستاندا 3000-عا جۋىق تاتار جانە باشقۇرت مەكتەپتەرi جابىلىپ، بۇلار ورىس مەكتەبiنە اينالىپتى. تاتار جانە باشقۇرت تiلدەرiندە شىعىپ تۇراتىن بiرنەشە گازەت-جۋرنالدار جابىلعان. راديو مەن تەلەارنالاردا ورىس تiلiندە جۇرگiزiلەتiن باعدارلامالاردىڭ ۇلەسi كوبەيiپتi. «بiز بۇعان توزە المايمىز!» - دەدi تاتار زيالىلارى، - ورىستاندىرۋ مەن حريستيانداندىرۋدان بiز مەيلiنشە زارداپ شەككەن حالىقپىز! مۇنداي سوراقىلىق پەن قاسiرەتكە ەندi قايتىپ جول بەرمەيمiز!».
تۇركi حالىقتارىنىڭ iشiندە ورىستاندىرۋ مەن حريستيانداندىرۋعا ەڭ بiرiنشi ۇرىنعان حالىق - تاتار حالقى. تاتار حالقى ورىستاندىرۋ مەن حريستيانداندىرۋدىڭ ازابى مەن زاردابىن وزگە باۋىرلارىنا قاراعاندا كوبiرەك تارتتى. تاتارلاردىڭ اراسىندا «ورىستان دا بۇرىن ورىستانعان تاتاردان ساقتان!» دەيتiن ماتەل دە بار. كەزiندە لەنين ايتىپ كەتكەن جوق پا ەدi: «وزگە ۇلتتاردىڭ ورىستانعان وكiلدەرi زالىمدىعى جونiنەن ورىستىڭ زالىمدارىنان دا اسىپ تۇسەدi» دەپ. ءاربiر ورىستانعان تاتار - تاتار حالقى ءۇشiن وتە زياندى. ورىس جاساماعان جاماندىقتى تاتار حالقىنا كەزiندە ورىستانعان تاتارلار جاسادى. ورىس جاساماعان وپاسىزدىقتى تاتار حالقىنا ورىستانعان تاتارلار جاسادى. تاتار زيالىلارىنىڭ «ورىستاندىرۋ مەن حريستيانداندىرۋعا ەندi قايتىپ جول بەرمەيمiز!» دەۋiندە وسىنداي تەرەڭ سىر جاتىر.
نە كەرەك، ورتالىق الاڭعا جينالعان تاتار زيالىلارى ارنايى قاۋلى قابىلداپ، بۇل قاۋلىنى رەسەيدiڭ پرەزيدەنتi مەن پرەمەر-مينيسترiنە جونەلتتi. تاتارستاننىڭ ميللي مەدجليسi (پارلامەنتi) 2008 جىلى «بۇكiل دۇنيەجۇزiنiڭ ەلدەرiن
تاتارستاننىڭ تاۋەلسiزدiگiن مويىنداۋعا» شاقىرعان-دى. «سودان بەرi بiزدiڭ ميللي مەدجليسiمiز كرەمل تاراپىنان قۋعىنداۋعا ۇشىرادى. مۇنى توقتاتىڭىزدار! ميللي مەدجليس حالىقتىڭ تiلەگiن جەتكiزدi. ال تاتار حالقىنىڭ تiلەگi - تاۋەلسiزدiك!» دەپ اتاپ كورسەتiلگەن قاۋلىدا.
تاتار حالقىنىڭ قازiرگi كۇرەسi - ءسوز جوق، قاسيەتتi ءھام ادiلەتتi كۇرەس. ال قاسيەتتi كۇرەستi قولداۋ كەرەك. ەستۋiمiزشە، تاتار حالقىنىڭ بۇل كۇرەسiنە تۇركيانىڭ، باشقۇرتستاننىڭ، وزبەكستاننىڭ، تۇركiمەنستاننىڭ كەيبiر ۇيىمدارى مەن قوزعالىستارى قولداۋ بiلدiرiپتi. ال قازاقستان... تىم-تىرىس. ارينە، بۇل قاسيەتتi كۇرەستi قولداۋ قازاقستاننىڭ ورىستانىپ كەتكەن بيلiگi مەن ورىستانىپ كەتكەن ۇكiمەتiنiڭ قاپەرiنە دە كiرمەسi بەلگiلi. بiراق، بiزدە دە ۇلتتىق قوزعالىستار بار سياقتى ەدi عوي...
«جاس الاش»، 15. 10. 2009
ماقالا «جاس الاش» گازەتىندە «ورىستاندىرۋ مەن حريستيانداندىرۋعا ەندi قايتىپ جول بەرمەيمiز!» دەگەن تاقىرىپپەن جارىق كورگەن
