Keyingi jyldary qazaq әdebiyetinde qalyng kópshilikke tanymal bolghan esimning biri- Didar AMANTAY. Jaqyn arada proza sheberi, tanymal qalamger, «Daryn» memlekettik jastar syilyghynyng laureaty Didar AMANTAYDYN  «QARQARALY BASYNDA» degen kitaby jaryq kórmekshi.  On myng dana taralymmen shyqqaly otyrghan jinaqqa avtordyng әr jyldary jazylghan tuyndylary toptastyrylghan. Sonymen qatar, kezinde әdeby qauym arasynda ýlken serpilis tudyrghan, qalamgerding «GÝLDER MEN KITAPTAR» degen  atyshuly romany da kitapqa engizilgen. Ádebiyet synshysy Áliya Bópejanova men jazushy Gerolid Beligerding «GÝLDER MEN KITAPTAR» jayyndaghy maqalalaryn da osy kitaptan oqy alasyzdar.  Biz tómende  sol «atyshuly» roman jayynda jazghan tanymal synshy Áliya Bópejanovanyn  taldau maqalasyn abai.kz aqparattyq portalynyng oqyrmandaryna úsynyp otyrmyz.

Áliya BÓPEJANOVA

"GÝLDER MEN KITAPTAR" - MÁDENIYET QÚBYLYSY

(Didar Amantaydyng jana romany turaly )

Keyingi jyldary qazaq әdebiyetinde qalyng kópshilikke tanymal bolghan esimning biri- Didar AMANTAY. Jaqyn arada proza sheberi, tanymal qalamger, «Daryn» memlekettik jastar syilyghynyng laureaty Didar AMANTAYDYN  «QARQARALY BASYNDA» degen kitaby jaryq kórmekshi.  On myng dana taralymmen shyqqaly otyrghan jinaqqa avtordyng әr jyldary jazylghan tuyndylary toptastyrylghan. Sonymen qatar, kezinde әdeby qauym arasynda ýlken serpilis tudyrghan, qalamgerding «GÝLDER MEN KITAPTAR» degen  atyshuly romany da kitapqa engizilgen. Ádebiyet synshysy Áliya Bópejanova men jazushy Gerolid Beligerding «GÝLDER MEN KITAPTAR» jayyndaghy maqalalaryn da osy kitaptan oqy alasyzdar.  Biz tómende  sol «atyshuly» roman jayynda jazghan tanymal synshy Áliya Bópejanovanyn  taldau maqalasyn abai.kz aqparattyq portalynyng oqyrmandaryna úsynyp otyrmyz.

Áliya BÓPEJANOVA

"GÝLDER MEN KITAPTAR" - MÁDENIYET QÚBYLYSY

(Didar Amantaydyng jana romany turaly )

Býginde sapalyq jaghynan ózgeriske týsui zandy qazaq әdebiyetining jana buynynyng kórnekti ókili Didar Amantaydyng jana romany "Gýlder men kitaptar" turaly jazugha niyettengenime biraz uaqyt bolghan. "Áni, mine" dep jýrgenimde osy roman turaly agha buyn jazushylardyng bir-birine mýldem kereghar eki pikirin oqydym. Janagha, jaqsygha sergek Ger-agha, Gerolid Beliger "Didardyng gýlderi men kitaptary" atty maqalasynda romandy joghary baghalaghan /"Central Asia Monitor",12.08.05, qazaqshasy "azamat.kz",02.09.05/. Al, jazushy-dramaturg Dulat Isabekov songhy bir súqbatynyng edәuir bóligin súqbat alushynyng qalauymen Didar Amantaygha arnap, onyng shygharmashylyghyna, "Gýlder men kitaptargha" syn aitady /"Aqjol-Qazaqstan", 02.09.05./: "...ony roman dep aitatyn bolsaq, onda býkil dýnie romangha degen kózqarasyn ózgertui kerek,.. ony roman dep aitugha bolmaydy" dep short kesedi.

Mәdeny kenistigimizge shyqqanyna on shaqty jyldyng jýzinde Didar Amantay shygharmashylyghy, jogharyda atalghan maqalasynda Ger-agha aitpaqshy, nebir pikir qayshylyqtaryn tudyryp keledi. Meninshe, onyng obektivti de subektivti sebepteri bar. Obektivti sebebi - Didardyng tól prozamyzgha sanaly týrde qúrylymdyq ózgerister engizuge úmtylatyndyghynda. Al, ony birden qabyldaugha, zerdeleuge oqyrmannyng oqyrmandyq tәjiriybesi jetispey jatady. Nissheshe qisyndaghanda: «avtordyng oqyrmandy úyatqa qaldyrarlyqtay nemese shoshyndyrarlyqtay paradokstary kóp jaghdayda kitaptan emes, oqyrmannyng óz oiynan shyghady». Búl jaghdaydyng ózi, jalpy alghanda, qazaq kenistigining býgingi tandaghy ruhaniy-mәdeny problemasy ekenin moyyndauymyz kerek.

Didar shygharmashylyghy kózge úrmaytyn pәlsapalyq qúrylymymen jәne jasampaz súqbattastyq sipatymen erekshelenedi. Múnyng kórkem kórinisteri - jazushynyng "Men Sizdi saghynyp jýrmin" atty on-on eki ghana bettik povesi men jýz betten sәl ghana asatyn "Gýlder men kitaptar" romany. Shygharma janry onyng kólemimen emes, onyng oy quatymen, konsepsiyasymen anyqtalady. "Men Sizdi saghynyp jýrmin" sózi az, oy kenistigi keng jәne de ol oy mәdeniy-filosofiyalyq kontekste ashyla týsetin, yaghny jana zaman talabyna say proza. Al...

"Gýlder men kitaptar" syndy shygharmany men qazaq әdebiyetinde búryn-sondy alghash oquym.

Búl - men ýshin synshy retinde de, oqyrman retinde de ýlken quanysh; syn, eger shygharmashylyq ekeni ras bolsa, synshy әiteuir synshylyq mindetinen shyghyp qana emes, ónerding ónerlik túrghysynan predmettik әngime qozghaugha bolatyn shygharma oqyghandyqtan tuyndaghan quanysh.

"Gýlder men kitaptar" - kóp plandy roman. Ádettegi úghymdaghy, sebep-saldarly, klassikalyq ýlgidegi kóp plandy da kólemdi roman emes, kólemi shaghyn, soghan qaramastan, konstruksiyasy óte damyghan - birneshe iydeyany qat-qabat alyp jýretin roman; oqyrmanynan mәdeniy-filosofiyalyq oqylymdy talap etetin; "ne beredi?" emes, "ne alamyn?" qaghidasymen oqyghanda ghana mәni ashyla týsetin roman;

yaghny búl tústa avtordyng emes, oqyrmannyng mәselesi shyghady. Basty bir ereksheligi de - osy. Al, múnday tuyndy qazaq kórkem әdebiyetine asa qajet-ti.

Romanda birneshe plast, qat-qabat bar. Avtor onyng bәrin әdemi bir ýilesimmen alyp jýredi. Biz manyzdylyghy jaghynan salmaqtap, oryn bólmey-aq, óz qabyldauymyz, yaghny ózimizden sitata jasasaq, "ne alamyn?" ýdesinen kelgende, mynaday konstruksiya qúrar edik:

Birinshi shenber - HHI ghasyr, yaghny býgingi kýn. Álisher esimdi jazushy ýlken bir kitap jazugha kirisken. Býkil oiy sol kitapqa baylanghan. Sol kitaptyng iydeyasy, jazyluy barysyndaghy kýndelikti ómiri, tanystary, býgingi ómir beynesi, sanasynda beynelenip jatqan әlem beynesi /kartinasy/. Álem kartinasyn keyipker tikeley ruhaniyatpen baylanystyra kóredi. Sondyqtan da ol bir erekshe tynysty әlem. Búl - bir jәne de keyipkerding úghymynda:

... Kitap dәureni ótken. Kitaptyng qadiri ketken. Kezinde kitapqa bas iygen, kitappen adam bolghan adamzat oghan "satqyndyq" jasady. Búl qúbylys romannyng bas keyipkeri Álisherding múnyna, mýmkin, tragediyasyna ainalghan.

Sonday-aq tap osy "catqyndyq" bir esepten, onyng shygharmashylyq izdenisterining bastauy da. Óitkeni, naghyz ónerding kezeni - "әdebiyetting ómirding kórkem beynesi" emes, suretker jasar jana әlem kezeni ekenin tereng sezinetin keyipker dәstýrli әdebiyet stiylinen sanaly týrde bas tartady - ózge ólshemdi әdebiyet jasaugha úmtylady. Múnysynan jap-jaqsy nәtiyje shyghady. Sodan da baryp onyng oqyrmany endi óner, mәdeniyet konteksindegi pәlsapa әleminde kýn keshuge mýmkindik alady.

Shygharma "Álisher" tarauymen, keyipkerding týs kóruimen bastalady. "...Jorghalap kele jatyp ol jerding iyisin tanydy, kitaptyng iyisi shyghady. Kәdimgi shan-topyraq basqan bayyrghy sary ala qaghazdyng tansyq alabóten iyisi tap iyegining astynan anqyp túr..." Siz tap osy týsti әldenege zayavka retinde qabyldauynyzgha bolady.

"... Aspan men jerding arasyn qalyng bozamyq túman jaylaghan. Búl netken zaman boldy, eshkim oilanyp ýlgergen joq, alasapyran ayaq astynan bauyryna alyp janshyp tastady. Ol aq shanqan búlt ishimen jaylap aqyryn jýzip keledi... ... Kók pen jer astasqan kezde qasqyrdyng úlyghan dauysynan aspan qayyra ajyrap, kóterilip ketipti degen anyz bar edi..."

Jazushy jigitting ruhany izdenisterining ózegi - óz týp-negizin izdeui, atap aitqanda, týrki әlemin sonau týp bastauynan býginge deyin ýzilissiz tarihyn bilgisi, sony jazyp-jasap shyqpaqqa degen ynta-úmtylysy. Jәne osy joldaghy ózining sanaly izdenisteri jәne ony kitapqa týsiru jolyndaghy qareketterge bastauy. Búl - eki.

"Dýnie ýlken shenber ishinde, ghúmyr ýlken shenber ishinde,.. soghan elikteu" roman finalynda shygharma - týs ónge ainaluymen túiyqtalady. Keyipker ónerlik ýlken maqsaty - "Tәnirding Kitabynyn" irgetasyn qalap shyghady. Búl - ýsh. Endi kelesi shenberge shyghamyz.

Ekinshi shenber. Yqylym zamandar. Birinshi bólimdegi "Músa, Ghaysa, Múhammed, salla(A)llahu alәihy uә sәllәm", "Zaratushtra", "Dao, Búdda, Qúnfúdzy", "Sopy" taraularynda qazaq dalasyna әrtýrli dinderding kelip barlau jasauy, ornyghugha úmtyluy. Ótken kýn, ótken kezen, ótken dәuirler tarihyn bizder qoljazbalar men kitaptardan oqyp-bilemiz. Qaghaz betine týspegen nebir tarih taghy bar. Sondyqtan da adamzattyng ruhany ainalymgha týsken tarihynyng ózi key tústarda kýmәndi. Adamzattyng payda boluy, tarihy ghúmyry turaly nebir anyz-әpsanalar jetkilikti. Avtor osynyng týrkilik bolmysyn núsqalaugha úmtylady. Týrkiler arasyndaghy alghashqy kýnә. Alghashqy ólim. t.b... Búl, bir esepten, sonau týp-tarihtan tartatyn jadyny oyatu, janghyrtu әreketteri... Tәniri men Týrki úghymy arasyna tendik belgisin qongha peyil Didar romany - "Tәnirding balasy týrkini joqtap kýnirengen jetim qonyrau."

Ýshinshi shenber - Kitaptar. Gýlder. Yaghny Ádebiyet pen Óner pәlsapasy. Súlulyq pәlsapasy. "Kitap dýniyeni ózgertpeydi. Biraq, jetim kónil jalghyzdyqta ony ózine medet tútady". "Asqaq kitap, әueli, kisilikting belgisi", - deydi avtor. "Gýl,..., birinshi kezekte, әuen." "...gýl - bәribir, azattyq pen jalghyzdyqtyng jalauy. Azattyqty izdegen jalghyzdyqtan jeniledi..." "Kitap oy retinde jalghyzdyqtyng ayasynda dýniyege keletin júmbaq qúbylys, al gýldi serik izdegen jany nәzik adam ósiredi. Gýl sezimdi oy tudyrady, kitap oidyng sezimin damytady."

Tórtinshi shenber - Kitaptyng jazylu tehnologiyasy, "Tәnirding Kitabynyn" jәne jalpy býgingi әdebiyettin, avtor úghymyndaghy tehnologiyasy. Innovasiya nede? ...

Besinshi...

Altynshy...

Romandaghy әrbir shenberdi jeke-dara taldap shyghugha bolar edi. Árbir jeke taraudy da. Mysaly, "Qazaq aqyndary" tarauyn alynyz. Birinshi plast, bir jarym-aq bettik suretteu. Artyq-auyz bir sóz joq... Biraq, býkil atmosfera bar...

Roman kenistigine enseniz, avtorlyq oimen qosa ózinizge búrynnan tanys iydeyalarmen, avtorlarmen ejelgi tanysynyzday jolyghasyz. Ishtey bir yrzalyqpen "cәlemdesesiz", sonsong keyde onymen ishtey polemikagha týse bastaysyz. Óitkeni, birinshiden, olarmen, eng aldymen, avtordyng ózi polemikagha týsedi. Sonsong - siz: keyde avtormen, keyde avtordyng avtorlarymen polemikagha týsesiz. Bir ghana shart. Basty shart - tek sanany, bilim qorynyzdy, ózindik kózqarasynyzdy "iske qosynyz". Sonda siz:

HH ghasyr óneri men pәlsapasyndaghy nebir zerdelemelerge avtordyng zerdelemelerin tabasyz.

Aytalyq, Kitaptar turaly әngime, yaghni, jurnalist Jәmilamen súqbat әdebiyet әleminde kýn keshetinderge Hemingueyding "Afrikanyng jasyl qyrlaryn", al filosofiyadaghylargha Haydeggerding "Bolmys turaly súqbatyn" eske týsirui mýmkin. Tek búl qaytalau emes, Didardyng jazushylyqqa, jazugha, kitapqa óz kózqarasy, óz әlemi. Nemese "Avtor" tarauy Borhesting iydeyasyn damytqan Rolan Barttyng avtordyng ólimi konsepsiyasyn, "Tilding derti" tarauy Haydeggerding HH ghasyrda negizgi ózek-iydeya bolyp kelgen "Til - Bolmystyng mekeni" qaghidasynyng HHI ghasyrda Brodskiyler qaghidasymen almasqanyn janghyrtatynyn... Romannan qazaqtyng jyraulyq dәstýri plasttaryn da andaysyz. Týiip aitqanda, romannyng mәdeniy-pәlsapalyq kenistigi ken. Al, býkiladamzattyq mәdeniyet barshanyng iygiligi ekenin eske alsaq, búl tústa avtordyng kórkem sóz ónerining erekshe bir ýlgisinde júmys isteytinin moyyndamasqa bolmaydy. Múnday erekshe ýlgide júmys isteuge onyng kәsiby filosofiyalyq bilimi men suretkerlik úshqyrlyghy barynsha mol mýmkindik beredi.

Oyjúmbaqtyq sipaty bar roman oqyrmanyna pikirin tanbaydy, shyndyqqa ýstemdik jasamaydy. Erkindik beredi. Mysaly, "Kitaptar" tarauynda avtor 215-ke tarta shygharmany, "Qalamger" tarauynda 300-den astam jazushyny ataydy. Búl - avtordyng ruhany tәjiriybesi. Siz búl tizimdi ózinizshe qisyndauynyzgha bolady - óziniz qalaghanynyzsha ózge shygharmalardy qosynyz nemese búl tizimde kórginiz kelmeytinderdi oisha syzyp tastanyz.

Romannyng avtorlyq múrat-maqsatyn izdep әure bolmanyz. Avtor óz maqsatyn da, keyipkerding múraty men kýmәnin de, t.b. turaly ózi aitady da otyrady. Ózining aitqan qaghidalaryn ózi jýzege asyrady.

Mysaly, ózi aitady: "...maqsat ýsheu: kitap degenimiz nemene, býgingi kýn men tarih degenimiz ne, týrki degenimiz kimder?" Nemese býgingi roman qanday boluy kerek - avtordyng ol turaly óz ústanymy bar. Til turaly da. Jәne de óz qaghidasyn ózi jýzege asyrady. Onyng bir aiqyn mysaly - romannyng ekinshi bólimindegi jyrlar. Týrkilerding payda boluy, ejelgi tarihy turaly 25 jyr - roman ishindegi roman. "Dәlirek aitsa, qos tom, on eki kitap, jeti jýz jiyrma jyr. Bir tomda - alty kitap, bir kitapta - alpys jyr...Men qysqa sóilemderding ýtirmen bóline otyryp, úzaq sóilem qúraghan tilin tandap almaqshymyn", - deydi avtor. Ózi osylay - jyr ýlgisimen jazady. Oi-suret-yrghaq-ekpin - bәri jinala kelgende kórkem jyr týzedi... Ekspressiya. Bir jyr - bir sóilem. Mysaly:

" birinshi jyr,

dep jazdy jana dәpterding betine, bojghyn saqarada jaugershilik jyldary týie qomynda saqtalyp kelgen asqaby kiyiz kitaptyng songhy núsqasy órtengenine bir jyl tolghanda, Keyikting atalas nemere tuysy Anaqay qalyng әskerin shúbyrtyp, tóniregine jaryq shashyp arqan boyy tik kóterilgen kýn jýzine qarata turalay búrdy, Keyik qaghan týrki halqy qasiyetti jazbalardan kóz jazyp qalghan sәtten bastap sol kitapta tanbalanghan bastan keshken barlyq uaqigha qayyra oqys qaytalanaryn oqyghan edi, kóp júrt songhy betine týsken kýrmeuding aqyrghy jolyna asa nazar audara qoymaytyn, al biraq Tәnirding kók bayraqty týrki úlystaryna arnaghan búl joldauynda keleshekke boljam jasaghan eskertu nizam bar edi,

ekinshi jyr...

...jiyrma besinshi jyr..."

Bolmysy - Tәniri bolyp otyrghan týrkilerding endigi tarihy qalay taratylady. Oqyrman retinde jalghasyn kýtesin. "Tәnirding Kitaby" tolyqqandy týrde qalay, qashan jazylyp shyghady? Ony jazushynyng alghashqy bir romanynyng keyipkeri aitpaqshy, әriyne, "Didardyng ózi biledi".

Roman keyipkeri Álisherden avtorlyq, jeke túlghalyq bastau seziledi. Ol - adam sanasynyng tútastyghy joyylghan, "әlemning kindigi - adam" qaghidasy belgili bir dengeyde maghynasynan aiyryla bastaghan, búqaralyq mәdeniyetting "jenip", adamnyn, qoghamnyng ómir salty, tipti dýniyetanymy ozyq tehnologiyalar ayasynda qalyptasyp otyrghan kezenning keyipkeri deuge bolady; belgili filosof-mәdeniyettanushy Álmira Nauryzbaeva "postgumanistik kezen" dep anyqtama beretin kezenning keyipkeri; alayda, ruhany bolmysy myqty, boyyna óz zamanynyng da ruhaniy-mәdeny múrat-iydealdaryn jinaqtaghan keyipker.

Óner ne ýshin kerek? Kitap ne ýshin jazylady?

Suretker Didar Amantay "Gýlder men kitaptar" romanynda da mәngilik saualdardyng bir parasyna jauap izdep sharq úrady, osy bir ruhaniy-pәlsapalyq izdenisterine oqyrmanyn da ortaq etedi. Romanda jasampazdyq ruh, jandy әldiyler әdemi bir múng bar. Oidyng múny. Kez kelgen tarauyn jeke shygharma retinde de oqugha mýmkindik tudyratyn Didar oqyrmanyn oy kenistiginde erkin jýzdirip, ózi jauap izdeytin saualdargha óz qisynymen jauap berip te shyghady.

"Gýlder men kitaptar" romany jana óner filosofiyasy úghymdarynan taratqanda:

- anyzdyq sana;

- týs filosofiyasy;

- mýmkin әlemder maghynasy,..

taghy da basqa pәlsapalyq-kórkemdik tújyrymdamalar ayasynan taldanatyn tolyqqandy kórkem tekst. Ruhany kenistigi taza, múraty biyik kórkem tekst.

"Gýlder men kitaptar" - mәdeniyet qúbylysy.

Ádebiyet sanasynyng óskenin kórsetetin shygharma.

Mәdeniyet qúbylysy jalpylyq bola almaydy.

Búqarashyl bola almaydy.

"Gýlder men kitaptargha" qyzyghushylyq әldebir intriga nemese oqigha quudan emes, oidyng ózinen, osy prozanyng ózi tudyratyn pәlsapadan tuady.

Romandy qabyldaytyndar da, mýldem joqqa shygharatyndar da bar, әli bola bereri anyq. Onyng bir sebebin sóz basynda aittyq.

Biraq, múnyng bәri - jekelegen adamnyng ghana emes, әdebiyetting de sanasynda jýretin qareket-әreketter hәm osy qareket-әreketterding kórinisi.

qyrkýiek, 2005 jyl