Men jas jigit kezimde, Ýrimjide jýrgenimde, bir qytay qyzyna «ghashyq» boldym. Biraq, batylym baryp, eshtene aita almadym. Qalay bolar eken dep, jýreksindim. Serik bolatyn ynghayly jigit bolmady. Dәl sol kezde osy Ómirbek BAYGELDI kezdeskende ekeuimiz baja bolyp shyghatyn ekenbiz.

Al endi qazir kesh. IYә, iship jarytpaymyz, iyә, jep jarytpaymyz, iә jatyp jarytpaymyz. Áne sonda Ómekeng qalay otbasyp qaldy eken? Audarmashynyng sózine qalay sendi eken? Ózi qytaysha týsinbeydi. Barghan elimizding bәrine qaryzdar bolyp, aitqanyn istey bersek, tәuelsizdigimizden ne qalady?

Al Múhtar QÚLMÚHAMMED she?

Ol balamyz nege sonsha asyghyp, Ómekene «QR Mәdeniyetine enbegi singen qayratker» ataghyn bere qoydy eken?  Búl neghylghan asyghystyq?

Men jogharghy oqu ornyn qytaysha oqyp bitirdim. Shynjang Pedagogikalyq Institutynda qazaq-qytay tilderi grammatikasynan sabaq berdim. Ádeby audarmashy boldym. 1962 jyly kóktemde men de Qazaqstangha qashyp óttim.

Mine sodan beri 47 jyl bolypty. Qytay tilin «suday» bilip túrsam da eshkim meni kerek etken emes. Barlyq qúpiya oryndarda anketam-rezumem bar.

Al qytay arhivterindegi «qazaq tarihyna qatysty mәlimetterdi zertteuge» kelgende, ylghy qytay tilin bilmeytin bireulerdi jiberip otyrdy. Mәselen, bir kezde Qoyshyghara SALGhARIN jiberildi. Oghan da ataq, aqsha berildi. Endi mine Ómirbek Baygeldi de...

Nege búlay?

Men jas jigit kezimde, Ýrimjide jýrgenimde, bir qytay qyzyna «ghashyq» boldym. Biraq, batylym baryp, eshtene aita almadym. Qalay bolar eken dep, jýreksindim. Serik bolatyn ynghayly jigit bolmady. Dәl sol kezde osy Ómirbek BAYGELDI kezdeskende ekeuimiz baja bolyp shyghatyn ekenbiz.

Al endi qazir kesh. IYә, iship jarytpaymyz, iyә, jep jarytpaymyz, iә jatyp jarytpaymyz. Áne sonda Ómekeng qalay otbasyp qaldy eken? Audarmashynyng sózine qalay sendi eken? Ózi qytaysha týsinbeydi. Barghan elimizding bәrine qaryzdar bolyp, aitqanyn istey bersek, tәuelsizdigimizden ne qalady?

Al Múhtar QÚLMÚHAMMED she?

Ol balamyz nege sonsha asyghyp, Ómekene «QR Mәdeniyetine enbegi singen qayratker» ataghyn bere qoydy eken?  Búl neghylghan asyghystyq?

Men jogharghy oqu ornyn qytaysha oqyp bitirdim. Shynjang Pedagogikalyq Institutynda qazaq-qytay tilderi grammatikasynan sabaq berdim. Ádeby audarmashy boldym. 1962 jyly kóktemde men de Qazaqstangha qashyp óttim.

Mine sodan beri 47 jyl bolypty. Qytay tilin «suday» bilip túrsam da eshkim meni kerek etken emes. Barlyq qúpiya oryndarda anketam-rezumem bar.

Al qytay arhivterindegi «qazaq tarihyna qatysty mәlimetterdi zertteuge» kelgende, ylghy qytay tilin bilmeytin bireulerdi jiberip otyrdy. Mәselen, bir kezde Qoyshyghara SALGhARIN jiberildi. Oghan da ataq, aqsha berildi. Endi mine Ómirbek Baygeldi de...

Nege búlay?

Sebebi qytay tilin biletin adam jiberilse, ol ótirikke aldanbaydy.

Men 1960 jyly Shinjang Pedagogikalyq Institutynda úighyr tili fakulitetinde oqytushy jәne әdeby audarmashy edim. Bir kýni maghan «Qytaydyng bes myng jyldyq әdebiyeti» kursyn audaru mindeti jýkteldi. Men:

-          Qytaysha eski әdeby tildi bilmeymin. Ony qazirgi búqaralyq әdeby tilge

audaryp beretin adam kerek. - dedim.

Olar onday adamdy aldyrdy. Bir orta boyly, aqqúba, aryq, kózәinekti, biyazy minezdi, orta jastaghy adam keldi. Búryn óte ýlken kapitalistting balasy bolghan, Niu-Yorkta oqyghan, Parij uniyversiytetinde dosent bolghan eken. Búl kýnderi otanyna oralyp, sayasy senimsiz adam retinde baqylauda júmys isteydi eken.

Ol jana tilde jazghan leksiyalaryn maghan berip otyrdy. Men ony qazaqshagha audaryp, Núrsapa Mәmekeúly AMANJOLOV degen oqytushygha berip otyrdym. Ol kisi qazir Qazaqstan Respublikasy, Almaty oblysy, Balqash qalasynda túrady. Ýlken aqyn.

Ol kisiden Sharpidden OMAR deytin oqytushy alyp, úighyrsha leksiyalarynda paydalandy. Tashkentten aspirantura bitirip barghan.

Men dayyn qoljazbamen ghana shektelip qalmay, qytay tilindegi, ýlken ghalymdardyng enbekterin izdey bastadym. Bir kýni Ýrimji qalasynyng Yanhang kóshesindegi «Shyng hua shudyan» kitap dýkenine barsam «Ly bәi» degen kitap túr eken. Satyp aldym.

Kitapty Pekin Uniyversiytetining professory Uang YaU deytin kisi jazypty. Ol búl kitapty 1954 jyly 27 nauryz kýni jazyp bitirip, osy jyly qyrkýiekte birinshi basylymy jaryq kórgen. 1960 jylgha deyin 13 ret basylghan. Ár joly 128 mynnan - 134 myng danagha deyin taralyp otyrghan.

Mine osy kitapta ne deydi?

Shudaghy ómir

(2 tarau, 7 bet)

«Liybәy jana eranyng 701 jyly tuyp, 762 jyly ólgen. 62 jyl ómir sýrgen. Liybәy tughan kezde Tang dinastiyasy әli Uzy Tyan patshayymnyng ýstemdiginde edi. Ol bes jasqa kelgende Tang Júng Zúng taqqa otyrdy. Ol on jasqa kelgende Tang Shuәng Zúng patsha boldy. Onan song Tyan Baudyng alghashqy dәuirleu kezeni bastaldy. Liybәy 54 jasqa kelgende Tang dәuirinde asa auyr kóterilis bolyp, Shuәng Zúng patsha ShUGhA taban audardy. Kelesi jyly (756) Tang Su Zúng biylikti qolgha aldy. Taghy 6 jyldan keyin Liybәy óldi. Sondyqtan onyng ómirindegi manyzdy is әreketi jalpy Tang Shuәng Zúng biylegen sol 40 jyl ishinde boldy.» («Liybәi» 7 bet).

Al ShU degen sóz ne maghynada?

«Shu 1. el aty. Ýsh elding biri. Lu By qúrghan (jana eranyng 231-263 jyldary). Qazirgi Sy Chuan ólkesinde qúrylyp, keyinnen Gýy Ju, Yun Nәn jәne Shәn Shy ólkelerine deyin keneygen. 2. Sy Chuan ólkesining basqasha atauy. («Shyn Hua Shudyan», 1987 jyl Beyjin. 420 bet).

Qysqasy ShU әri memleketting - patshalyqtyng aty, әri ólkening aty bolghan. Huang Hy - Sary ózenning soltýstigi. Beyjinge alys emes. Búl Shudyng bizding Shugha, qazaqtyn, onyng ishinde Dulattyng Shuyna eshqanday qatysy joq. Eki Shu - bir birine tek omonim sózder. Dybystaluy birdey, maghynasy, geografiyasy mýlde basqa ataular. Ekeuining arasy 10-15 myng kilometr jer. Osynshama alys jerge qytaydyng Tang Shuәng Zúng patshasy qalay jәne ne ýshin qashyp keledi? Búl bóten jer, bóten el. Ol kezde múnda Týrkeshter әlsirep, basqa handyqtar qúryla bastaghan. Múnda da qyrghyn soghys. Qytaylar ol kezde Bespalyqqa da jete almaytyn. Huang Hynyng manayynan shygha almaytyn.

Jogharydaghy «Liybәi» atty kitapta bylay deydi: «Liybәidyng jastyq shaghy Sy Chuanda ótti. Batys Shu Tang dәuirinde óte gýldengen bay ónir edi. Auyl sharuashylyghy, qol óneri joghary dengeyde damyghan. Sheteldik saudagerler kóp keletin.» («Liybәi», 8 bet). «Onyng ata-babasy qanday bolghanyna qaramastan, Liybәidyng balalyq jәne jastyq shaqtary Shuda ótken.». «Ákesi Suy patshalyghy túsynda kýnәhar bolyp, jer audarylyp, aty jóni ózgertilgen, batys jaqqa jer audarylghan.». («Liybәi», 9 bet).

«BATYS» dep otyrghany Sy Chuannyng - Shudyng batysy. Búghan deyin qonystary osy Sy Chuannyng batys Shudaghy Miyan Ju aimaghy, Jang Min audany, Ching Lәn auyly bolghan. Tang dinastiyasy kezinde Miyan Ju - Ba Shy, Han dinastiyasy dәuirinde Guәn Han dep te atalghan. Sondyqtan Liybәy - Ky Ba Shy nemese Guәn Han adamy dep te tanylghan. Shynynda bәri bir jer. («Liybәi», 12 bet).

«Ol ózin ylghy Shu Ryn dep ataghan»  («Liybәi», 13 bet).

Eger Liybәidyng tughan jeri qazaqtyng «Shuy» bolsa, ony ol óz ólenderinde, iә estelik maqalalarynda tym bolmasa bir ret jazar edi ghoy. Ol barlyq shygharmasynda Sy Chuәn ólkesindegi Batys Shudy saghynyp jazady.

Liybәy óz ólenderinde, estelikterinde Qytay Shuy tabighatyn jyrlaydy, saghynady. «Odan 25 jasymda kettim, qaytym kelmedim» dep zaryghady. Al Ómirbek pen Zeynolla ol bayqústy qazaqtyng Shuyna sýirelep әlek.

Liybәy eng aldymen qytay Shuyndaghy ýsh biyik (Sәn Fyn) tauynan shyghyp, irgeles túrghan Hu Bey jerine barghan. Onda Án Lung degen jerde on jyl túrghan.

Jalghan ghalym tarihshylar, «lingvistter» júrtty aldau ýshin omonim sózderdi paydalanady. Basqa tildegi aityluy, atauy qazaq sózderimen birdey sózderdi tauyp alady da auyzy jyrtylghansha aighaylap quanady.

Mәselen, osy Shu sózin Shumer sózimen shatastyryp, Shumerler osydan bizding jyl sanauymyzdan 4 myng jyl búryn qazaqtarmen tuys bolghan eken. Shumerler týrkilermen tektes halyq dep jýrgender de bar. («Ana tili» 2009 jyl 3-9 qyrkýiek. Ábilfayyz «Altay» Ydyrysov.).

Qazirgi keybir ghalymsymaqtar men jazushysymaqtardyng aituynsha Mahmút Qashqary da qazaq kórinedi.

Endi mine Liybәy - Eldibay boldy.

Al Shynghyshan - jazushy Múhtar Maghauinning arghy atasy eken. Búl «jigittin» jazushy ekenine de, ghalym ekenine de, kerey ekenine de talasym joq. (Bauyrym). Biraq «Shynghyshannyng - qalmaqtyng úrpaghymyn» degenine jýregim auyrady. Men senen tiridey aiyrylyp, qalay jer basyp jýremin?!

Eger dәl osylay sóz úiqasyna, maghyna úiqasyna qarap, nemese kimnen qatyn alghanyna qarap bal asha bersek býkil adamzat - dýniyedegi 8,5 myng últ týgel qazaq bolyp shyqpay ma?

Al koreylerdi kereyler eken dep jýrgender de bar. Olardyki týbir til. Al bizdiki jalghamaly (aglutinativti) til. Týri de, salty da, minezi de, dini de basqa. Al Júmash KENEBAY olardyng tili qazaq tilimen úqsas eken dep keldi.

Eger úiqasyna qarap tuystastyra bersek onda naymandar (nәimin -8) qalmaq bolyp shyghady. Aty qalmaq bolghanymen zaty qazaq qoy. Sóz úiqasyna qarap qazaqpen qalmaqty qalay tuystyramyz. Kimnen kim sóz almaghan. Kimdi kim qalay dep atamaghan?!

Liybәy sol kezdegi Shu ólkesine, keyingi Sy Chuәngha qarasty Hu Bey ónirine baryp, Án Lung degen jerde on jyl túrady.

Sol jerde búrynghy Tang dinastiyasy kezinde Tang Gau Zúng túsynda ýlken úlyq bolghan Shýy Iýy Shy degen kisining nemere qyzyna ýilengen. Aty aitylmaydy. Áyelining atyn ólenderinde Liybәiding ózi de atamaydy. Balalary bolmaydy. Liybәy ynghy araq iship, qanghyp jýredi. Ol astana Chang Ángha ketuge ainalghanda әieli tek «qashan qaytasyn?» dep súraydy.

Biraq Liybәy oghan qaytyp barmaydy. Esine de almaydy. («Liybәi», 27 bet).

Kitapta avtor Uang Yau bylay deydi: «bes jastan on bes jasqa deyin Liybәy ýide kitap oqyp, semserlesudi ýirengen. Ýiretushi әkesi bolu kerek». «Bes jasynda jyl qayyru qaghidalaryn jattap, on jasynda oqymaghan kitaby qalmaghan». («Liybәi», 14 bet).

Qytay halqynda jyl qayyru 60 qaghidadan túrady eken.

«Ol 16 jasynan 20 jasqa deyin Dung Yang Zy deytin qashqyn ekeui Min Shәn tauynda tyghylyp jýredi - ol qazirgi Chyng Du qalasy janyndaghy Chin Chyng Shәn tauy. Qansha jyl qalagha kirmegen». («Liybәi», 15 bet). «20 jasynan keyin ol Shu ónirining ishki jaghynda kezbe bola bastady» («Liybәi», 16 bet).

«Ol 25 jasynda Shudan shyghyp ketken song qayta ainalyp kelmegen. Saqtalghan shygharmalarynyng kóp bóligi Shudan shyqqan song jazylghandary... Shamasy ol Shudan ketken song úzamay әke-sheshesi dýniyeden ótken siyaqty. Jinaqtarynda atalatyn agha-inileri әiteuir atalastary ghana». «Qanghyryp jýre bergen. Jang Ming atty óz auylynda bolmaghan. «Tang jyrlary» atty jinaqta: Liybәiding jalghyz qaryndasy bolghan. Aty - Ió Yuәn. Osy auylda túrmysqa shyqqan. Auylda molasy bar desedi. Ol ózi Shudan shyqqan song ghana ýilengen. Áyeli Sy Chuәndy mýlde kórmegen. Endeshe onyng Shuda qalghan janghyz jaqyny túrmysqa shyqqan qaryndasy ghana. Biraq ólenderinde ony da saghynghan bir auyz sóz joq». («Liybәi», 20 bet).

Liybәy tek Shudaghy ózen, kólderdi, taulardy, ormandy ghana ólerdey saghynyp eske alady. Tiri jannyng atyn anyq atamaydy. Nege?

Osy kitapta taghy da «Ol 25 jasynda (jana eranyng 25 jyly) amalyn tauyp, ózining qabilet pen qarymyn damytu ýshin, ol ózining sýiikti ata-júrty Sy Chuәnnan ajyrasty. Ol ózining óleninde «Er jigitte tórt talap bolugha tiyis deydi eken». Sondyqtan semser asynyp el kezuge shyqtym» - deydi. Ol ýsh biyikten Hu Beyge bet alady. Jolda ol aq kóbigi búrqyraghan asau Shugha qarap túryp óleng jazady». («Liybәi», 20-21 bet).

Áriyne búl jerde Uang Yau da bir qasiretti tereng syrdy jasyryp otyrghanday. Úly aqynnyn, shynay ghajap talanttyng bedeline kólenke týsirgisi kelmeytindey. Nelikten Liybәy tek Shu ónirin, ondaghy tamasha tabighatty qimaydy? Ol әli óte jas qoy. Mahabbat qayda? Tuys qayda? Ió Yuan deytin jalghyz qaryndasy bar dep edi ghoy? Onyng da oidan shygharylghan jәy bir ótirik bolghany ma?

«Liybәy bir óleninde «batpaqqa aunap mas bolam, 360 kýn boyy. Aty әielim bolghanmen, tym alysta túr boyy» - deydi». («Liybәi», 27 bet).

Áyelimen arasy nege suyq? Liybәy negizgi túraghy osy auylda bolghanymen, nege ýnemi araq iship, әr jerde qanghyryp jýredi?  Nege 25 pen 35 orda búzar jastyng arasynda ylghy auyl kezip, araq iship kelinshegining janynda jatpay, qanghyryp jýredi? Qalay shydaydy?

Osy súraqtardy әlgi kómekshi professoryma qoyghanymda ol bylay dep jauap berdi:

-          Liybәy 20 jastan 25 jasqa deyin patsha sarayynda bolghan. Toqaly men qyzy qyzygha bergen son, patsha ony әtek etip tastaghan. Ol kezde de, búryn da patshalarda sonday jaman әdet bolghan. Mine osydan keyin patsha sarayyndaghy ómirden mәn ketip, mәngirip el kezuden basqa ermek qalmaghan. Adamgha, qyzgha, kelinshekke degen sezimder joyylyp; tek otangha, tughan jerge degen mahabbat qalghan. Poeziyagha degen qúshtarlyq. Qiyalgha degen qúshtarlyq qalghan. Sondyqtan Liybәy tek el aralap, araq iship, jyr jazyp, eldi talantymen tanghaldyrudan basqa amal tappaghan. Búl jaghyn ghalymdargha sayasat aitqyzbaydy. - degen edi.

Búl sózding rastyghyna mening kózim endi jetip jatyr. Mәselen «Jýngo

tarihnamalaryndaghy qazaqqa qatysty derekter» atty tomdardyng 2 kitabyn oqyp kóriniz. (Últtar baspasy. Beyjin. 2003 jyl. 997 bet).

Osy tom týgelimen Tang dәuirindegi Týrik-Qytay, kórshiler, kóshpendiler arasyndaghy alasapyran oqighalardy bayandaydy. Eski Qytay arhiyvinen alyp dayyndaghan qytay ghalymdary, al audarghandar Shynjandaghy qazirgi eng ataqty qazaq tarihshylary.

«Tang Su Zúng zamany (758 jyl)».

«Qarauyl Yuydi orda syrtyna ertip kelgende qaghan onan: «sen Tәnir qaghannyng nesi bolasyn?» - dep súrady. Yuy: «men kókting úlyna nemere ini bolamyn» -dedi. Osy kezde әtek Ly Ling Jýn Yuyding bas jaghynda túr edi. Qaghan: «Han, sening bas jaghynda túrghan kim?» -dep taghy súrady. Yuy: «búl saray әtegi».  (570 bet)».

Mine kórdiniz be, kerek deseniz patsha saraylarynda әtekter ústau ýlken dәstýr, dәreje, mәnsәp bolghan. Ásirese óte talantty, oqymysty adamdy saray kenesshisi, saray aqyny etip ústau óte paydaly ghoy. Biraq ol óte qauipsiz boluy kerek. Al qauipsizdikting basty kepili ony әtek etip tastau.

Mine osy baqytsyzdyq Liybәiding da basyna týsken-au?! Al Ómirbek «Liybәy patsha kenesshisi bolghan» dep mәz bolady.

Múny azyrqansanyz patsha sarayyndaghy әtekter turaly qytaydyng kinolary da bar. Aghylshynsha audarylghan.

Qyz berip aldarqatu sayasaty, shpion engizu sayasaty Tang dinastiyasy dәuirinde de bolghan. Mәselen sol 758 jyldyng ózinde patsha Tang Su Zúng ózining kishi qyzyn Moyyn shorgha toqaldyqqa bergen: «Hanshany patsha ózi Shiyang Yangha deyin әkelip salyp, oghan tolyp jatqan júbatular aitty. Hansha ózining jasyn kóldetip túryp «El basyna kýn tuyp túrghanda, ólsemde ókinbeymin» -dedi (569 bet)».

Búl jerde taghy da bir qaytalap eskertetin nәrse Tang dinastiyasynyng eng kýsheygen kezinde, Liybәy aqynnyng kezinde qazaqtyng Shuy, Suyaby týgili Shynjandaghy Bespalyq qalasyna, Altay taularyna da qytaydyng ayaghy jetpegen. Qytaydyng adymy Huang Hy ózenining ar jaq-ber jaghynan aspaghan. Kórshileri jәne óz ishindegi baqtalastary maza bermey Týrik, Úighyr handyqtarynan ýnemi kómek súrap, myndaghan top (orama) torghyn torqa, jibek syilyqtar beruge mәjbýr bolghan. Osy kitapta múnday kiriptarlyqtyng jýzdegen faktileri keltirilgen. Kerisinshe de bolyp otyrghan. Ózara qyrqysqan týrik handarynyng baqtalastary da qytay imperiyasynan әskery kómek alyp, artynan qayta opasyzdyq pen shabuyl jasap kirgen.

Mysaly Liybәiding ýsh jasynda Uzy Tyang patshayymynyng túsynda 703 jyly bolghan oqigha. «Týrik hany Bógi shor Bagha tarqandy elshi etip jiberip, ózining úlyna qyzyn berudi súraydy. Patshayym kelisedi. Elshini saltanatpen qarsy alady. Sol jyly Uzy Tyannyng ornyna Tang Jýng Zúng patsha bolady. Tang Jýng Zúng taqqa otyra sala Bógi shor Ming Shagha shabuyl jasady» (Osy tom. 515 bet).

Búl kezde Shyghys týrik qaghanattary qazirgi ishki mongholiyada, Sy Chuәn - Shu ólkesimen shekaralas bolatyn. Al qazaqtyng Shuy men Suyaby qytaydyng týsine de kirmeytin. Sonda Liybәiding әke-sheshesi múnda ne ýshin jәne qalay keledi? Nemese Dulattar qytaydyng Sy Chuәnyna ne ýshin barady? Ótirikting de qisyny boluy kerek qoy?

Osy arada biz endi qytaydyng ózine senemiz be? Joq, qytaysha әlipti tayaq dep bilmeytin Ómirbek Baygeldige senemiz be?

«Jana eranyng 755 jyly 10 aidyng 1 kýni Án Lu Shәn 150 myng qolmen Fәng Yanda «Beyjing manynda» kóterildi. Mine búl Tyang Bau býlinshiligining bastaluy edi. Sodan túp tura 762 jylgha deyin sozyldy. Tang dinastiyasynyng әskery qosyndary shaqyrumen kelgen Huy Gi (úighyr) әskerimen birigip, 8 jylday sergeldenge salghan ýlken býlinshilikti әreng ayaqtady.» («Liybәi», 78 bet).

Demek Liybәy tughan kezde de, Liybәy qartayghan kezde de Tang patshalyghynyng Dulattar qyzyghar qoyarlyq siqy bolmaghan. Múnyng bәrin qytay ghalymdarynyn, qytay arhivterining ózi dәleldep otyr.

Al Liybәy ýilengen be? Tuystary kim?

Búl súraqqa da osy kitapta jauap berilgen. Biraq óte qisynsyz, dәlelsizdeu. Uang Yau bir kitaptan mynaday bir ýzindi keltiredi: «Liybәy aldymen Shýy Yuy Shy degen kisining nemeresin alypty. Bir úl, bir qyz tuypty. Úlynyng aty Ming Ió Nu. (Ayqúl degen maghynany bildiredi. Á.D.) Qyzy túrmysqa shyqqan song ólgen. Keyin Lii nemeresine ýilenedi. Ol ólgen song Dung Lu degen jerde ýilenedi. Úl tabady, aty Bo Li. Sirә ólenderinde jii aitylatyn bala Bәy Vin bolu kerek. Eng sonynda ýilengeni patsha Zúnnyng tuysy.» («Liybәi», 88 bet).

Búl qauesetterde ylghy ataqty adamdardyng eng sonynda tipti patshanyng tuysyna ýilenedi. Búl kezde biri shal, biri kempir bolghan. Múny da tastap «seruenge» shyghady. Qartayghanda neghylghan sayahat, neghylghan seruen?

Osynshama әielmen ýilengen de bireuinen anyq úrpaq qalmaydy. Áyteuir janghyz túra almay jasaghan dalbasalary bolu kerek.

Onyng ýstine qaryndasynyng aty da Ay, úlynyng aty da Ay, ólenining aty da Ay. Bir úlynyng aty Áynek. Bәri romantikalyq ataular. Áyteuir bәri de qiyaldan tughan anyzdar ekeni kórinip túr.

Endi biz osy ataulardy Tolghanay, Aybek, Áynek dep audarayyq. Al әielderining aty mýlde joq. Olargha da at tauyp qoyalyq.

Bәri de әiteuir әielim bolsa, úlym bolsa degen armannan tughan anyzdar ghana.

«Batys ónirdi iygeru» - Qytay imperiyasynyng neshe myng jyldan bergi armany. Tang zamanynda batys ónirge qazirgi Shynjang kiretin. Shynjandy tek Chyng patshalyghy ghana ózine baghyndyrdy. Sonyng ózinde de 1949 jylgha deyin Shynjandaghy 10 oblysta 200 myng ghana «Hanzu Rin» - qytay adamy boldy. Shynjandy tolyq mengere almay birde olay, birde bylay bolyp túrdy. 1944 jyly Gomendang qytaylarymen úighyr-qazaqtyng qalay soghysqanyn myna men de óz kózimen kórgenmin.

Shynjandy qytay qazir ghana tolyq mengerdi. Qazir shekarada qytay armiyasy túr. Búryn bolmaytyn. Qazir Hanzu túrghyndary Shynjanda 50-60 milliongha jetipti. Demek qytay Shynjandy - «Batys ónirdi» qazir demografiyalyq jaqtan tolyq mengerip boldy. Endi mine Qazaqstangha - Almaty oblysyna auyz sala bastady. Oghan endi Ómirbek Baygeldi siyaqty kónilshek, maqtanshaq senatorlarymyz kómektesip jiberse, búl arman da alystaghy qiyal emes. Kóringen taudyng alystyghy joq. Alataugha Baygeldining de aghayyndary qaptaydy. Sherhan Múrtaza qytay tilin ýirene bersin.

Qazir Shanhay, Beyjing qalalarynda qazaqtyng 1200 úl-qyzy oqyp jatyr. Mine búlar da bolashaq «Elibay», «Tolghanaylar» ghoy?!

Qytaysha Ió Yuәn - ay shenberi, Ming Ió - jaryq ay degen sóz. Mine osylay maghynasyna, úiqasyna qaray audara bersek Maony - Jýndibay, Jang Zy Miyndy - Jaqyp, Hu Jyng Taudy - Qúnanbay ete salugha bolady ghoy.

Aytpaqshy mening әlgi aqylshy professorym: «Patsha Liybәidyng ózin de, әkesin de әtek etip tastaghan. Qaryndas qaydan bolady. Ol da ózining óleni siyaqty qiyaldan tughan.» - degen edi.

Mine biz endi dәl osynday túqymy túzday qúryghan әtek, qiyaly qytay aqynyn Dulat dep maqtanyp, jyrtylyp aiyryludamyz. Bir ólgen әtek qytaydy qazaqqa bere túrghanda olardyng birdenesi kete me? Al bizge ne keregi bar? Osydan myng jyl búryn ólip qalghan qytay týgili, tiri Oljastardyng ózinen de opa kórip otyrghanymyz joq qoy?! Oljas Sýleymenov pen Múrat Áuezov qazaq tiline qarsy bolyp keledi. Qazaq - Chechen qaqtyghysy kezinde qazaqtardy «svolochtar» dep atady.

Tang dinastiyasy (618-907) ýsh jýz jyl ómir sýrgen. Onyng eng dәurlegen kezeni ekinshi jýz jyldyghy. Osy ýsh jýz jyl ishinde qytayda ýsh myng aqyn dýniyege kelgen. Olardyng 900 tomdyq antologiyasy jaryq kórgen. Sol ýsh myng aqynnyng ishinde ýsh-aq aqyn klassik bolyp tanylghan. Olar: Uang Vy - peyzajdyq ólenning qúdyretti sheberi, Liybәy - romantiyk, Du Fu - realist.

Aqyr alghan song osy ýsheuin de almaymyz ba? Ýsheuin ýsh jýzding aqyny etip shygharmaymyz ba? Uang Vy - Uaq bolsyn! Liybәy - Dulat, Du FU - kishi jýz Kekilbaevtyng bir atasy bolsyn. Qazir Aqtóbe jaqta onsyzda qytay qaptap jýr ghoy?!

Ábdesh DAYYRBAEV

Almaty oblysy,

Enbekshiqazaq audany,

Saymasay auyly

«QAZAQSTAN» aptalyghy, №41 (281), 12-qarasha, 2009