- Qazirgi uaqytta aqparattyng erkin aghymy esigimizdi qaqpay enuge mýmkindik alyp otyr. Bizge qajetti-qajetsiz mәdeniyet aghymdary sanamyzdyng bos sanylauyn toltyrugha dayyn túr. Osy orayda ruhany tinimizdi syrtqy shabuyldardan qorghap túru ýshin ne isteu kerek?

­- Bizder jahandanu ýderisinde kýn keshe bastadyq. 21-ghasyr aqparattyn, mәdeniyetting ghasyry.  Al, әlemning týp negizi mәdeniyet. Mysaly, ekonomika da, sayasat ta, әleumettik mәseleler de  týptep kelgende, mәdeniyetke tireledi. Álemdegi aqparattyq tehnologiyalar, aqparattyq jýieler qatty damyp barady.  Aqparattar tasqynynyn, әsirese, myqty damyghan elderding «simvoldyq qolshatyrlarynyn» astynda qalmau ýshin adamnyng negizi, yaghny mәdeniyeti  myqty boluy qajet. Múnda  eng aldymen býkil mәsele otbasylyq qúndylyqtarda, ekinshi, әriyne, memlekettik sayasatta jәne ol  tudyruy tiyis alghysharttarda.

- Memlekettik túrghydan atqarylatyn júmystargha toqtalsanyz.

- Qazirgi uaqytta aqparattyng erkin aghymy esigimizdi qaqpay enuge mýmkindik alyp otyr. Bizge qajetti-qajetsiz mәdeniyet aghymdary sanamyzdyng bos sanylauyn toltyrugha dayyn túr. Osy orayda ruhany tinimizdi syrtqy shabuyldardan qorghap túru ýshin ne isteu kerek?

­- Bizder jahandanu ýderisinde kýn keshe bastadyq. 21-ghasyr aqparattyn, mәdeniyetting ghasyry.  Al, әlemning týp negizi mәdeniyet. Mysaly, ekonomika da, sayasat ta, әleumettik mәseleler de  týptep kelgende, mәdeniyetke tireledi. Álemdegi aqparattyq tehnologiyalar, aqparattyq jýieler qatty damyp barady.  Aqparattar tasqynynyn, әsirese, myqty damyghan elderding «simvoldyq qolshatyrlarynyn» astynda qalmau ýshin adamnyng negizi, yaghny mәdeniyeti  myqty boluy qajet. Múnda  eng aldymen býkil mәsele otbasylyq qúndylyqtarda, ekinshi, әriyne, memlekettik sayasatta jәne ol  tudyruy tiyis alghysharttarda.

- Memlekettik túrghydan atqarylatyn júmystargha toqtalsanyz.

- Býgingi tanda, әsirese, aldaghy bolashaqta  mәdeniyetting kýn keshui, yaghny ruhany ainalymgha týsui kóp jaghdayda aqparattyq tehnologiyalarmen tikeley baylanysty bolady. Jәne jana tehnologiyalar jana mәdeny fenomender tudyryp otyr. Aqparat degenimiz, eng aldymen, jana bilim ekenin este ústar bolsaq, bilim ekonomikasynyng damy týsuine baylanysty birte-birte qoghamnyng jalpy ómirsalty ózgere bastaydy. Internet, sandyq TV, ónerding jana týrleri damy týskende qoghamnyng ózin-ózi úiymdastyru sipaty  da ózgeredi. Demek, aqparattyq qoghamnyng damu strategiyasyn jasaushylar osy jayttardy myqtap eskerui qajet. Aqparatpen erkin almasu jәne jasalghan mәdeny qúndylyqtargha erkin qol jetkizetindey jaghday tudyrylyp, mәdeny jәne gumanitarlyq bilim jýiesin damytu tetikteri qalyptasuy qajet. Búl, sóz joq, memlekettik túrghydan atqarylatyn sharalar.

- Mәdeniyet degenning ózin ruhany qazyna dep otyrmyz. Biraq biz ómir sýrip otyrghan qoghamda  adamdar  ruhany qazynadan góri qarajattyq qazynagha  beyim siyaqty.

- Dýniye-jaryqtaghy adam tirshiliginin  eki qyry, Abaysha qisyndaghanda, biri - tәn qúshtarlyghy, biri - jan qúshtarlyghy. Qay zamanda da múnyng biri artyq, biri kem dep tórelik aita almaysyz, mýmkin, osy eki qúshtarlyqty shyn mәninde ten-tel  ústay bilgen jandar  ýilesim, jarasymmen ghúmyr keshedi. Meninshe, kim-kim de ýilesimdi ghúmyr keshuge úmtylsa jaqsy. Ruhany baylyq pen materialdyq baylyqty bir-birine qarama-qarsy qoy ýilesimsizdikke, josyqsyzdyqqa bastaydy.  Býgingi qoghamda adamdar sening anyqtamansha aitqanda, «qarajattyq qazynagha» beyim bolsa,  layyqty ómir keshu ýshin jantalasatyn bolar. Áriyne, әrkim óz úghymynda, óz dengeyinde. Onyng ýstine qazirgi aqparattyq zamanda  adamdargha «tanylyp otyrghan» ómir sýru dengeyi, salty bar. Teledidardan tanertennen keshke deyin beriletin jarnamalar sizdi glamurly ómirge, eurostandartqa shaqyrady da jatady.  Búl ózi tútas bir naryqtyq industriya. Ózinizdi sol glamur ayasynda kembaghal sezinbeu ýshin, ómirding sanqyrlylyghyn týisinu ýshin, tújyrymdap aitar bolsaq, jan-jaqtan antalaghan  «simvoldyq qolshatyrlar» astynda, aqparattyq  aghyndar, aghymdar tasqynynda qalmau ýshin, adamnyng imani, mәdeny ózegi myqty boluy tiyis.

Mәdeniyet  keng úghym. Mәdeniyet, meninshe, eng aldymen, ýilesim, kelisim, jarasym. Múnyng ózi adamnan  tynymsyz jan enbegin talap etedi. Mәdeniyetting birneshe anyqtamasynyng  alghashqysy -  әu bastan bir nәrseni jasau, óndeu degen  maghyna ekeni belgili. Mysaly, adam ózinnin, otbasynyn,   aynalasynyn, әleumettik ortasynyng óndeluine, mәdeniylenuine ýles qosady. Óz-ózinmen, ortanmen, qoghamynmen, tipti memleketinmen janyna jayly da jarqyn qarym-qatynas ornata bilu;  bilim, estetika múnyng bәri týptep kelgende taghy da mәdeniyetke kelip tireledi. Al, bәrine bastau, jogharyda aityp ótkenimizdey, otbasy tәrbiyesi.

Ishki ózegi myqty jan nendey de súrqay tasqyngha boy bermeydi. Jahandanghan әlemning bir ýilesimdi bólshegi bolyp kýn keshedi.  Múnyng bәri - biyik  mәdeniyet, jan mәdeniyeti.

- Jalpy mәdeniyetti, әdebiyetti ósiretin syn ghoy. Syn mәselesine  kelsek, kenestik dәuirde syn jaqsy damyghan janr bolatyn. Biraq biz tәuelsizdik alghannan keyin búl janr ýni bәsendep shyghatyn sekildi. Synshy retinde pikiriniz.

- Synnyng ýni bәsendedi degennen góri әleumettik syndar azaydy,  janrdyng sipaty ózgerinkiredi deu oryndy. Al, kenestik kezendegi syn belsendiligine baylanysty búryn da birneshe ret pikir bildirgen edim. Taghy qaytalaugha tura keledi, kenestik dәuirde әdebiyet tútas bir jýie retinde damydy.  Syny proses negizinen merzimdi baspasóz betterinde úiymdastyryldy, óitkeni ol jalpy әdeby iydeologiyanyng qúramdas bóligi boldy. Mysaly, 80-jyldary «Qazaq әdebiyetinin» syn bóliminde tórt bildey synshy júmys istedi. Aldyn-ala jospar jasalyp, әdeby mәseleler jýieli týrde kóterildi. Kitap baspalarynyng jyldyq josparlary arqyly nendey jana  shygharmalar jaryq kóretini belgili bolyp, olardyng barlyghyna derlik pikir bildirilip  otyrdy.  Múnshama qyruar júmys belgili bir dengeyde әdeby prosesti baghamdaugha mýmkindik tudyrdy jәne әdebiyetting qogham aldynda, oqyrman aldynda aktualizasiyalanuyna jol ashty.

Býgingi tanda da syn menedjmentin jaqsylap qalyptastyrugha  bolar edi. Alayda merzimdi basylymdardyng birazynda qarjylyq, endi birazynda intellektualdyq kýshter jetimsiz.

- Jalpy bir shygharmashylyq adamynyng enbegine әdil bagha beru onay emes.   Keybir baghalaular nysanagha dóp tiyse, endi bireuleri kerisinshe boluy mýmkin. Osy túrghydan qaraghanda synshy bolu qiyn ba?

- Bagha berushilik - synnyn, onyng ishinde de әleumettik synnyng bir sipaty ghana. Ádebiy-kórkem syndy ýshinshi shyndyq dep te tanidy. Óz úghymymda,  syn -  kórkem tuyndynyng janasha interpretasiyasy, jana maghynalaryn jasaushy.

Synshylyq - tabighat bergen qabiletti ýnemi úshtap otyrudyng jemisi. Ár synshynyng óz ústanymy, dengeyi bar. Meninshe, jaqsy ýlgilerdin, jaqsy shygharmalardyng jana maghynalaryn asha otyryp ta әdeby prosesti qúrylymdandyrugha bolady.

- Mәdeniyetimizding ýlken bir salasy  - dramaturgiya. Songhy uaqytta búl jóninde de alypqashpa pikir kóp.  Jaghdaygha qanyq maman retinde sizding de uәjiniz bar shyghar.

- Negizi alypqashpa pikirler tolyqtay kәsibiylenbegen ortalarda kóp kezdesedi. Múnyng ekinshi bir sebebi ­ BAQ-tyng arzan  tehnologiyalarynan tuyndaydy - júrtshylyqtyn  nazaryn audaru ýshin mindetti týrde konflikt, tartys tudyryp otyru kerek degen úghym bar. Bir qaramaqqa, BAQ júrtshylyqtyng kókeyindegi mәseleni kótergensiydi, biraq, kәsibiylik jetisinkiremeydi de, joq jerden dau-shar tuady. Songhy kezderi dramaturgiya turaly әngimelerding deni de osylay tuyndady.

Dramaturgiya bar ma, joq pa,  syn bar ma, joq pa, t.b. mәsele kóteru, tartys tudyru alysqa aparatyn nәrse emes. Ángimeni, meninshe, basqa jazyqtyqqa kóshiru kerek. Mysaly, mәseleni qazirgi dramaturgiyada qanday kórkemdik izdenister bar, ne jetpey jatyr degen túrghydan qoysa nemese naqty bir shygharmany jan-jaqty taldasa - әngime basqasha sipat alar edi.  Al, qazirgi dramaturgiyadan kópólshemdilikti, stilistikadaghy janalyqtardy, jana esimderdi  izdeytinder qatarynda ózim de barmyn. Biraq, qalay degende de   qansha adam - sonsha tanym. Mysaly, Almatyda dramalyq  eki teatr ghana bar - M.Áuezov teatry men Gh. Mýsirepov teatry. Búl Almaty ýshin óte az. Óitkeni kórermen ózining talgham-tanymyna qaray  qalaghan teatryna, mәselen, psihologiyalyq, avangardtyq, әleumettik, sóz, teatryna, t.b.  baratynday mýmkindigi boluy tiyis.  Almatyda 10 nemese 20 teatr bolsa da kóp emes. Áriyne, búl bolashaqtyng sharuasy.

- Sonshama teatrdy qalay qarjylandyramyz?

- Áriyne, men aitqannan nemese armandaghannan ol teatrlar payda bola qalmaydy. Búghan qoghamnyng ózining ishki dayyndyghy boluy kerek. Teatr qauymynyng ózinde qajettilik tuuy qajet. Mýmkin tәuekel kerek shyghar. Búl, endi azamattyq qogham damyghan, yaghny qogham mýshelerining óz tarapynan qareketshildik kóbeygen jaghdayda jýzege asatyn sharualar. Al, әzirge qoghamnyng belsendiligi, jaqsy maghynasyndaghy iydeyashyldyghy tómendeu bolghandyqtan bizderge jana iydeyalar negizinen joghary jaqtan jiberiledi. Degenmen de jeke bastamalar da barshylyq. Mәselen, Bolat Atabaev M. Áuezov teatrynda rejisser boldy, spektaklideri tabysty jýrdi. Biraq, ol ózi qarekettenip, jeke teatryn qúrugha kiristi. Nәtiyjesi - «Aq saray» teatry. Núrqanat Jaqypbaev jeke Jastar truppasyn ashqan bolatyn, búl top qazir Astana Jastar teatrynyng negizin qúrap otyr. Marqúm Qayrat Sýgirbekovting de óz teatryn jasaugha degen úmtylystary bolyp edi... Meninshe, qoghamnyng ózi ósip-jetilgende múnday teatrlar ashyla beredi.  Oghan alghysharttar da bar. Mysaly, Elbasynyng azamattyq qoghamdy damytudyng 2006-2011 jyldargha arnalghan tújyrymdamasy turaly Jarlyghyna sәikes qoghamdyq úiymdargha memleket tarapynan qoldau kórsetiledi. Búl - óte jaqsy sayasat.

. - «Mәdeny múra» baghdarlamasy qolgha alynghannan beri biraz uaqyt boldy. Auyz toltyryp aitarlyq jetistikter de joq emes. Sizding oiynyzsha, búl baghdarlamagha enbey qalghan siz bayqaghan qanday mәsele bar?

- «Mәdeny múra»  - memleketimizding memlekettiligin tanytatyn, jan-jaqty baghdarlama. Aynaldyrghan birneshe jyl ishinde qyruar júmys atqaryldy. Áli iygerilui tiyis qazynamyz kóp. Arheologiya salasynyng ózinde nazardan tys qalyp jatqan qanshama ghajayyp tarihy jәne mәdeny eskertkishter kesheni bar?!  Mysaly, Úly Jibek jolyndaghy iri kentterding biri Saudakentti alalyq ­/qazirgi Jambyl oblysy, Sarysu audany, Saudakent auyly túsynda./ Saudakentke kire beriste óte ýlken tóbe bar, halyq ony Kýltóbe dep ataydy. Bizding bala kezimizde әjemiz bizderge «Saudakent saudasy men óneri qatar damyghan, halqy jaqsy túratyn, gýldengen, ýlken qala eken. Beygham jatqan beybit kentti Kýlmeshan degen han ýlken әskerimen kelip shauyp, jermen-jeksen etipti» dep  әngime aitatyny esimde.  Akademik Álkey Marghúlan 1946 jyly jýrgizgen  arheologiyalyq qazbalar búl jerde ÝI ghasyrdyng ózinde kóshpelilerding túraghy bolghanyn anyqtaghan.  IH ghasyrda Sýgýlhan dep atalghan Saudakent endi birer ghasyrdan keyin  Úly Jibek jolyndaghy kóne Tarazdan keyin ekinshi oryn alghan ýlken sauda ortalyghy bolghan. Jeke Saudakentti ghana zerttemey, osy baghytty tútas qamtu kerek shyghar. Al, múnday keshendi nysandar respublikamyzda az emes.  Sondyqtan da «Mәdeny múra», meninshe, ­ ýzilissiz, jýieli týrde jýrgizilui tiyis baghdarlama.

Qazirgi tanda aldynghy kezekte mәdeny múralarymyzdy aktualizasiyalau, yaghny býgingi kýn jәne bolashaq ýshin pәrmendi júmys jasauy ýshin ruhany qazynamyzdy óz ishimizde de, sonsong әlemdik ruhany ainalymgha týsiru túrghysynan  keshendi sharalar jýzege asyryluy tiyis. Búl tústa BAQ pen EBAQ-tyng roli óte ýlken.

- Kenestik jýiening bir artyqshylyghy deymiz be,  joq jetistigi deymiz be - qoghamda qalamgerlerding yqpaly myqty bolghan. Ol kezdegidey tanymaldyq qazirgi aqyn-jazushylarymyzda joq. Jalpy bizding qoghamda ziyaly dep kimdi ataugha bolady?

­- Kenestik jýie kelmeske ketti ghoy, sondyqtan da ol kezdegi ahual býgin boluy mýmkin emes. Men, mýmkin, biraz adamgha jaqpaytyn shyndyqty aitsam - qalamgerlerding Kenes odaghy kezindegi erekshe bedel-yqpaly, bir esepten,  kenestik iydeologiya saldarynan, qoghamnyng jabyqtyghynan, jalpy ortanyng bilimsizdiginen de tuyndaghan ahual. Ýndi elindegi kastalardy bilesiz ghoy. Genezis әrtýrli bolghanymen eptep  soghan úqsanqyraytyn jaghday.

Ol kezdegidey tanymaldyq qazirgi aqyn-jazushylarda bolmauy da mýmkin. Búghan birneshe sebep bar. Bastysy - qazirgi tanda qogham ózgerdi, ekinshiden, óner demokratiyalandy, әrbir adam jeke túlghalyqqa úmtyla alady. Aqparattyq jýielerding damuy kontekstinde qoghamnyng qúndylyqtary әli de ózgeredi. Búl rette shygharmashylyq ziyaly qauymnyng roli men mәrtebesi qanday bolmaq? Oqyrmanymen, kórermenimen baylanys mýmkindigi qanshalyqty bolady? Aqparattyq jýieler keneye týskende mәdeniyetke degen qyzyghushylyq azaya ma? Álde kerisinshe mәdeny qabat nyghayyp-qúnarlana ma,  óz qataryna jana adamdardy tarta ma?  Búlar kýn tәrtibine qoyyluy tiyis, talqylaudy qajet etetin manyzdy mәseleler.  Al, ziyalylylyq turaly súrauyna aitarym: ziyaly dep ziyalyny tanimyz.  Olar qoghamnyng eng qúnarly qabatyn qúraydy.

- Taqyryptan tysqary súraq. Talant degen ne? Talantty degen kim? Jәne onyng bizding almaghayyp qoghamdaghy orny

- Talant - adamnyng tabighattan beriletin belgili bir qabileti. Ol qabilet tabandy­ enbekpen úshtalady. Talantty adam - tynymsyz enbek iyesi, ózin-ózi jýzege asyra alghan jәne sonysymen ózin ómirden, ómirden ózin tapqan adam.  Bolat Atabaevtyng talmay aitatyn bir pikiri bar: «bizde talanttylar kóp, kәsibiyler joq, maghan talanttar emes, kәsibiyler kerek»» deydi ol. Búl tústa ol eptep úghymdardy auystyrynqyraydy. Al, meninshe,  talantty adam  ­ - óz óneri men bilimin kәsiby týrde ózining jәne qoghamnyng qajetine júmsap, iygiligine jarata alatyn adam. Yaghni  shyn mәnindegi kәsiby adam. Býgingi sәnmen qisyndasaq, bәsekege qabiletti adam. Bizding qoghamda  talantty adamdar  ózine layyq ornyn ala alady dep bilemin.

«Alashorda» aptalyghy, 16/07/09