Osy sujet óte erte zamanda payda bolghan. Ony ejelgi ertegiden de, kóne epostan da kóremiz. Qay halyqtyng bayyrghy ertegisi men eposyn alsaq ta, әngime jigitting ýilenui turaly. Ras, foliklorda jigitting ýilenui eki týrli jolmen bolady. Birinde ol erlik jasap, qaharmandyqpen ýilenedi, ekinshisinde - ghashyqtyq dertine úshyrap, azap shegip, sýiispenshilikpen ýilenedi. Osynyng alghashqysy - eng eski dep sanalady da, songhysy - keyingi zamandardyng jemisi dep esepteledi. Qaharmandyqpen ýilenu sujeti - batyrlar jyrynda aitylady, al inkәrlikpen ýilenu sujeti - ghashyqtyq jyrda әngimelenedi.
"Qyz Jibek" eposynda aitylmysh eki sujet qatar paydalanylghan: Tólegen men Jibekting qosyluy - ghashyqtyq jyrda aitylatyn sýiispenshilikpen ýilenu bolsa, Jibek pen Sansyzbaydyng qosyluy - batyrlyq jyrgha sәikes qaharmandyqpen ýilenu. Demek, bir jyrda әr dәuirde payda bolghan, ózinshe jeke jyrlanghan eki sujet birikken. Osy birigu qay kezde jýzege asqan? Bizdinshe, Qazaq handyghy túsynda jýzege asqan siyaqty. Ras, dәl pәlen jyly dep kesip aitu mýmkin emes. Áyteuir, Qazaq handyghy payda bolyp, qazaq eli jeke ómir sýrip, ózindik mәdeniyet jasaghan zamanda ekeni anyq. Búl - HV, bolmasa HVI ghasyr. Eger qazaqtyng óz memleketi HV ghasyrdyng ortasynda qúrylghan bolsa, "Qyz Jibek" jyrynyng tútas týri sol ghasyrdyng sonynda nemese HVI ghasyrda shyqqan dep qorytugha bolady. Mine, bizding birneshe jyl boyy jazyp, dәleldegenimizdi YuNESKO qabyldap, "Qyz Jibek" jyrynyng shyqqan uaqyty 1508 jyl dep sheshken sebebi - osy. Áriyne, búl da belgili dәrejede shartty, sebebi jyrdyng birtútas shygharmagha ainalghan mezgili úzaq bolghan, ol birden ýlken eposqa ainalmaghan.
Foliklortanu ghylymynyng dәleldeui boyynsha, ejelgi ertegi men kóne eposqa negiz bolghan jigitting qaharmandyqpen ýilenu sujeti - este joq eski zamanda, rulyq ilki kezende payda bolghan, al ghashyqtyqpen ýilenu sujeti - rulyq qauymnyng feodaldyq qoghamgha kóshken túsynda dýniyege kelgen. Endeshe, Jibekke qaharmandyqpen ýilengen Sansyzbay turaly sujet - bayyrghy da, Tólegen men Jibekting ghashyqtyghy - keyingi dәuirde tughan. Búl ekeuining orny auysyp kelui - foliklor poetikasyna jәne qogham talabyna sәikes qúrylghan kompozisiya. Múnday ózgeris bertingi zamanda bolghan, yaghny HVII-HVIII ghasyrdyng jyrshylary ózderinen búrynghy uaqytta birikken eki sujetti jýielep, birkelki etip týzgen, shiratqan, kórkemdegen. Sonyng arqasynda "Qyz Jibek" jyrynyng bizge jetken núsqasy jasalghan, al búl HVIII-HIH ghasyrda bolghan prosess edi. Sóitip, óte erte zamanda payda bolghan jigitting ýilenui turaly sujet úzaq uaqyt damu jolynan ótip, HVI ghasyrda "Qyz Jibek" jyrynyng alghashqy núsqasyna negiz bolghan. Keyingi ghasyrlarda búl jyr óte kórkem eposqa ainalyp, jyrshydan jyrshygha kóship, kórkemdelip, bizding zamanymyzgha jetken.
"Qyz Jibek" eposyn mahabbat gimni deuding әbden jóni bar. Onyng naghyz kórkem tuyndygha ainalu prosesi jýrip jatqan kezde, yaghny HVI-HVIII ghasyrlardaghy qazaq qoghamynda jeke bastyn, sezimning bostandyghy, mahabbat erkindigi turaly mәsele múnday dengeyde ashyq aityla bermegen, eski rulyq zamannyng neke men otbasyna qatysty ejeqabyl, qalynmal, kóp әiel alu, әmengerlik siyaqty salttary ýstem bolghan. Solay bola túrsa da, "Qyz Jibek" jyrynyng shyghuy sol dәuirding ózinde-aq halyqtyng iydeal turaly estetikalyq payym-týsiniginde belgili bir dәrejede ózgeris bolghanyn aighaqtaydy. Tólegenning de, Jibekting de ózine layyq jar izdeui, sýiispenshilikpen ýilenudi kózdeui - sol kezendegi jastardyng oiynda, kókireginde jýrgen armanyn, múnyn, tilegin anghartady. Jyrdyng el arasynda keng taraghanynyng bir sebebi osynda bolsa kerek.
Tólegen - qazaq eposy, tipti býkil qazaq foliklory ýshin jana keyipker. Ol Qozy Kórpeshten de ózgeshe. Qozynyng beynesinde batyrlyq qasiyet kóp. Al Tólegen - naghyz lirikalyq keyipker. Ol bay boludy, batyr boludy kóksemeydi. Onyng armany - ózine layyqty súludy sýy, sony ózine ómirlik jar etu. Jyrshy da osyny aitady: "Batyrlyq, baylyq kimde joq, Ghashyqtyq jóni bir basqa". Demek, sol kezding qoghamynda osynday oi-pikir bolghan, yaghny el ishinde mahabbatty - óte taza, bәrinen erekshe, biyik sezim, ony kez kelgen adam bile bermeydi degen úghym qalyptasqan. Naq osynday erekshe sezim Tólegendi әkesining bata bermegenine qaramastan alys jolgha jalghyz attandyrady. Tólegen ýshin ómirding mәni de, sәni de - mahabbat, mahabbat ýshin kýresip, ómir sýru, sýigenine ýilenu. Sondyqtan da bolu kerek, onyng minezi de, isteri de әdetki epostaghyday emes. Ol ang da aulamaydy, mal da baqpaydy, jastayynan erlik minez de tanytpaydy, batyrlyq ónerdi de ýirenbeydi. "Perishte sipatty úl" bop tuuynyng ózi - onyng erekshe súlu bolatynyn bildiredi. Demek, ol batyr bolmaydy: Tólegen kәdimgi batyrlarsha "saghat sayyn" óspeydi, bozbala kezinde eshbir erlik is-әreket jasamaydy. Esesine on eki jasynda ózine para-par súlu qyz izdey bastaydy. On alty jasqa tolghanda at túyaghy jetetin jerdi týgel sharlap shyghady. Qyz Jibek turaly esty sala ol esh oilanbastan jolgha shyghady.
Eger Qozy Kórpesh qalyndyghynyng auylyna jalghyz attanyp, kóp qiyndyq kórip, úzaq jýrip jetse, Tólegen qasyna birneshe nóker ertip, "jylqydan eki jýz elu jorgha alyp, birneshe kýn jol jýrip, Shekti degen elge kelip, shatyrdy tigip, jorghalaryn jayyp salyp, júrtqa jar salady". Bayqaytynymyz - Tólegen alys elge sharshamay-talmay, esh qinalmay, az-aq kýnde jetedi. Onyng qyzdy tandauy da ózgeshe. Qyzyn kórsetken әrbir adamgha bir jorghadan beredi. Tipti, Tólegenning ózi Jibekke qúda týsedi. Búl da - onyng ereksheligi. Onyng qúda týsu әdisi de airyqsha. Aldymen júrtqa jorgha taratyp, Shekti eline "myrzalyqpen" tanylady da, Qarshygha arqyly Jibekti kóruge mýmkindik alady. Búl jerde Tólegen taghy bir minez kórsetedi. Ol Qarshyghanyng sózine senip qana Jibekke inkәr bolmaydy, maqtauly qyzdy óz kózimen kórgisi keledi. Yaghni, Tólegen qyzgha syrttay ghashyq bolghysy kelmeydi, qyzdy ózi synap, ózi tildesip qana baghalamaq. Mine, jastayynan ózine teng qyzdy izdegen Tólegen múnda da sol әdetinen taymaydy.
Kórkem shygharma bolghandyqtan jyrda Tólegen men Jibekting bir-birine degen sýiispenshiligi birden ashylmaydy. Jibekke degen Tólegenning yntyqtyghy satylanyp kórsetiledi. Eng alghash Jibek turaly ol óz elinde jýrgende estip, súludy izdep shyghady. Sodan song Jibek jayynda Qarshyghadan qanyghyp, ony kóruge asyghady. Sóitip, Qarshyghagha ilesip, kóshting sonyna týsedi. Kósh ýlken, ayaghynan basyna deyin barugha tura keledi. Jol boyy birinen biri әdemi on ýsh qyzdy kóredi. Árqaysysyn Jibek eken dep jaqyndaghanda, Qarshygha "Jibek emes" deydi.
Kósh aldyna qarasa,
Bir qyz ketip barady,
Janasalay súludyn
Qasyna jetip keledi,
Tólegen myrza kóredi,
Kósh aldynda súludyn
On qyz nóker qasynda,
Ózi on bes jasynda.
Aq mandayy jaltyldap,
Tanaday kózi jarqyldap,
Altyn shashbau shashynda.
Qyryq nargha jýk arttyryp,
Qymqap zerli kilemdi
Jýk ýstine japtyrghan.
Qazynaly qyryq nargha
Jibekten arqan tarttyrghan.
Ásemdikting bәrin de
Búl jihannan arttyrghan.
Dýriya beshpent bel salyp
Búl dýniyeni keng salyp,
Altyndy qamshy qolgha alyp,
Abjylanday tolghanyp,
Búralyp ketip barady,
Jyn soqqanday tenselip,
Osy eken, dep Qyz Jibek,
Jetip keldi qasyna,
Bazarbaydyng Tólegen.
Artynan keldi Qarshygha:
"Jibek emes" degen son,
Onan da ótip jónegen.
Tau basynda qaraghay,
Tólegenning minezi
Bolyp ketti baladay.
Osynday bolyp әr jerden
On bir qyz ótti sәuletpen
Bәri de qaldy jaramay.
Jyrda qyzdardyng kelbeti óte sheber surettelgen, olardy kórgen Tólegen endi tezirek Jibekti kóruge yntyghady. Qarshyghadan ozyp, Jibekting kýimesine búryn jetedi. Biraq Jibek onymen "sóilesuge namystanady". Tek Qarshyghanyng ýgitinen keyin ghana Jibek "betin bir ashyp, jarq etip kórinip, amandasty da, qaytadan betin jauyp, pәueskening qaqpaghyn týimelep, jatyp qaldy", - deydi jyrshy. Jibekting ghajayyp kórkin kórgen Tólegen: "Jiyhanda búl sipatty әiel kórgenim joq edi, endi múny alayyn!" - dep sheshedi. Osy sәtten bastap Tólegen endi belsendilik kórsetedi.
Eger birinshi bólimde Tólegen Qyz Jibekti alu ýshin eki jýz elu jylqy satyp alyp, qalynmal bergen dәstýr kórinse, ekinshi bólimde qanday da bir isti bastar aldynda ýlkenderding batasyn alu ghúrpyna ýlken mәn beriledi. "Ata qarghysy - oq" dep týsingen halyq Tólegenning mert bolghanyna ayanyshpen qarasa da tandanbaghan, qayta ony zandylyq dep qabyldaghan. Al, "bataly úl arymas" degen úghymdy ústanghan jyrshy da, tyndarman da Sansyzbaydyng aqjoltay bolghany - әkesining ong batasyn alghandyqtan degen oy úsynady. Sonday-aq Jibekting әmengerlik saltymen Sansyzbaygha qosyluy da - el ýshin esh oghash emes, kerisinshe, ony oryndy dep bilgen.
Sonymen Sansyzbay Jibekti alady, biraq ol tek әmengerlik jolymen ghana almaydy. Sansyzbay, kәdimgi qaharmandyq epostaghy batyrlarsha, erlik jasap alady. Ol búl jerde - Jibekti qútqarushy, týptep kelgende, әdilettilik ornatushy, sondyqtan da onyng is-әreketi tolyghymen qúptalady. Onyng obrazy birjaqty emes. Sansyzbay - eng әueli batyr.
Bizge jetken "Qyz Jibek" jyry - taza sóz ónerining dýniyesi, sondyqtan ol kórkem shygharma dep týsiniledi. Olay bolsa, múnda jýieli kompozisiya, qyzghylyqty sujet, bitispeytin tartys, kesteli til, yaghny kórkem shygharmagha ne kerek, sonyng bәri bolugha tiyis jәne olar jyrda aitarlyqtay kórinis tapqan. Áriyne, búl әli jazba әdebiyetting ýlgisi emes, múnda kópqatparly is-әreket joq, shytyrman oqigha bayandalmaydy, keyipkerlerding minez-qúlqy, psihologiyasy, harakteri dinamikalyq týrde damymaydy. Dey túrghanmen, "Qyz Jibek" jyrynda basty qaharmandarmen qatar basqa da keyipkerler oqighalargha aralasyp, shygharmany mazmún jaghynan bayyta týsken. Olar eki topqa bólinedi. Biri - basty qaharmandardyng janashyr dostary bolsa, ekinshisi - olardyng qarsylastary. Dostary Jibek pen Tólegennin, sodan song Jibek pen Sansyzbaydyng mahabbatyn qoshtap, olargha әrdayym jәrdem etip jýredi. Búlardyng arasynan Qarshygha men Shegeni erekshe bólip alugha bolady.
Jalpy, Qarshygha men Shegening obrazdary kóne epostaghy ejelgi kómekshilerding ghashyqtyq jyrda ózgergenin kórsetedi. Múnyng basty sebebi - "Qyz Jibek" tútas eposqa, yaghny kórkem jyrgha ainalghan zamanda (HV-HVI gh.gh.) jәne odan keyingi dәuirlerde de (HVIII-HIH gh.gh.) er adam turaly qoghamdyq iydealdyng auysqany. Ol - tek qana qara kýshting iyesi emes, ony-múnydan habary bar, shejireshi, aqyldy әri sózge ústa adam. Bas qaharmannyng ózi segiz qyrly, bir syrly bolghandyqtan, onyng kómekshi dostary da sonday bolugha tiyis.
Jyrgha ýlken serpin berip, oghan kórkem shygharmagha qajetti qasiyetterdi darytyp túrghan nәrse - keyipkerlerding bitispes tartysy. Ony kýsheytip, shiryqtyruda bas qaharmandargha qarsy qimyl jasap jýrgen Bekejan men onyng joldastary jәne qalmaqtardyng hany - Qoren. Alayda, Bekejan men Qoren bir-birine úqsamaytyn dúshpandar. Bekejan - romandyq epostaghy dәstýrli keyipker, yaghny eki ghashyqtyng ortasynda jýrgen qastanger (jigit - qyz - qastanshy).
Al, Qoren han bolsa, ol Bekejannan ózgeshe dúshpan. Qoren - elding ishindegi qaskýnem emes, syrttan kelgen jau. Jau bolsa da, ol - naghyz batyr. Óz oiyn ashyq aitady, kýshine senedi. Jibekti kýshpen alatynyn da jasyrmaydy, Syrlybaygha qyzyndy bermesen, elindi shabam dep, býkil auyldy qamap, tútqynda ústaydy. (Álbette, adamgershilik túrghysynan kelgende, búl da - zorlyq). Sansyzbaymen jekpe-jekte ózin naghyz batyrsha kórsetken Qoren jay kýnde maqtanshaq әri óz aitqanynan qaytpaytyn, eshnәrsening bayybyna barmaytyn, tek ózining qara kýshine senetin dýley beynesinde kórinedi. Epos ony, bir jaghynan, asqan erjýrek batyr etip beynelese, ekinshi jaghynan, anayy aqymaq etip suretteydi.
Eger Qoren men Bekejandy salystyra qarasaq, ekeui de - jaghymsyz keyipker, biraq olar bir-birine úqsamaydy. Epos olardy biri-birine qarsy qoyatyn sekildi. Qoren - ashyq jau, ol - qazaq elining ata jauynyng ókili. Onyng býkil oiy men is-әreketi - kýlli el jauynyng әdetki isi. Yaghni, onyng maqsaty - shapqynshylyq jasap, Shekti ruyn jaulap alu, kýsh kórsetip, mal-mýlkin talau, erkekterdi qyryp, әielderdi - kýng etu. Qoren Jibekti sýigendikten alayyn demeydi, ony salyq dep qaraydy. Ómirde de, foliklorda da syrtqy jau qashanda jengen elinen alym-salyq talap etedi, mine, Qoren de osylay isteydi.
Bekejan bolsa - syrttan kelgen jau emes, ishten shalghan qaskýnem. Bylay qaraghanda, Bekejannyng Jibekke ghashyq boluynda esh sókettik joq. Ol da jigit, ol da súlu qyzdy alugha qúqyly. Biraq epos pen jyrshy ony qyzdy únatqany ýshin jek kórmeydi, kerisinshe, ony óz sezimin qyzgha jetkize almaghany ýshin, qyzdyng jýregine jol taba almay, zúlymdyqqa barghany ýshin jeksúryn etip kórsetedi. Bekejan óz mahabbaty ýshin adal kýrespey, jauyzdyq jolyn tandaydy, al búl jolda ol ózin aram pighyldy adam retinde tanytady. Sol sebepti ol ózining jymysqy tirligin jasyryn isteydi, oiyn qúpiya ústaydy. Jyrda Bekejannyng qalay ómir sýrip jýrgeni, búryn kim bolghany aitylmaydy. Epos ony tek "qaraqshy" dep ataydy. Al, qaraqshynyng bolmys-bitimi belgili. Qorenge qaraghanda, Bekejan - ailaker, qu, bәrin aldyn-ala oilastyryp qoyady, әrbir aram isin zalymdyqpen jýzege asyrady. Sondyqtan ol Qorennen de qauipti. Sol sebepti jyr da, jyrshy da, tyndaushy da Qorendi emes, Bekejandy qarghaydy, ony it ólimge qiyady. Bekejan - adam tabighatyndaghy eng jaghymsyz qasiyetterdin, zúlymdyqtyn, jauyzdyqtyng belgilerin boyyna jinaqtaghan, solardyng simvolyna ainalghan obraz. Mine, bizge jetken "Qyz Jibek" jyry - taza kórkem foliklordyng aishyqty ýlgisi ekeni osydan da bayqalady.