Mәmbet QOYGELDI, Qazaqstan tarihshylar qauymdastyghynyng tóraghasy, Abay atyndaghy Qazaq últtyq pedagogikalyq uniyversiytetining professory:

- Arghysy AQSh, Europany aitpaghanda, Resey tarihyna keremet kónil bólinip, ony osy zamannyng adamdary qabylday alatyn kýige keltirdi. Aytalyq, tarihy kinolar, mulitfilimder, tipti tarihy túlghalardyng birining keypine enip, soghysqa qatysa alatynday oiyndar jasap ta shyghardy. Al bizde әli tarih halyqtan alys, tek tarihshylar ghana týsinip, tarihshylar ghana ainalysatyn, qabyldanuy qiyn sala kýiinde jatyr. Nelikten osylay? Nelikten biz de tarihty kópke týsinikti tilge, formagha keltire almay otyrmyz?

- Tariyh, eng aldymen, ghylym. Sondyqtan bәrinen búryn ol - ghalymdardyng isi. Kez kelgen qoghamnyn, últtyn, qauymdastyqtyng tarihy ghylymy túrghydan qorytylmay, halyqqa týsinikti әri ilanymdy dengeyde jetui qiyn. Býgin ghylymy tarih qana qoghamdyq sanagha negiz bola alady. Sondyqtan órkeniyetti damu jolynda túrghan elderding barlyghynda qazirgi uaqytta óz tarihyn ghylymy túrghydan qorytyp, naqty tújyrymdar jasaugha uaqyt pen qarjy júmsauda. Biz osy jaghynan alghanda Batystyng búryn jýrip ótken jolyna týsip otyrmyz. Olardyng búl jolgha týskenine bir emes, birneshe ghasyr boldy.

Mәmbet QOYGELDI, Qazaqstan tarihshylar qauymdastyghynyng tóraghasy, Abay atyndaghy Qazaq últtyq pedagogikalyq uniyversiytetining professory:

- Arghysy AQSh, Europany aitpaghanda, Resey tarihyna keremet kónil bólinip, ony osy zamannyng adamdary qabylday alatyn kýige keltirdi. Aytalyq, tarihy kinolar, mulitfilimder, tipti tarihy túlghalardyng birining keypine enip, soghysqa qatysa alatynday oiyndar jasap ta shyghardy. Al bizde әli tarih halyqtan alys, tek tarihshylar ghana týsinip, tarihshylar ghana ainalysatyn, qabyldanuy qiyn sala kýiinde jatyr. Nelikten osylay? Nelikten biz de tarihty kópke týsinikti tilge, formagha keltire almay otyrmyz?

- Tariyh, eng aldymen, ghylym. Sondyqtan bәrinen búryn ol - ghalymdardyng isi. Kez kelgen qoghamnyn, últtyn, qauymdastyqtyng tarihy ghylymy túrghydan qorytylmay, halyqqa týsinikti әri ilanymdy dengeyde jetui qiyn. Býgin ghylymy tarih qana qoghamdyq sanagha negiz bola alady. Sondyqtan órkeniyetti damu jolynda túrghan elderding barlyghynda qazirgi uaqytta óz tarihyn ghylymy túrghydan qorytyp, naqty tújyrymdar jasaugha uaqyt pen qarjy júmsauda. Biz osy jaghynan alghanda Batystyng búryn jýrip ótken jolyna týsip otyrmyz. Olardyng búl jolgha týskenine bir emes, birneshe ghasyr boldy.

Al batystyq damu jolynyng osy uaqytqa deyin qol jetkizgen jetistigining biri demokratiya bolsa, ekinshisi - naryqtyq qatynastar. Al biz sekildi ótpeli kezendi basynan keshirip otyrghan elde tarihtyng róli joghary, barlyq elderde solay bolghan. Qoghamda tariyhqa súranys joghary. Sol súranysty qanaghattandyrugha kelgende kóp jaghdayda ghylym ýlgermey, kesheuildep jatady. Búl - kәsiby tarihshy emes, qarapayym tariyhqúmarlar ýshin ontayly sәt.

Olar kóp jaghdayda shynayy tarihty anyzdandyru arqyly kәsiby tarihshylardyng ornyn basqylary keledi. Anyz arqyly degen song týsinikti ghoy, yaghny onda belgili bir dәrejede qiyal men ótirik qosylady. Jәne siz oilamanyz, múnday qúbylys tek qazaqta ghana bolyp jatyr eken dep, búl - әlemde beleng alyp bara jatqan dert. Halyqaralyq tarih kongresi de osy mәseleni ortagha salyp, «qaytkende múny toqtatyp, anyz-tariyhqa toytarys bere alamyz?» degen saualgha jauap izdeude. Mәselening osynday dengeyde qoyyluy kóp nәrseni anghartsa kerek.

Tarihty anyzdandyru bizde de aitarlyqtay etek aldy. Mәselen, songhy mezgilde elimizding búqaralyq aqparat qúraldary betinde Qytay elining úly aqyny Ly Baydyng (Ly Bo) shygharmashylyq múrasy men onyng ózining (shyqqan tegi jaghynan) qazaq últy men mәdeniyetine tәndigine baylanysty aitys bolyp ótti.

Múnday aitys tumaghan bolar edi, eger mәselege ghylymy túrghydan kelgende. Áuelde irgeli ghylymy zertteu júmystary jýruge tiyis qoy. Shala sauatty «audarmashysymaqtardyn» jeteginde ketuge bolmaydy. Ly Bay aqyn múrasyna baylanysty mәsele kýrdelenbey túrghanda sәl kidirip, ghylymy zertteulerge jol bergenimiz jón bolar.
Biz osy arada bir nәrsening basyn ashyp alayyq.

Tariyh, eng aldymen, ghylym salasy. Soghan layyq onyng zertteu әdisteri men qúraldary bolady. Maman tarihshy eng aldymen solardy basshylyqqa alady. Býgingi kýnde elimizdegi tarihshy mamandargha «tarihty bylay jaz» degen iydeologiyalyq tapsyrys joq. Mamandar ýshin búl ýlken olja. Mening týsinigimshe, qazirgi kezende tarihshy mamandar tarapynan jana zertteu metodologiyasy men әdisterin iygeru prosesi jýrip jatyr. Tayau jyldarda onyng nәtiyjesin de kóretin bolamyz.

- Siz jana bir sózinizde «býginde bizding sanamyz tarihilanyp jatyr, halyqtyng tariyhqa súranysy joghary, tipti, tarihshylar, biz soghan jauap berip ýlgere almay, kesheuildep jatyrmyz» dediniz. Sonda halyqtyng súranysy qay dәrejede, tarihshylardyng dengeyi qanday?

- Bizding tarihymyz kenestik kezende bilim qúraly, ghylymnyng salasy retinde ómirge keldi. Uniyversiytetterde tarih mamandaryn dayarlaytyn tarih fakulitetteri qalyptasty, ghylymiy-zertteu instituttary ómirge keldi. Sonymen birge kenestik kezende bizding tarihymyz iydeologiyalanyp, sayasattanyp ketti.

Osy rette men jurnalist aghayyndargha bazyna aitpaqpyn. Keybir basylym qyzmetkerleri jaryq kórip jatqan ghylymy enbektermen tanyspay jatyp-aq «bizde tarihshylar týk bitirip jatqan joq, qazaq tarihy jazylmay jatyr», tipti kerek deseniz, «qazaq tarihyn qayta jazu kerek» dep soghady. Men oghan qarsy bylay súraq qoyar edim: «Aynalayyn, sen ózing qazaq tarihynan qansha monografiya, qazaq ghalymdarynyng qansha zertteuin oqydyn?

Oqymasan, onda kópke topyraq shashpa» dep. Ekinshiden, bizding óz aramyzda «qazaq tarihy daghdarysta» dep aiqay salyp jýrgen ghylym doktory, professor ataghy barlar kezdesedi. Al olargha men «Aynalayyn-au, ghylym daghdarysta bolsa, onda ózing ne bitirip jýrsin? Ony jana sapagha shygharugha ózing qanday ýles qostyn?» dep.

Qúdaygha shýkir, az ba, kóp pe, biraq tarih ghylymynda biraz jaghymdy ózgerister bar degen bolar edim.

- Mysaly?

- Mysaly... Ony men «Mәdeny múra» memlekettik baghdarlamasynan bastar edim. Onyng tipti birinshi kezenin artqa tastap, ekinshi kezenin bastap ta kettik. Alghashqy kezeninde 3 milliardqa juyq tenge júmsalsa, ekinshi kezeninde 4 milliard qarjy bólinbek. Búl az soma emes. Sonyng arqasynda talay arheologiyalyq qazba júmystary jýrgizilip, tarihy eskertkishter óndeuden ótti. Qazaq tarihyna qatysty aghylshyn, nemis, fransuz tilderinde jazylghan Batys ghalymdarynyng enbekteri qazaq tilinde basyldy. Eng negizgisi, týrli elderding múraghat qorlaryndaghy Qazaqstan tarihyna qatysty kóptegen búryn qol jetpey jýrgen qúndy qújattar elge qaytty.

Qazaqstan tarihshylary kórshi Reseydi aitpaghanda, Qytay, Vatikan, Fransiya, Germaniya jәne basqa elderding múraghattarynda kóz mayyn tauysa júmys istep, nәtiyjesinde búryn-sondy bizding qolymyz tiymegen materialdar kóptomdyq kitap bolyp jaryqqa shyghuda. «Óner» baspasy qazaq tarihyna qatysty qytay tilindegi derektik materialdardy qazaq tilinde eki tom etip shyghardy. Qytaydyng ózinde sondaghy ghalymdardyng arqasynda «Ejelgi ýisinder tarihy», «Úly Týrik qaghanaty» atty enbekter shyqty. Osynyng bәri - memlekettik tәuelsizdik jaghdayynda «Mәdeny múranyn» ayasynda qol jetkizgen jetistik.

Búl - Tәuelsizdikting nәtiyjesi! Endi bizge osynshama múrany joghary dәrejede qoryta alatyn tarihshy mamandardyng jana buyny kerek. Bizding tarihymyzgha qatysty mynaday mәsele bar: kóne kezendegi qazaq jerindegi memlekettik qúrylymdar men orta ghasyrdaghy, jana zamandaghy memlekettik qúrylymdar arasyndaghy sabaqtastyq әli de bolsa tolyq sheshimin tappaghan. Zardyhan Qinayatúly bastaghan ghalymdar toby osy mәselege arnalghan «Qazaq memlekettigining tarihy» atty zertteu enbegin jariyalady. Jaqsy enbek. Sosyn qazaq últ-azattyq qozghalysyna baylanysty irgeli enbekter jaryq kórude. Kenesary Qasymúly bastaghan últ-azattyq qozghalys, Alash qozghalysyna arnalghan biraz zertteuler ómirge keldi.

20 jylgha juyq mezgilde, әriyne, búdan da kóp ister atqarugha bolar edi, biraq ol ýshin tarihshylardyng kózqarasy, ústanymy ózgerui kerek qoy. Al ol bas kiyim auystyra salghanday op-onay sharua emes, oghan uaqyt kerek. Sondyqtan bir sayasy rejimnen mýldem basqa farmasiyagha auysqanda  múnday kesheuilderding boluy zandy. Osymen birge tarihshylar da adam balasy, kýnkóris qamy olargha da tәn. Fransuz tarihshysynyng mynaday sózi bar: «Tarihshynyng otbasy bolmauy kerek, ol jeke bastyng tirligin úmytuy kerek». Jalaqysy az, jalanayaq tarihshygha «mine, saghan qarjy, otyr da, tek tarihty jazumen ainalys» dep qomaqty qarjy bóletin kýn de tuar. Mýmkin, bolashaqta ómirding basqa qyzyghyn tәrk etip, tek tarih jazugha otyratyn ghalymdar da ómirge keler.

- Óziniz aitqan tarih salasyndaghy talay tyng derekter bizding oqulyqtarymyzgha endi me, jana buyn jana kózqarasta ósip kele jatyr ma, әlde eski kózqarastaghy sol bayaghy oqulyqtar әli jýr me ainalymda?

- Búl - býginde ýlken problema. Áriyne, qazirgi tarih oqulyqtary búrynghyday emes, birshama ózgergen. Jana tújyrymdar, jana derekter tam-túmdap bolsa da oqulyqtargha enip jatyr. Biraq biz Otan tarihynan súranysqa layyq oqulyqtar buynyn dayarlau isinde kesheuildep jatyrmyz. Batys elderinde dayarlanghan oqulyqtarmen tanysyp, mynany bayqadym. Oqulyqtarda shym-shytyryq tarihy prosester men oqighalargha oryn berilmeydi, sandyq kórsetkishter óte az. Basy ashyq, zerttelgen, dausyz tarihy prosesterge qatysty tújyrymdar týsinikti tilde bayandalady. Kýlbadam, kýmәndi eshteme joq. Maqsat bireu-aq: Otan tarihy jóninde nanymdy әri týsinikti ghylymy kózqaras qalyptastyru.

Bizding de oqulyqtarymyzdyng jýgin anaghúrlym jenildetip, tartymdy tilmen jazghanymyz jón. Jalpy, oqulyq jazuda eki jaqtyng ýlesi toghyspaq: biri - mekteptegi tarih pәni oqytushysynyng bay tәjiriybesi, ekinshisi - akademiyalyq ghylymy zertteu júmysymen ainalysatyn tarihshy ghalymnyng bilimi. Osy ekeuining odaghy men enbekterining toghysuynyng arqasynda jaqsy oqulyq dýniyege keledi. Al biz búl jaghynan maqtana almaymyz. Men aitar edim, búl mәselede Bilim jәne ghylym ministrligi eskeretin jaghday bar. Bizde oqulyq qalay jazylady? Alady da, oqu ornynyng oqytushysyna ayaq astynan «osynsha uaqytta dayarlaysyn» dep tapsyrma beriledi. Biraq onyng oqulyq jazudan basqa tirligi, jauapkershiligi moynynan alynbaydy.

Sondyqtan ol oqulyqqa negizgi júmysy retinde qaramay, qosymsha jýk retinde qaraydy. Al odan qanday sapaly oqulyq shyghady? Batysta, birinshiden, kim kóringenge oqulyq jazu berilmeydi, kәdimgi qogham moyyndaghan bedeldi ghalym, oqu ornynyng oqytushysy, eng bastysy, oqulyq jazugha bilimi men tәjiriybesi jeterlik adamgha tapsyrylady. Ekinshiden, ol barlyq basqa júmystarynan bosatylady. Ýshinshi, oghan sol uaqyt aralyghynda tirshilik etuge jeterlik grant bólinedi. Bizge de oqulyq jazushygha jaqsy qarjy men shygharmashylyq demalys beru kerek. Sonda baryp biz jaqsy júmys talap ete alamyz. Býginde ózim júmys isteytin Abay atyndaghy Qazaq últtyq pedagogikalyq uniyversiytetinde osy tәjiriybe birshama qolgha alyna bastaghan siyaqty. Rektor S.J. Pirәliyev oqulyqtar dayarlaugha arnayy granttar belgileude.

- Býginde tarihshylardyng qoghamdaghy tegeurini qanshalyqty? Múnday súraqqa negiz bolghan - qazirgi kezdegi kez kelgen bireuding tarihy taqyrypqa kino týsirgish bolyp alghandyghy. Tarihy jýgi auyr tuyndy jasauda kýni býginge deyin rejisserlardyng biri bolsa da sizderding aldarynyzgha jýginip kórdi me?

- Jarasy asqynyp túrghan taqyrypty tap bastynyz. Qashan aitudyng reti týser eken dep jýr edim. Sh.Uәlihanov atyndaghy tarih institutynda istep jýrgen kezimde «Kóshpendiler» filimin týsirgeli jatqan rejisserding kómekshisi keldi. Aldyma filim ssenariyin tastap, «oqyp shyghynyz da, kenesshi bolugha kelisim beresiz be, sony aitynyz» dedi.

Bir týnde oqyp shyghyp, ertesine-aq Talghat Temenovting aldyna bardym. Ekeumiz filimning bas rejisseri Rýstem Ibragimbekovke bardyq. Ol mening pikirimdi aldyn ala shamalap bilgen boluy kerek, «qabylday almaymyn, Mәskeuge asyghys attanyp baramyn» dedi. Sondyqtan Talghat Temenovke aitugha tura keldi: «Múnday filimdi mynaday әlsiz ssenariymen týsiruge bolmaydy, eger osy kýii týser bolsa, ol biz ýshin úyat bolady.

Tarihshy retinde aitarym, kinonyng tarihy negizi dúrys emes», - dedim. Sózimning óte qoymaghanyn bayqadym. Ýige bardym da, pikirimdi maqala qylyp jazyp, baspasózge berdim. Basyldy. Biraq mening sol pikirime qúlaq asyp, qorytyndy shygharghan adamdy kórgen joqpyn. Bizding qoghamda filim osylay týsiriledi. Búl bir deseniz, ekinshi ret dәl osynday jaghday «Mústafa Shoqay» filimi týsirilgen kezde taghy qaytalandy. Ssenariyin Ákim Tarazy jazdy. Rejisseri - Satybaldy Narymbetov.

Kino týsirile bastaghanda maghan «Qazaqfilimnin» bastyghy Sergey Ázimov qonyrau shaldy. «Mәke, «Mústafa Shoqay» týsirilip jatqan týsiru alanyna tez jetiniz, ministr kele jatyr, sonyng aldynda filim jayly pikirinizdi aitynyz» dedi. Shoqaydyng aty atalghan song bardym. Sonda bayqaghanym, ssenariyshige de, rejissergha da, filimning ainalasyndaghy eshkimge Mústafa Shoqaydyng ómir jolyn, ústanymyn, túlghasyn biletin tarihshynyng kenesi bir tiyngha da qajet emes eken!

Olar Týrkiyadaghy Ábdiuaqap Qarany kenesshi etip alghan eken, ol shetelde jýrgen azamat qoy, elimizden Shoqaydy zertteushi bir tarihshyny aralastyrmaghanyna mening namysym keldi. Múnymen ne aitpaqpyn? Jalpy, kino - ýlken qúral, sondyqtan oghan ýlken dayarlyqpen, janashyrlyqpen kelu kerek. Ótken joly Elbasymyzdyng ózi tarihy taqyrypta týsirilgen kinolardy ayamay synady, shyndyqty aitty. Sol nege baylanysty? Apyr-au, bizding elimizde tarih degen ghylym bar ghoy, ony jaqsyly-jamandy zerttep jýrgen ghalymdar bar, olay bolsa, tariyhqa tisin batyrmas búryn kinogerler solarmen sanasuy kerek edi.

TMD elderine arnalghan reseylik 1-shi telearna boyynsha «Y vse-taky ya lublu» dep atalatyn kópseriyaly filim jýrip jatyr. Songhy seriyalaryn qarap, oigha qaldym. Bizding kino týsirushi mamandarymyz, mәselen, osynday kýiip túrghan әleumettik taqyryptargha, auyldan qalagha kóship kelip jatqan otandastarymyzdyng basyndaghy jaghdaygha nege ýnilmeske?

- Qazir shetelden kelip, qazaq tarihyn zertteuge qyzyghushylyq tanytushylar kóbeyip ketken synayly, osynday qyzyghushylyqtardyng astarynda ne jatyr? Siz qalay oilaysyz, jalpy, biz osyghan qalpaghymyzdy aspangha atyp quanuymyz dúrys pa, әlde qauippen qarauymyz kerek pe?

- Odan qorqudyng qajeti joq. Álemdik órkeniyette onday ýrdis jaqsy jetilgen. Qazaq tarihyna sheteldikterding kózqarasyn bilip otyruymyz kerek jәne ol bir jaghynan bizding tәjiriybemizdi bayyta týsedi. Biz qayta sol sheteldik tarihshylarmen birge júmys jasasaq, tipten tamasha bolar edi. Osy túrghydan alghanda biz úyattymyz. Japoniyada Tomohiko Uyama degen professor bar. Sapporo uniyversiyteti janyndaghy Slavyandardy zertteu ortalyghynda qyzmette. Sol kisining qazaqshany mengergenine tang qalasyz. Tamasha sóilep, qatesiz jazady.

Mirjaqyp Dulatovtyng qyzmeti men múrasy jóninen dissertasiya qorghaghan iri ghalym. Sol kisi, mәselen, Orta Aziya jәne Qazaqstanmen baylanysyp, ghalymdardy konferensiyalaryna shaqyryp túrady. Men ol kisimen sonday bir konferensiyalardyng birinde tanysyp, qazir jaqsy qatynasyp túramyz. Men osy ghalymnyng enbekterimen tanyspyn, eshbir búrmalaushylyqty anghargham joq, qayta jana derektermen tolyqtyryp, bizding tarihymyzdy zertteuge ýles qosyp jýr. Endi bizge osynday ghalymdarmen birlesip, iri jobalar jasau kerek.

- Meninshe, odan búryn tariyhqa kezdeysoq kelgen adamdargha ózining Ofeliyanyng keypinde ekendigin týsingeni jón siyaqty... Solay emes pe?

- Dúrys aitasyz, olar alghashynda ainalasyna ýrke qarap, betegeden biyik, jusannan alasa bop jýredi de, tórge shyghyp alghasyn shynayy ghalymdardy ysyryp, ózi siyaqtylardy ainalasyna jinaydy. Sosyn ghylymnyng aghymyn basqa arnagha salugha kýsh salady. Degenmen әr nәrsening shegi bar. Mәselening birtindep jaghymdy jaqqa ózgeretinine senemin.

Alashqa aitar datym...
Songhy jyldary, ókinishke qaray, tarih ghylymyna kezdeysoq adamdar kóp aralasyp ketti. Oghan, tarihshylar, ózimiz de kinәlimiz. Kezinde dayarlyghy jetimsiz kóp kisilerding tarihy taqyrypqa kandidattyq jәne doktorlyq dissertasiyalar qorghauyna mýmkindik berdik. Sonyng nәtiyjesinde jalghan ghalymdar kóbeyip ketti. Mine, solar ghylymdy nan tabudyng kózine ainaldyryp jiberdi. Nan da tapsyn, biraq ghylymgha degen taza qatynasty da saqtau kerek qoy. Tym kesh bolmay túrghanda biz, tarihshylar qauymy, biylikpen birigip, osy baghytta júmys isteuimiz kerek. Shekspirding ataqty «Gamlet» dramasynda «kýieuge shyghamyn» degen biykeshke Gamlet «ózine úqsastardy kóbeytip qaytesin» deydi. Shirkin, osy mazmúnda oilaytyn jetekshi ghalymdardyng azdyghy bayqalyp-aq túr.

Ángimelesken  Mәriyam ÁBSATTAR

«Alash ainasy» gazeti 16 Qantar 2010 jyl