مامبەت قويگەلدى، قازاقستان تاريحشىلار قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى، اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى:

- ارعىسى اقش، ەۋروپانى ايتپاعاندا، رەسەي تاريحىنا كەرەمەت كوڭىل ءبولىنىپ، ونى وسى زاماننىڭ ادامدارى قابىلداي الاتىن كۇيگە كەلتىردى. ايتالىق، تاريحي كينولار، مۋلتفيلمدەر، ءتىپتى تاريحي تۇلعالاردىڭ ءبىرىنىڭ كەيپىنە ەنىپ، سوعىسقا قاتىسا الاتىنداي ويىندار جاساپ تا شىعاردى. ال بىزدە ءالى تاريح حالىقتان الىس، تەك تاريحشىلار عانا ءتۇسىنىپ، تاريحشىلار عانا اينالىساتىن، قابىلدانۋى قيىن سالا كۇيىندە جاتىر. نەلىكتەن وسىلاي؟ نەلىكتەن ءبىز دە تاريحتى كوپكە تۇسىنىكتى تىلگە، فورماعا كەلتىرە الماي وتىرمىز؟

- تاريح، ەڭ الدىمەن، عىلىم. سوندىقتان بارىنەن بۇرىن ول - عالىمداردىڭ ءىسى. كەز كەلگەن قوعامنىڭ، ۇلتتىڭ، قاۋىمداستىقتىڭ تاريحى عىلىمي تۇرعىدان قورىتىلماي، حالىققا تۇسىنىكتى ءارى يلانىمدى دەڭگەيدە جەتۋى قيىن. بۇگىن عىلىمي تاريح قانا قوعامدىق ساناعا نەگىز بولا الادى. سوندىقتان وركەنيەتتى دامۋ جولىندا تۇرعان ەلدەردىڭ بارلىعىندا قازىرگى ۋاقىتتا ءوز تاريحىن عىلىمي تۇرعىدان قورىتىپ، ناقتى تۇجىرىمدار جاساۋعا ۋاقىت پەن قارجى جۇمساۋدا. ءبىز وسى جاعىنان العاندا باتىستىڭ بۇرىن ءجۇرىپ وتكەن جولىنا ءتۇسىپ وتىرمىز. ولاردىڭ بۇل جولعا تۇسكەنىنە ءبىر ەمەس، بىرنەشە عاسىر بولدى.

مامبەت قويگەلدى، قازاقستان تاريحشىلار قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى، اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى:

- ارعىسى اقش، ەۋروپانى ايتپاعاندا، رەسەي تاريحىنا كەرەمەت كوڭىل ءبولىنىپ، ونى وسى زاماننىڭ ادامدارى قابىلداي الاتىن كۇيگە كەلتىردى. ايتالىق، تاريحي كينولار، مۋلتفيلمدەر، ءتىپتى تاريحي تۇلعالاردىڭ ءبىرىنىڭ كەيپىنە ەنىپ، سوعىسقا قاتىسا الاتىنداي ويىندار جاساپ تا شىعاردى. ال بىزدە ءالى تاريح حالىقتان الىس، تەك تاريحشىلار عانا ءتۇسىنىپ، تاريحشىلار عانا اينالىساتىن، قابىلدانۋى قيىن سالا كۇيىندە جاتىر. نەلىكتەن وسىلاي؟ نەلىكتەن ءبىز دە تاريحتى كوپكە تۇسىنىكتى تىلگە، فورماعا كەلتىرە الماي وتىرمىز؟

- تاريح، ەڭ الدىمەن، عىلىم. سوندىقتان بارىنەن بۇرىن ول - عالىمداردىڭ ءىسى. كەز كەلگەن قوعامنىڭ، ۇلتتىڭ، قاۋىمداستىقتىڭ تاريحى عىلىمي تۇرعىدان قورىتىلماي، حالىققا تۇسىنىكتى ءارى يلانىمدى دەڭگەيدە جەتۋى قيىن. بۇگىن عىلىمي تاريح قانا قوعامدىق ساناعا نەگىز بولا الادى. سوندىقتان وركەنيەتتى دامۋ جولىندا تۇرعان ەلدەردىڭ بارلىعىندا قازىرگى ۋاقىتتا ءوز تاريحىن عىلىمي تۇرعىدان قورىتىپ، ناقتى تۇجىرىمدار جاساۋعا ۋاقىت پەن قارجى جۇمساۋدا. ءبىز وسى جاعىنان العاندا باتىستىڭ بۇرىن ءجۇرىپ وتكەن جولىنا ءتۇسىپ وتىرمىز. ولاردىڭ بۇل جولعا تۇسكەنىنە ءبىر ەمەس، بىرنەشە عاسىر بولدى.

ال باتىستىق دامۋ جولىنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن قول جەتكىزگەن جەتىستىگىنىڭ ءبىرى دەموكراتيا بولسا، ەكىنشىسى - نارىقتىق قاتىناستار. ال ءبىز سەكىلدى وتپەلى كەزەڭدى باسىنان كەشىرىپ وتىرعان ەلدە تاريحتىڭ ءرولى جوعارى، بارلىق ەلدەردە سولاي بولعان. قوعامدا تاريحقا سۇرانىس جوعارى. سول سۇرانىستى قاناعاتتاندىرۋعا كەلگەندە كوپ جاعدايدا عىلىم ۇلگەرمەي، كەشەۋىلدەپ جاتادى. بۇل - كاسىبي تاريحشى ەمەس، قاراپايىم تاريحقۇمارلار ءۇشىن وڭتايلى ءسات.

ولار كوپ جاعدايدا شىنايى تاريحتى اڭىزداندىرۋ ارقىلى كاسىبي تاريحشىلاردىڭ ورنىن باسقىلارى كەلەدى. اڭىز ارقىلى دەگەن سوڭ تۇسىنىكتى عوي، ياعني وندا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قيال مەن وتىرىك قوسىلادى. جانە ءسىز ويلاماڭىز، مۇنداي قۇبىلىس تەك قازاقتا عانا بولىپ جاتىر ەكەن دەپ، بۇل - الەمدە بەلەڭ الىپ بارا جاتقان دەرت. حالىقارالىق تاريح كونگرەسى دە وسى ماسەلەنى ورتاعا سالىپ، «قايتكەندە مۇنى توقتاتىپ، اڭىز-تاريحقا تويتارىس بەرە الامىز؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋدە. ماسەلەنىڭ وسىنداي دەڭگەيدە قويىلۋى كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك.

تاريحتى اڭىزداندىرۋ بىزدە دە ايتارلىقتاي ەتەك الدى. ماسەلەن، سوڭعى مەزگىلدە ەلىمىزدىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بەتىندە قىتاي ەلىنىڭ ۇلى اقىنى لي بايدىڭ (لي بو) شىعارماشىلىق مۇراسى مەن ونىڭ ءوزىنىڭ (شىققان تەگى جاعىنان) قازاق ۇلتى مەن مادەنيەتىنە تاندىگىنە بايلانىستى ايتىس بولىپ ءوتتى.

مۇنداي ايتىس تۋماعان بولار ەدى، ەگەر ماسەلەگە عىلىمي تۇرعىدان كەلگەندە. اۋەلدە ىرگەلى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرۋگە ءتيىس قوي. شالا ساۋاتتى «اۋدارماشىسىماقتاردىڭ» جەتەگىندە كەتۋگە بولمايدى. لي باي اقىن مۇراسىنا بايلانىستى ماسەلە كۇردەلەنبەي تۇرعاندا ءسال كىدىرىپ، عىلىمي زەرتتەۋلەرگە جول بەرگەنىمىز ءجون بولار.
ءبىز وسى ارادا ءبىر نارسەنىڭ باسىن اشىپ الايىق.

تاريح، ەڭ الدىمەن، عىلىم سالاسى. سوعان لايىق ونىڭ زەرتتەۋ ادىستەرى مەن قۇرالدارى بولادى. مامان تاريحشى ەڭ الدىمەن سولاردى باسشىلىققا الادى. بۇگىنگى كۇندە ەلىمىزدەگى تاريحشى ماماندارعا «تاريحتى بىلاي جاز» دەگەن يدەولوگيالىق تاپسىرىس جوق. ماماندار ءۇشىن بۇل ۇلكەن ولجا. مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، قازىرگى كەزەڭدە تاريحشى ماماندار تاراپىنان جاڭا زەرتتەۋ مەتودولوگياسى مەن ادىستەرىن يگەرۋ پروتسەسى ءجۇرىپ جاتىر. تاياۋ جىلداردا ونىڭ ناتيجەسىن دە كورەتىن بولامىز.

- ءسىز جاڭا ءبىر سوزىڭىزدە «بۇگىندە ءبىزدىڭ سانامىز تاريحيلانىپ جاتىر، حالىقتىڭ تاريحقا سۇرانىسى جوعارى، ءتىپتى، تاريحشىلار، ءبىز سوعان جاۋاپ بەرىپ ۇلگەرە الماي، كەشەۋىلدەپ جاتىرمىز» دەدىڭىز. سوندا حالىقتىڭ سۇرانىسى قاي دارەجەدە، تاريحشىلاردىڭ دەڭگەيى قانداي؟

- ءبىزدىڭ تاريحىمىز كەڭەستىك كەزەڭدە ءبىلىم قۇرالى، عىلىمنىڭ سالاسى رەتىندە ومىرگە كەلدى. ۋنيۆەرسيتەتتەردە تاريح ماماندارىن دايارلايتىن تاريح فاكۋلتەتتەرى قالىپتاستى، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى ومىرگە كەلدى. سونىمەن بىرگە كەڭەستىك كەزەڭدە ءبىزدىڭ تاريحىمىز يدەولوگيالانىپ، ساياساتتانىپ كەتتى.

وسى رەتتە مەن جۋرناليست اعايىندارعا بازىنا ايتپاقپىن. كەيبىر باسىلىم قىزمەتكەرلەرى جارىق كورىپ جاتقان عىلىمي ەڭبەكتەرمەن تانىسپاي جاتىپ-اق «بىزدە تاريحشىلار تۇك ءبىتىرىپ جاتقان جوق، قازاق تاريحى جازىلماي جاتىر»، ءتىپتى كەرەك دەسەڭىز، «قازاق تاريحىن قايتا جازۋ كەرەك» دەپ سوعادى. مەن وعان قارسى بىلاي سۇراق قويار ەدىم: «اينالايىن، سەن ءوزىڭ قازاق تاريحىنان قانشا مونوگرافيا، قازاق عالىمدارىنىڭ قانشا زەرتتەۋىن وقىدىڭ؟

وقىماساڭ، وندا كوپكە توپىراق شاشپا» دەپ. ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ ءوز ارامىزدا «قازاق تاريحى داعدارىستا» دەپ ايقاي سالىپ جۇرگەن عىلىم دوكتورى، پروفەسسور اتاعى بارلار كەزدەسەدى. ال ولارعا مەن «اينالايىن-اۋ، عىلىم داعدارىستا بولسا، وندا ءوزىڭ نە ءبىتىرىپ ءجۇرسىڭ؟ ونى جاڭا ساپاعا شىعارۋعا ءوزىڭ قانداي ۇلەس قوستىڭ؟» دەپ.

قۇدايعا شۇكىر، از با، كوپ پە، بىراق تاريح عىلىمىندا ءبىراز جاعىمدى وزگەرىستەر بار دەگەن بولار ەدىم.

- مىسالى؟

- مىسالى... ونى مەن «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنان باستار ەدىم. ونىڭ ءتىپتى ءبىرىنشى كەزەڭىن ارتقا تاستاپ، ەكىنشى كەزەڭىن باستاپ تا كەتتىك. العاشقى كەزەڭىندە 3 ميللياردقا جۋىق تەڭگە جۇمسالسا، ەكىنشى كەزەڭىندە 4 ميلليارد قارجى بولىنبەك. بۇل از سوما ەمەس. سونىڭ ارقاسىندا تالاي ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، تاريحي ەسكەرتكىشتەر وڭدەۋدەن ءوتتى. قازاق تاريحىنا قاتىستى اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز تىلدەرىندە جازىلعان باتىس عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرى قازاق تىلىندە باسىلدى. ەڭ نەگىزگىسى، ءتۇرلى ەلدەردىڭ مۇراعات قورلارىنداعى قازاقستان تاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن بۇرىن قول جەتپەي جۇرگەن قۇندى قۇجاتتار ەلگە قايتتى.

قازاقستان تاريحشىلارى كورشى رەسەيدى ايتپاعاندا، قىتاي، ۆاتيكان، فرانتسيا، گەرمانيا جانە باسقا ەلدەردىڭ مۇراعاتتارىندا كوز مايىن تاۋىسا جۇمىس ىستەپ، ناتيجەسىندە بۇرىن-سوڭدى ءبىزدىڭ قولىمىز تيمەگەن ماتەريالدار كوپتومدىق كىتاپ بولىپ جارىققا شىعۋدا. «ونەر» باسپاسى قازاق تاريحىنا قاتىستى قىتاي تىلىندەگى دەرەكتىك ماتەريالداردى قازاق تىلىندە ەكى توم ەتىپ شىعاردى. قىتايدىڭ وزىندە سونداعى عالىمداردىڭ ارقاسىندا «ەجەلگى ۇيسىندەر تاريحى»، «ۇلى تۇرىك قاعاناتى» اتتى ەڭبەكتەر شىقتى. وسىنىڭ ءبارى - مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا «مادەني مۇرانىڭ» اياسىندا قول جەتكىزگەن جەتىستىك.

بۇل - تاۋەلسىزدىكتىڭ ناتيجەسى! ەندى بىزگە وسىنشاما مۇرانى جوعارى دارەجەدە قورىتا الاتىن تاريحشى مامانداردىڭ جاڭا بۋىنى كەرەك. ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا قاتىستى مىناداي ماسەلە بار: كونە كەزەڭدەگى قازاق جەرىندەگى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار مەن ورتا عاسىرداعى، جاڭا زامانداعى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار اراسىنداعى ساباقتاستىق ءالى دە بولسا تولىق شەشىمىن تاپپاعان. زاردىحان قيناياتۇلى باستاعان عالىمدار توبى وسى ماسەلەگە ارنالعان «قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تاريحى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىن جاريالادى. جاقسى ەڭبەك. سوسىن قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا بايلانىستى ىرگەلى ەڭبەكتەر جارىق كورۋدە. كەنەسارى قاسىمۇلى باستاعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس، الاش قوزعالىسىنا ارنالعان ءبىراز زەرتتەۋلەر ومىرگە كەلدى.

20 جىلعا جۋىق مەزگىلدە، ارينە، بۇدان دا كوپ ىستەر اتقارۋعا بولار ەدى، بىراق ول ءۇشىن تاريحشىلاردىڭ كوزقاراسى، ۇستانىمى وزگەرۋى كەرەك قوي. ال ول باس كيىم اۋىستىرا سالعانداي وپ-وڭاي شارۋا ەمەس، وعان ۋاقىت كەرەك. سوندىقتان ءبىر ساياسي رەجيمنەن مۇلدەم باسقا فارماتسياعا اۋىسقاندا  مۇنداي كەشەۋىلدەردىڭ بولۋى زاڭدى. وسىمەن بىرگە تاريحشىلار دا ادام بالاسى، كۇنكورىس قامى ولارعا دا ءتان. فرانتسۋز تاريحشىسىنىڭ مىناداي ءسوزى بار: «تاريحشىنىڭ وتباسى بولماۋى كەرەك، ول جەكە باستىڭ تىرلىگىن ۇمىتۋى كەرەك». جالاقىسى از، جالاڭاياق تاريحشىعا «مىنە، ساعان قارجى، وتىر دا، تەك تاريحتى جازۋمەن اينالىس» دەپ قوماقتى قارجى بولەتىن كۇن دە تۋار. مۇمكىن، بولاشاقتا ءومىردىڭ باسقا قىزىعىن تارك ەتىپ، تەك تاريح جازۋعا وتىراتىن عالىمدار دا ومىرگە كەلەر.

- ءوزىڭىز ايتقان تاريح سالاسىنداعى تالاي تىڭ دەرەكتەر ءبىزدىڭ وقۋلىقتارىمىزعا ەندى مە، جاڭا بۋىن جاڭا كوزقاراستا ءوسىپ كەلە جاتىر ما، الدە ەسكى كوزقاراستاعى سول باياعى وقۋلىقتار ءالى ءجۇر مە اينالىمدا؟

- بۇل - بۇگىندە ۇلكەن پروبلەما. ارينە، قازىرگى تاريح وقۋلىقتارى بۇرىنعىداي ەمەس، ءبىرشاما وزگەرگەن. جاڭا تۇجىرىمدار، جاڭا دەرەكتەر تام-تۇمداپ بولسا دا وقۋلىقتارعا ەنىپ جاتىر. بىراق ءبىز وتان تاريحىنان سۇرانىسقا لايىق وقۋلىقتار بۋىنىن دايارلاۋ ىسىندە كەشەۋىلدەپ جاتىرمىز. باتىس ەلدەرىندە دايارلانعان وقۋلىقتارمەن تانىسىپ، مىنانى بايقادىم. وقۋلىقتاردا شىم-شىتىرىق تاريحي پروتسەستەر مەن وقيعالارعا ورىن بەرىلمەيدى، ساندىق كورسەتكىشتەر وتە از. باسى اشىق، زەرتتەلگەن، داۋسىز تاريحي پروتسەستەرگە قاتىستى تۇجىرىمدار تۇسىنىكتى تىلدە باياندالادى. كۇلبادام، كۇماندى ەشتەمە جوق. ماقسات بىرەۋ-اق: وتان تاريحى جونىندە نانىمدى ءارى تۇسىنىكتى عىلىمي كوزقاراس قالىپتاستىرۋ.

ءبىزدىڭ دە وقۋلىقتارىمىزدىڭ جۇگىن اناعۇرلىم جەڭىلدەتىپ، تارتىمدى تىلمەن جازعانىمىز ءجون. جالپى، وقۋلىق جازۋدا ەكى جاقتىڭ ۇلەسى توعىسپاق: ءبىرى - مەكتەپتەگى تاريح ءپانى وقىتۋشىسىنىڭ باي تاجىريبەسى، ەكىنشىسى - اكادەميالىق عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىمەن اينالىساتىن تاريحشى عالىمنىڭ ءبىلىمى. وسى ەكەۋىنىڭ وداعى مەن ەڭبەكتەرىنىڭ توعىسۋىنىڭ ارقاسىندا جاقسى وقۋلىق دۇنيەگە كەلەدى. ال ءبىز بۇل جاعىنان ماقتانا المايمىز. مەن ايتار ەدىم، بۇل ماسەلەدە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ەسكەرەتىن جاعداي بار. بىزدە وقۋلىق قالاي جازىلادى؟ الادى دا، وقۋ ورنىنىڭ وقىتۋشىسىنا اياق استىنان «وسىنشا ۋاقىتتا دايارلايسىڭ» دەپ تاپسىرما بەرىلەدى. بىراق ونىڭ وقۋلىق جازۋدان باسقا تىرلىگى، جاۋاپكەرشىلىگى موينىنان الىنبايدى.

سوندىقتان ول وقۋلىققا نەگىزگى جۇمىسى رەتىندە قاراماي، قوسىمشا جۇك رەتىندە قارايدى. ال ودان قانداي ساپالى وقۋلىق شىعادى؟ باتىستا، بىرىنشىدەن، كىم كورىنگەنگە وقۋلىق جازۋ بەرىلمەيدى، كادىمگى قوعام مويىنداعان بەدەلدى عالىم، وقۋ ورنىنىڭ وقىتۋشىسى، ەڭ باستىسى، وقۋلىق جازۋعا ءبىلىمى مەن تاجىريبەسى جەتەرلىك ادامعا تاپسىرىلادى. ەكىنشىدەن، ول بارلىق باسقا جۇمىستارىنان بوساتىلادى. ءۇشىنشى، وعان سول ۋاقىت ارالىعىندا تىرشىلىك ەتۋگە جەتەرلىك گرانت بولىنەدى. بىزگە دە وقۋلىق جازۋشىعا جاقسى قارجى مەن شىعارماشىلىق دەمالىس بەرۋ كەرەك. سوندا بارىپ ءبىز جاقسى جۇمىس تالاپ ەتە الامىز. بۇگىندە ءوزىم جۇمىس ىستەيتىن اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وسى تاجىريبە ءبىرشاما قولعا الىنا باستاعان سياقتى. رەكتور س.ج. پىراليەۆ وقۋلىقتار دايارلاۋعا ارنايى گرانتتار بەلگىلەۋدە.

- بۇگىندە تاريحشىلاردىڭ قوعامداعى تەگەۋرىنى قانشالىقتى؟ مۇنداي سۇراققا نەگىز بولعان - قازىرگى كەزدەگى كەز كەلگەن بىرەۋدىڭ تاريحي تاقىرىپقا كينو تۇسىرگىش بولىپ العاندىعى. تاريحي جۇگى اۋىر تۋىندى جاساۋدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن رەجيسسەرلاردىڭ ءبىرى بولسا دا سىزدەردىڭ الدارىڭىزعا جۇگىنىپ كوردى مە؟

- جاراسى اسقىنىپ تۇرعان تاقىرىپتى تاپ باستىڭىز. قاشان ايتۋدىڭ رەتى تۇسەر ەكەن دەپ ءجۇر ەدىم. ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح ينستيتۋتىندا ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە «كوشپەندىلەر» ءفيلمىن تۇسىرگەلى جاتقان رەجيسسەردىڭ كومەكشىسى كەلدى. الدىما فيلم ستسەناريىن تاستاپ، «وقىپ شىعىڭىز دا، كەڭەسشى بولۋعا كەلىسىم بەرەسىز بە، سونى ايتىڭىز» دەدى.

ءبىر تۇندە وقىپ شىعىپ، ەرتەسىنە-اق تالعات تەمەنوۆتىڭ الدىنا باردىم. ەكەۋمىز ءفيلمنىڭ باس رەجيسسەرى رۇستەم يبراگيمبەكوۆكە باردىق. ول مەنىڭ پىكىرىمدى الدىن الا شامالاپ بىلگەن بولۋى كەرەك، «قابىلداي المايمىن، ماسكەۋگە اسىعىس اتتانىپ بارامىن» دەدى. سوندىقتان تالعات تەمەنوۆكە ايتۋعا تۋرا كەلدى: «مۇنداي ءفيلمدى مىناداي ءالسىز ستسەناريمەن تۇسىرۋگە بولمايدى، ەگەر وسى كۇيى تۇسەر بولسا، ول ءبىز ءۇشىن ۇيات بولادى.

تاريحشى رەتىندە ايتارىم، كينونىڭ تاريحي نەگىزى دۇرىس ەمەس»، - دەدىم. ءسوزىمنىڭ وتە قويماعانىن بايقادىم. ۇيگە باردىم دا، پىكىرىمدى ماقالا قىلىپ جازىپ، باسپاسوزگە بەردىم. باسىلدى. بىراق مەنىڭ سول پىكىرىمە قۇلاق اسىپ، قورىتىندى شىعارعان ادامدى كورگەن جوقپىن. ءبىزدىڭ قوعامدا فيلم وسىلاي تۇسىرىلەدى. بۇل ءبىر دەسەڭىز، ەكىنشى رەت ءدال وسىنداي جاعداي «مۇستافا شوقاي» ءفيلمى تۇسىرىلگەن كەزدە تاعى قايتالاندى. ستسەناريىن اكىم تارازي جازدى. رەجيسسەرى - ساتىبالدى نارىمبەتوۆ.

كينو تۇسىرىلە باستاعاندا ماعان «قازاقفيلمنىڭ» باستىعى سەرگەي ءازىموۆ قوڭىراۋ شالدى. «ماكە، «مۇستافا شوقاي» ءتۇسىرىلىپ جاتقان ءتۇسىرۋ الاڭىنا تەز جەتىڭىز، مينيستر كەلە جاتىر، سونىڭ الدىندا فيلم جايلى پىكىرىڭىزدى ايتىڭىز» دەدى. شوقايدىڭ اتى اتالعان سوڭ باردىم. سوندا بايقاعانىم، ستسەناريشىگە دە، رەجيسسەرعا دا، ءفيلمنىڭ اينالاسىنداعى ەشكىمگە مۇستافا شوقايدىڭ ءومىر جولىن، ۇستانىمىن، تۇلعاسىن بىلەتىن تاريحشىنىڭ كەڭەسى ءبىر تيىنعا دا قاجەت ەمەس ەكەن!

ولار تۇركياداعى ابدىۋاقاپ قارانى كەڭەسشى ەتىپ العان ەكەن، ول شەتەلدە جۇرگەن ازامات قوي، ەلىمىزدەن شوقايدى زەرتتەۋشى ءبىر تاريحشىنى ارالاستىرماعانىنا مەنىڭ نامىسىم كەلدى. مۇنىمەن نە ايتپاقپىن؟ جالپى، كينو - ۇلكەن قۇرال، سوندىقتان وعان ۇلكەن دايارلىقپەن، جاناشىرلىقپەن كەلۋ كەرەك. وتكەن جولى ەلباسىمىزدىڭ ءوزى تاريحي تاقىرىپتا تۇسىرىلگەن كينولاردى اياماي سىنادى، شىندىقتى ايتتى. سول نەگە بايلانىستى؟ اپىر-اۋ، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە تاريح دەگەن عىلىم بار عوي، ونى جاقسىلى-جاماندى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدار بار، ولاي بولسا، تاريحقا ءتىسىن باتىرماس بۇرىن كينوگەرلەر سولارمەن ساناسۋى كەرەك ەدى.

تمد ەلدەرىنە ارنالعان رەسەيلىك 1-ءشى تەلەارنا بويىنشا «ي ۆسە-تاكي يا ليۋبليۋ» دەپ اتالاتىن كوپسەريالى فيلم ءجۇرىپ جاتىر. سوڭعى سەريالارىن قاراپ، ويعا قالدىم. ءبىزدىڭ كينو ءتۇسىرۋشى ماماندارىمىز، ماسەلەن، وسىنداي كۇيىپ تۇرعان الەۋمەتتىك تاقىرىپتارعا، اۋىلدان قالاعا كوشىپ كەلىپ جاتقان وتانداستارىمىزدىڭ باسىنداعى جاعدايعا نەگە ۇڭىلمەسكە؟

- قازىر شەتەلدەن كەلىپ، قازاق تاريحىن زەرتتەۋگە قىزىعۋشىلىق تانىتۋشىلار كوبەيىپ كەتكەن سىڭايلى، وسىنداي قىزىعۋشىلىقتاردىڭ استارىندا نە جاتىر؟ ءسىز قالاي ويلايسىز، جالپى، ءبىز وسىعان قالپاعىمىزدى اسپانعا اتىپ قۋانۋىمىز دۇرىس پا، الدە قاۋىپپەن قاراۋىمىز كەرەك پە؟

- ودان قورقۋدىڭ قاجەتى جوق. الەمدىك وركەنيەتتە ونداي ءۇردىس جاقسى جەتىلگەن. قازاق تاريحىنا شەتەلدىكتەردىڭ كوزقاراسىن ءبىلىپ وتىرۋىمىز كەرەك جانە ول ءبىر جاعىنان ءبىزدىڭ تاجىريبەمىزدى بايىتا تۇسەدى. ءبىز قايتا سول شەتەلدىك تاريحشىلارمەن بىرگە جۇمىس جاساساق، تىپتەن تاماشا بولار ەدى. وسى تۇرعىدان العاندا ءبىز ۇياتتىمىز. جاپونيادا توموحيكو ۋياما دەگەن پروفەسسور بار. ساپپورو ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى سلاۆيانداردى زەرتتەۋ ورتالىعىندا قىزمەتتە. سول كىسىنىڭ قازاقشانى مەڭگەرگەنىنە تاڭ قالاسىز. تاماشا سويلەپ، قاتەسىز جازادى.

مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ قىزمەتى مەن مۇراسى جونىنەن ديسسەرتاتسيا قورعاعان ءىرى عالىم. سول كىسى، ماسەلەن، ورتا ازيا جانە قازاقستانمەن بايلانىسىپ، عالىمداردى كونفەرەنتسيالارىنا شاقىرىپ تۇرادى. مەن ول كىسىمەن سونداي ءبىر كونفەرەنتسيالاردىڭ بىرىندە تانىسىپ، قازىر جاقسى قاتىناسىپ تۇرامىز. مەن وسى عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىسپىن، ەشبىر بۇرمالاۋشىلىقتى اڭعارعام جوق، قايتا جاڭا دەرەكتەرمەن تولىقتىرىپ، ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى زەرتتەۋگە ۇلەس قوسىپ ءجۇر. ەندى بىزگە وسىنداي عالىمدارمەن بىرلەسىپ، ءىرى جوبالار جاساۋ كەرەك.

- مەنىڭشە، ودان بۇرىن تاريحقا كەزدەيسوق كەلگەن ادامدارعا ءوزىنىڭ وفەليانىڭ كەيپىندە ەكەندىگىن تۇسىنگەنى ءجون سياقتى... سولاي ەمەس پە؟

- دۇرىس ايتاسىز، ولار العاشىندا اينالاسىنا ۇركە قاراپ، بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بوپ جۇرەدى دە، تورگە شىعىپ العاسىن شىنايى عالىمداردى ىسىرىپ، ءوزى سياقتىلاردى اينالاسىنا جينايدى. سوسىن عىلىمنىڭ اعىمىن باسقا ارناعا سالۋعا كۇش سالادى. دەگەنمەن ءار نارسەنىڭ شەگى بار. ماسەلەنىڭ بىرتىندەپ جاعىمدى جاققا وزگەرەتىنىنە سەنەمىن.

الاشقا ايتار داتىم...
سوڭعى جىلدارى، وكىنىشكە قاراي، تاريح عىلىمىنا كەزدەيسوق ادامدار كوپ ارالاسىپ كەتتى. وعان، تاريحشىلار، ءوزىمىز دە كىنالىمىز. كەزىندە دايارلىعى جەتىمسىز كوپ كىسىلەردىڭ تاريحي تاقىرىپقا كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار قورعاۋىنا مۇمكىندىك بەردىك. سونىڭ ناتيجەسىندە جالعان عالىمدار كوبەيىپ كەتتى. مىنە، سولار عىلىمدى نان تابۋدىڭ كوزىنە اينالدىرىپ جىبەردى. نان دا تاپسىن، بىراق عىلىمعا دەگەن تازا قاتىناستى دا ساقتاۋ كەرەك قوي. تىم كەش بولماي تۇرعاندا ءبىز، تاريحشىلار قاۋىمى، بيلىكپەن بىرىگىپ، وسى باعىتتا جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك. شەكسپيردىڭ اتاقتى «گاملەت» دراماسىندا «كۇيەۋگە شىعامىن» دەگەن بيكەشكە گاملەت «وزىڭە ۇقساستاردى كوبەيتىپ قايتەسىڭ» دەيدى. شىركىن، وسى مازمۇندا ويلايتىن جەتەكشى عالىمداردىڭ ازدىعى بايقالىپ-اق تۇر.

اڭگىمەلەسكەن  ءماريام ءابساتتار

«الاش ايناسى» گازەتى 16 قاڭتار 2010 جىل