Qazaq televiziyasy degende, kópshilikting kóz aldyna keshegi televiziyanyng «altyn ghasyryna» balanghan kezeng elesteydi. Sebebi ol kezende teledidar elding aqylshysyna, batagóy abyzyna, tynysy men qamqorshysyna ainalghan edi.

Múnday dәrejege Kenjebolat Shalabaev, Kamal Smayylov, Sherhan Múrtaza, Saghat Áshimbaev syndy bilikti mamandar qatysuymen dayyndalghan teleónimderding arqasynda jetken bolatyn. Al býgingi qazaq teledidary halyq jýregin jaulamaq  týgil, kórermendi otandyq baghdarla­malargha zar qylyp qoydy. Telearna­larymyzdyng aksiya paketteri syrtqa satylyp, ekranymyzdy mentaliyteti men mәdeniyeti, tili men dili, ózegi men óni basqa dýniyeler  jaulap aldy.

Qazaq televiziyasy degende, kópshilikting kóz aldyna keshegi televiziyanyng «altyn ghasyryna» balanghan kezeng elesteydi. Sebebi ol kezende teledidar elding aqylshysyna, batagóy abyzyna, tynysy men qamqorshysyna ainalghan edi.

Múnday dәrejege Kenjebolat Shalabaev, Kamal Smayylov, Sherhan Múrtaza, Saghat Áshimbaev syndy bilikti mamandar qatysuymen dayyndalghan teleónimderding arqasynda jetken bolatyn. Al býgingi qazaq teledidary halyq jýregin jaulamaq  týgil, kórermendi otandyq baghdarla­malargha zar qylyp qoydy. Telearna­larymyzdyng aksiya paketteri syrtqa satylyp, ekranymyzdy mentaliyteti men mәdeniyeti, tili men dili, ózegi men óni basqa dýniyeler  jaulap aldy.

Rasynda da, kógildir ekrannan qazir ne kórip jýrsiz? Telearnalardyng tetigin basyp qalsanyz, Resey, Amerika men Angliya, Fransiya, Japoniya men Týrkiya, qala berdi, Latyn Amerika elderining teleserialdary men baghdarlamalarynan kóz sýrinedi. Osy elderding salt-dәstýri bir-birine mýldem úqsamaytyny beseneden belgili jayt. Yaghny telearnalardaghy naghyz praym-taym uaqytta janaghy bóten elding teleónimderi bizding jas úrpaqtyng sanasyn jaulau ýshin jantalasyp jatyr degen sóz. Telearnalar bizding úrpaqqa tannan keshke deyin ózge elding saltyn, ómir sýru dәstýrin óz ana tilinde (qazaqsha audarmamen) sanasyna sinirip jatyr. Búdan keyin Astana men Almatydaghy biyik minberlerden jastargha qaratyp otansýigishtik qasiyet turaly resmy aitylghan sóz «qúlaqtan kirip boydy alady» degenge senesiz be?  Ózge salt-sanany ózimdiki eken dep ózegine qúighan jetkinshekterding ertengi kýni «qaghynan jerigen qúlangha» ainalmasyna kim kepil?
Sóz etip otyrghanymyzday, sheteldik baghdarlama men serialdardy qazaq tiline audaryp ta, audarmay da halyqqa úsynatyn telearnalardyng qatary kýnnen-kýnge kóbeyip barady. Búl qatargha «NTK», «STV», «TAN», «31-telearna», «Qazaqstan», «El arna», «KTK», «Astana», «Jetinshi arna», sekildi telearnalar kiredi. Mysaly, «NTK» telearnasynda otandyq ónim joqtyng qasy. Reseylik núsqadan kóshirilgen «Taksi» men «Revu», «Juke box» syndy bereri az baghdarlamalardan ózge kóz sýrinip, kónil toqtatar eshtene bayqamaysyz. Olardyng da basym bóligi orys tilinde ekendigin eskersek, telearnanyng til sayasatyn audarma arqyly ghana oryndap otyrghanyn angharamyz. Audarma degennen shyghady. Qazir qay arnany ashyp qalsanyz da, audarmanyng «tamasha» tәsilin tauyp alghan. Ózi oryssha sóilep túrghanymen, jýgirtpe jolda qazaqsha ketip jatady. Osy uaqytqa deyingi teleekrandaghy ónim 50 de 50 boluy tiyis degen zandy oryndaghan týrleri osy. Aqyry jýgirtpe jolgha kep qaldyq qoy. Ayta keteyin. Juyrda telearnalardyng tetigin basyp otyryp, belgili respublikalyq arnalardyng birinde ótip jatqan reseylik filimge kózim týsti. Jigitting moynyna asylyp alghan qyz «Ya hochu tebya» deydi. Ekrannyng astyndaghy jýgirtpe jolda qazaqsha bylaysha audarypty: «Men senimen jynystyq qatynasqa týskim keledi». Mine, masqaranyng kókesi. Búl bir ghana mysal. Eger barlyq arnalardaghy jýgirtpe joldargha kónil toqtatsanyz, týnilip ketesiz. Endi әlgi «NTK» arnasyndaghy  teleónimderge qaytyp oralayyq. Osy arnany ainalamda kisi otyrghanda nemese bala-shaghamen otyrghanda abaysyzda qosyp qalam ba dep qatty qorqam. «Dom - 2» sekildi jas úrpaqqa úsynugha bolmaytyn, әdepsiz qylyqtar men arzan kýlkige qúrylghan baghdarlama. Al «STV» men «Tan» telarnalary aqsha tabudyng sonyna týsip ketkendey. Kýni boyy «TV-dýken Qazaqstan» arqyly ydys-ayaq pen temir-tersek jarnamalaydy da jatady. Jәne búlardy kýnine eki-ýsh mәrte qaytalaytynyn qaytersiz? Ádildigine kýmәn tudyratyn,   interaktivti shoular taghy bar. Álem-jәlem kiyingen qyzdary efirge shyghyp alyp, kenirdekterin jyrtady da jatady. «STV» arnasynyng abyroyyn jauyp otyrghan Reseyding «NTV-sy» ekenine eshkimning dauy joq shyghar. Tipti osy arnadan meyli sheteldik bolsa da, deni dúrys filim de kórsetilmeydi.  «Qazaqstan» últtyq arnasynyng ónimderi bar. Áygerim degen qyz jýrgizetin «Menshikti meken» habarynyng kórermeni kóp ekenine kýmәnim joq. Serik Janbolattyng pikirtalas  «Kókpary» men Múrat Qydyrbaevtyng shyn «Kókpary» da bizding ónim deuge túrady. «Sen súlu» da kópshilikting kózayymyna ainaldy. Bir sózben aitqanda, Últtyq arna óz ónimi jaghynan ózgelerden oq boyy ozyq deuge bolady. Áriyne, óz ónimderining arasynda sapasy syn kótermeytin habarlary da az emes. Sapa jayly bólek әngime. Taralym auqymy jaghynan tarshylyq kórmeytin «Habar» arnasynyng efiyrinde týgelge juyq otandyq ónim degeninizben deni ýkimetshil, biylikshil. Syn joq. Arnany auystyrmay eki kýn kórsen, júmaqta túryp jatqanday kýy keshesin. «Tarazydaghy» qyz-jigitterding ózge oilylyghy quantsa, «Biz aitsaqtyn» da aitary mol kórindi. Al «31-telearnanyn» janalyqtar qyzmetin qosa alghanda «tól» baghdarlamalary beseu-aq. Atap aitar bolsaq, «Informburo», «Ázil studio», «Syrlasayyq», «Júldyzben jýzdesu» jәne de qazaqsha bes baghdarlama jabylghannan keyin payda bolghan «Ýlken olja» interaktivtik shouy. Bizdin  Zanymyz boyynsha sheteldik aksionerler qanday da bir arnanyng jiyrma payyzyn ghana iyemdenuge qúqyly. Al efirdegi dýniyelerine kelgende basym týsip jatady. Elimizding telearnalarynda otandyq baghdarlamalar nege az? Baghdarlama jasaugha qarjy joq pa, әlde telearnalar iydeya toqyrauyna úshyrady ma? Ne bolmasa kórermen kózayymyna ainaludan góri, qarjylyq qúrylymy myqty, biraq dýniyeleri tartymsyz telearna bolghandy qalaydy ma? Týsiniksiz. Bir anyghy - qazaqsha baghdarlamalar jabylyp, basqa elderding telejobalary búrynghydan beter qaptay týskendigi. Sonymen qatar memlekettik tilde 50 payyz habar taratu  mejesin audarma arqyly oryndap otyrghany. Búl sózimizding mysaly retinde jana jyl ene salysymen «31-telearnada» qazaqsha baghdarlamalardyng basym bóligi jabylyp, qazaqtildi jurnalisterding keybiri uaqytsha, endi bireuleri týbegeyli júmystan bosatylghanyn aitugha bolady. Onsyz da orystanyp, kópshilikting kónilin kónshitpey jýrgen telearnanyng qazaqsha baghdarlamalardy jabuy kórermenderding narazylyghyn tudyrdy. «Pikir alany», «Biyik maqsat», «Zamandastar», «Kәsipker», «Bilgirler bәigesi» syndy qazaqsha baghdarlamalar jaqsyly-jamandy bolsa da telearnanyng qazaqtildi kórermenderining súranysyn qanaghattandyratyn. Mәnsiz, maghynasyz, arzan әzilmen kórermen kónilin aulaytyn «STS» dýniyelerining arasynda kórinip qalatyn baghdarlamalardyng jabylu sebebin «31-telearnanyn» bas diyrektory Núrjan Jalauqyzy bylaysha týsindirdi:
- Biz baghdarlamalardy josparlaghan kezde qay baghdarlamanyng telekórsetilim ýlesi joghary bolady, sol baghdarlamalardy ghana әri qaray jalghastyramyz. Men, mysaly, bizding telearnadaghy shygharylghan baghdarlamalardy sapa jaghynan nashar dep aita almaymyn. Biraq olar biz kýtkendey keremet telekórsetilimdik ýles salmaghyna ie bola alghan joq. Osy sebepten biz búl baghdarlamalardy toqtatugha sheshim qabyldadyq». Búdan angharghanymyz, aldaghy uaqytta telearna tek atalmysh eki ólshemge júmys isteydi degen sóz. Yaghny janadan baghdarlama ashylady. Dengeyi tómen bolsa, ol da jabylady. Al osy talapqa say bolu ýshin baghdarlama praym-taymgha qoyyluy kerek. Yaghni  el-júrt oryngha otyrghan keshki uaqyttarda kórsetilgeni lәzim. Osy túrghydan qaraghanda, tek «31-arna» ghana emes,   elimizdegi kez   kelgen kommersiyalyq arnalardaghy qazaqtildi baghdarlamalar óz ónimi bolsa da, ógeyding kýiin keship otyrghany jasyryn emes. Onday «altyn uaqytta» «Ákesining qyzdary» («Papiny dochkiy»), «Mening meyirimdi kýtushim» («Moya prekrasnaya nyanya»),  «6 kadr» («6 kadrov») sekildi bóten jobalar úsynylady. Osy praym-taym mәselesine qatysty bas diyrektor «telearna ýshin kez kelgen uaqyt praym-taym boluy kerek» deydi. Alayda teleónim on jerden qyzyq bolsa da, eshkim de tirshiligin tastap, ol baghdarlamany kórmesi anyq. Onyng ýstine, azghana uaqytta ashylghan baghdarlamanyng dengeyin anyqtau qiyn. Bala qúrsaqta toghyz ai, on kýn degende jetilip, ondaghan jyldardan keyin er-azamat bolyp, ata-anasyn asyraydy. Sol sekildi baghdarlama da - telearnanyng «bel balasy». Onyng jaqsy nәtiyje kórsetip, telearnanyng júmsaghan qarjysyn qaytaruyna da jylgha juyq uaqyt kerek. Sol kezde «dengeyi men telekórsetilim ýlesi tómen bolsa, esikti qaghyp túrghan qarjy basqa telearnagha ketip qalady» degen pikirdegi kommersiyalyq telearnalardyng basshylyghy dittegen maqsatyna jeter me edi? «31-telearna» basshylyghynyng baghdarlamagha júmsalghan qarjy qaytuy kerek dep shyr-pyr bolatyn jóni bar. Sebebi atalmysh telearna - jekening menshigi. Sondyqtan memleket emes, ózin-ózi qarjylandyrady. Jarnamadan qarjy tabu maqsatynda telearna dengeyi men telekórsetilim ýlesin kóteruge, al ony kóteru ýshin at tóbelindey respandentter kónilinen shyghugha tyrysady. Biraq dengeyi tómen boluy sebepti júmsalghan qarjyny qaytarmady eken dep, kórermendi kóz qyzyghynan aiyrugha bola ma? Kórermen demekshi, jabylghan baghdarlamalardyn  kóptegen qararmandary bolghanyn Núrjan Múhamedjanova da moyyndaydy:
- «Zamandastardyn» kórermenderi keremet kóp edi, «Kәsipkerdin» kórermenderi óte kóp. «Biyik maqsat» óte jaqsy, keremet baghdarlama boldy. Biraq onyng kórermenderi kóp bolsa da, telekórsetilimning ýles salmaghy tómen boldy. Sondyqtan biz olardy toqtattyq». Osy arada kórermeni kóp bola túra, dengeyi men telekórsetilim ýlesining tómen bolu sebebine az-kem toqtalayyq. Mysaly, jýz adam tandalynyp alyndy delik. Búl jýz adam elimizde jәne Reseyde teleradio ónimderining dengeyi men shygharylym, kórsetilim ýlesin, kórermenderding jas shamasyn anyqtaumen ainalysatyn «Gullap-media» agenttigining saualnama jýrgizetin, anketalyq paraqshalar toltyratyn nemese basqasha tәsilmen zertteu jýrgizetin maqsatty auditoriyasyna ainalady. Osynau jýzdikti respandentter dep ataydy. Dengey men telkórsetilim ýlesi tandalynghan respandentterding baghdarlamany nemese telearnany kóru-kórmeuine baylanysty. Bir baghdarlamany respandentter kórmey, qalghan milliondaghan halyq kórip, tamashalasa da, ol baghdarlamanyng atalmysh ólshemder boyynsha kórsetkishi tómen bolyp sanalady. Osylaysha, azdyng aituymen kópting kónilin qaldyrady. Mýmkin, ol adamdardyng basym bóligi orystildi kórermender shyghar? Mýmkin, respandentter tek qalalyqtar shyghar? Ol jaghyn elep-eskerip jatqan eshkim joq. Telearnanyng taghy bir aqsap túrghan túsy - til saya­saty. Memlekettik tilge bólingen elu payyzdyq mólsherdi nazirashylyqpen - ózgenikin óz tilimizge tәrjimalaumen toltyryp otyr. Onyng bir bóligi titr arqyly jýzege asatynyn, ol jýgirtpe joldardyng qanday ekenin jogharyda aittyq. Keybir aqparat kózderine sýiensek, telearnalardaghy til sayasatynyng ózi 37,5 payyzgha ghana oryndalady eken. Zang boyynsha belgilengen mejege jetpeydi de. Búl qatelik pe, әlde zanbúzushylyq pa? Jiyrma tórt saghat boyy memlekettik tilde habar taratatyn ýsh telearna ashamyz dep jatyrmyz. Jón-aq. Alayda joqtan bar etkennen góri bardyng ózin jetistirip alghan abzal shyghar. Qaltalylardyng qanjyghasynda ketken telearnany jat «qúshaghynan» alyp, óz bauyrymyzgha basuymyz kerek shyghar? Osy mәseleni aqyn Múhtar Shahanov aghamyz biylikke qoyghan toghyz talabynda kótergen bolatyn.
- Múhtar Shahanov ózining biylikke qoyghan talabynda «STS-Mediagha aksiyasy satylghan «31-telearnany» qaytaryp aludy jәne múnday әreketke tyiym salu kerektigin aitqan edi. Siz arnanyng aksiyasyn qaytaryp aludy qalaysyz ba?» degen súraqqa Núrjan Jalauqyzy:
- Keyde úrandaymyn dep osynday pikirler aitylyp jatady. Búl әrbir azamattyng ózining azamattyq kózqarasy ghoy. Múhanmen eshqashan pikir talastyrmaymyn jәne talastyrghym da kelmeydi. Ekinshiden, bәrimiz de - osy elding azamatymyz. Biz ýshin Qazaqstannyn, qazaq elinin, qazaq jastarynyn, qazaqstandyqtardyng býgini men erteni óte qymbat. Óz basym Otanym ýshin qyzmet jasap jatyrmyn. Ayta ketetin nәrse, «STS-Media» - tek Reseydiki emes, búl halyqaralyq telekompaniya. Onyng qúryltayshylarynyng qúramynda reseylikter de, amerikalyqtar da, shvedter de bar. QR Zanyna sәikes, «STS-Media» tek jiyrma payyzgha ghana iye. Sondyqtan biz óz sayasatymyzdy Qazaqstan Respublikasynyng zannamalaryna sәikes jýrgizemiz. Sol siyaqty telearnada birde-bir sheteldik azamat júmys istemeydi. Bәri - Qazaqstannyng azamattary. Eki aksionerding kelisimi boyynsha, bizding elimizde oiyn-sauyqtyq kóshbasshy telearna qolgha alyndy. Biz osy maqsatta júmys istep jatyrmyz», - dep jauap berdi. «STS-Media» halyqaralyq telekompaniya bolsa da, kórsetilip jatqan telebaghdarlamalary reseylik. Búghan eki telearnanyng baghdarlamalar jýiesin salystyrghanda kózimiz jetti. Keshegi halyq jýreginen oryn tepken «31-telearna» býginde elim degen erlerding jýregin auyrtyp jýrgen synayly.
Jalpy, bizding kórermen de tózimdi ghoy. Ekranyna ne salyp berse de, qynq demesten kórip otyra beredi. Biraq osy marghaulyq, boykýiezdik jaqsylyqqa aparmaydy. Jana arnalar ashamyz, bar arnalardy janartamyz dep jýrip, eskimizden aiyrylyp qalmasaq iygi edi.

«Jas qazaq», 05.02.2010