Jas qazaq: Ádebiyetshisi, basqasy bar oqyrman qauym poeziyada Júmeken Nәjimedenovi men Múqaghaly Maqataevy, Tólegen Aybergenovi men Saghy Jiyenbaevy, prozadan Ábish Kekilbaevi men Sayyn Múratbekovi, Qalihan Ysqaghy men Ákim Taraziy qadau-qadau bolyp menmúndalaytyn sizding buyndy qazaq әdebiyetining altyn ghasyryn jasady degen pikir aityp jýr. Búl pikirdi shyndyqqa qanshalyqty jaqyn dep oilaysyz?

Ótejan Núrghaliyev: Bos sóz. Ótirik sóz. Búlardyng bәri – Ortalyq Komiytet jasaghan tizimning mýsheleri. SK-nyng kýshikteri. Bәrine uaqyt ózi týzetu jasaydy, mezgili jetkende úmyttyrady. Búl tizim qaytadan qaralady. Tizimmen jasalghan kenes әdebiyeti osylay qúryp jatyr. Bireui qalghan joq qazir. Sholohovtyng basyna da qara búlt tónip túr.

Jas qazaq: Orystar Sholohovtyng “Tynyq Dondy” 23 jasynda-aq ózi jazghanyn saqtal­ghan qoljazbasy arqyly dәleldep bergen joq pa?

Ótejan Núrghaliyev: Adamdar bar jerde eshtene de dәleldenbeydi, tamyryng qyrqylady da otyrady. Adamnyng tabighaty maymyldan da jaman. Gomerdi qaralau, Sholohov romanyn ózi jazbady degen sózderding bәri daqpyrt. “Danq pen daqpyrt” dep kezinde Júmeken roman jazdy. Onyng aituy boyynsha, adamnyng danqy kózi tirisinde ózine qyzmet isteydi, iship-jemin týgendeuge kómektesedi. Uaqyt seni joghaltqanymen, artynda daqpyrtyng qalady. Ózindi aq nemese qyzyl qylyp kórsetking kelgenimen, ol boyaulardyng bәri joghalady da, qasynda tek kólenkeng ghana jýredi.

Jas qazaq: Qúrdasynyz Júmeken de kózi tirisinde eshqanday ataq-danqqa bólenbedi ghoy. Baspanyng qarapayym qyzmetkeri bolyp qana kýn keshti...

Ótejan Núrghaliyev: Ol danqqa, qúrmetke qyzyqpady. Ol jay ghana aqyn emes, kónterli, siri jandy aqyn edi. Qazir de danqy shyghyp, aspandap jatqany shamaly. Óitkeni, adam ózining kindiginen bәribir asa almaydy. Ol sabyrly, tózimdi, sosyn jybyrlaq aqyn bolatyn. Qalamy qayda tartady, solay jybyrlatyp jaza beredi, jaza beredi. Basqa aqyndar­gha qaraghanda baghynyng tómen bolatyny sol. Onyng halyq biletin bir-aq óleni bar, ol – «Mening Qazaqstanymn, qazirgi әnúrannyng mәtini. Bolmasa Qadyr, Túmanbay, Múqaghalilardan onyng esh aiyrmashylyghy joq. Kenes túsyndaghy osynday esimderden túratyn qúbatóbel aqyndar tobynyng bir mýshesi. Biylik halyqtyng qajetin osylar qanaghattandyrady dep olargha birshama jaghday jasap qoydy. Biraq aqyn olay bolmauy kerek. Aqyn hal­qynyng mazasyn alyp, qalghyp bara jatsa, bógelek, sona bolyp shaghu ýshin, adamnyng ar-úyatyn oyatu ýshin tuady. Bizde onday aqyn әli tughan joq. Qazaq halqy kýtip otyr, búiyrtsa, tuyp qaluy mýmkin.

Árbir maskýnem jýz orystyng bireui aqyn

Jas qazaq: Qarap otyrsanyz, Pushkin de orys patshasyna adal ekendigin talay mәrte mәlimdedi. Shekspir de óz zamanynyng aqsýiekterimen aralasty. Biraq osynysy ýshin olardy jaghympaz dep kemsitip jatqan orys ne aghylshyn joq. Al bizde nege bәri kerisinshe?

Ótejan Núrghaliyev: Shekspir turaly qansha kitap oqysang da, aitatyndary bir-birine qarama-qayshy. Óitkeni, Shekspir úly, qay jaghynan kelip qarasang da úly. Áytpese, tarihtaghy shyn Shekspir әrtis bolghan adam. Ózi jazghan piesalarynda ózi oinaghan. Ol – úly akter әri úly dramaturg, ýshinshi jaghynan ýlken patriot, al tórtinshi jaghynan Shekspir degen adam joq. Ol – Frensis Bekon. Ekeuining suretin salystyrsang týr-týsi, ýstindegi kiygen kiyimine deyin úqsaydy. Nege olay? Sebebi, onyng daqpyrtynan danqy kýshti bolghan. Shekspirdi úghynu ýshin aghylshynnyng ornynda boluymyz kerek, orystan ozuymyz qajet. Biraq bizge onday baqyt búiyrghan joq. Aghylshyn, fransuz, ispan әdebiyetteri bizge ýshinshi bireuding týsindiruimen ghana jetedi. Shyndap kelsen, olardy sol týsindirushining ózi de týsinbeydi. Bizding Túmanbay, Júmeken, Múqaghali, taghy basqalar sekildi ózimizge layyq kishkentay ghana ólshemderimiz bar. Al aitayyq, ataqty Múqaghalidy kózimiz kórdi, ol bizding aqyndardyng ishindegi eng ortasha aqyn. Onda úlylyq ta joq, aramdyq ta joq. Qazirgi jazyp jýrgen kez kelgen eti tiri aqyndy ardaqtasaq, arqasynan qaghyp mәpelesek, Múqaghaliday bola alady. Onda aqyngha tәn qasiyetting bәri boldy. Biraq onyng da maysham siyaqty sónetin kýni qashyq emes. Óitkeni, halturshik qoy. Ony oqityndar da halturshikter. Astaryna ýnilip oqymaydy, qalay dep jazsa solay sydyrtyp oqy beredi. Bәring de ekinshi mazmún, kimge bolsyn syryn ashtyra bermes astar bar ekenin bilesinder. Qazir ony zerttep, týbin týsirip jazatyn úrpaq joq.

Jas qazaq: Eger shygharmalaryn jiligin shaghyp, mayyn iship oqityn, oily, tereng oqyrman qauymy payda bolsa, Múqaghali, Júmekenderding júldyzy janadan jarqyraydy demeksiz be?

Ótejan Núrghaliyev: Olardyng mýmkindigi óte kýshti, biraq әli ashylmay jatyr. Sebebi, solar turaly taldap jazatyn adam joq. Óitkeni, biz bәrin de ózimizding biyigimizben ólsheymiz. Mysaly, mening boyym 1 metr 60 santiymetr deyik, qazir bir adam keledi dese, boyy qansha eken dep súraymyn, kelgesin qasyna baryp túra qalam. Eger onyng boyy 2 metr 70 santiymetr bolsa, ózimdi mýlde salystyra almaymyn. Bizge osynday oiy biyik aqyndar tobymen kelui kerek. Sonda ghana ólshep, salystyrugha bolady. Bizde salystyrugha bolmaydy deytin kózqaras bar. Abay kýshti me, Shәkәrim kýshti me dep súraq qoysam, basqalar «búlar salystyrugha bolmaytyn aqyndar ghoy» dep at-tonyn ala qashady. Nege salystyrugha bolmasyn, barlyq nәrse salystyru arqyly ózining baghasyn alady. Álemdik ensiklopediyada Abay degen adam joq. Al Jambyl bar. Óitkeni, Abay turaly әngime joq-qoy. Álemdik oqyrman Abay degen kisini bilmeydi.

Jas qazaq: Abay – bizding últtyq aqynymyz. Al últtyq aqyndar ózge tilderge óz dengeyinde eshqashan audarylmaydy degen sóz bar emes pe?

Ótejan Núrghaliyev: Últtyq aqynymyz XIX ghasyrda payda bolsa, búl bizding әli jas halyq ekenimizdi bildiredi. Demek, qazirgi qazaq әli últ emes, qanshalyqty talpynghanymyzben, rulyq-taypalyq dengeyden ary asa almay jýrmiz degen sóz. Ras, bir kezderi shaghatay tilindegi әdebiyetimiz boldy. Qazir de jazba әdebiyetimiz bar deydi, biraq men ony kórip otyrghanym joq. Ozyq elderdin, ortasha elderding әdebiyetimen salystyrugha túrmaydy. Qadyr Myrzaliyev bizding klassiygimiz bolsa, onyng jazghan-syzghandary orystardyng ýsh Tolstoyynyng bireuimen de salystyrugha kelmeydi. Múnday adamdardy basqa halyq oqymaydy. Ghajap dýnie әkelip otyrmyn desen, qane, jolma-jol audarmasyn ber deydi. Oqidy da, múnday adamdy biz týsinbeymiz deydi. Sol ýshin olargha qazaq tilin ýiretu kerek. Qadyrdyng shygharmasyn sonda ghana týsinedi. Áytpese, basqa tilge tikeley audarylatyn bolsa, maskýnemning baldyr-batpaghy siyaqty maghynasyz birdene ghana bolyp shyghady. Bizde әdebiyet joq deytin sebebim sol. Men orys әdebiyetin ana tilim siyaqty oqimyn. Biraq orys halqyn sýimeymin. Sayasatyn bilemin. Dese de, orys­tyng ýlken әdebiyeti bar dep esepteymin. Óitkeni, olar kóp qoy. Bizde әlemdik dengeyde moyyndalghan tek Múhtar Áuezov desek, orys­tarda onday kemi 400 jazushy bar. Olar Áuezovty solardyng bireuindey ghana dep sanaydy. Bizdi mensinbeytin sebebi de, әde­biyetining myqtylyghy da sol.

Jas qazaq: Ángime sangha kelip tireletin bolsa, bizden sany әldeqayda az gruziyn­derding orta ghasyrdaghy Shota Rustaveliyin әlem biledi, Nodar Dumbadze sekildi jazushysyn, Nikolo Pirosmaniday suretshisin de tanidy. Demek, mәsele tek sanda ghana bolmaghany ghoy?

Ótejan Núrghaliyev: Árbir halyqqa ózin kórsetetin, tanytatyn uaqyty keledi. Biz ózimizdi әdebiyette kórsete alghan joqpyz. Qylyshymyzdy, danghoylyghymyzdy, mesh­key­ligimizdi, aram jolmen qalay tez baygha bolatynyn kórsettik. Biraq aqyn-jazushy ekenimizdi kórsetpedik. Ózbekting Álisher Nauay degen 550 jyl búryn ómir sýrgen aqyny jәne onyng «Qazynalar maghynasy» degen 11 tomdyq shygharmasy bar. Ár tomy Abaydyng ólender jinaghynan 4 ese qalyn. Óitkeni, ol Abay kórgen qysym men azapty kórgen joq. Ózbekter tóbesine kóterip, qasterlep ústaydy. Al biz jalghyz Abaydy olay da, bylay da tartamyz. Abaydy týsinbeuge bar kýshimizdi salyp kelemiz. Eng әueli Abaydy týsinuimiz kerek. Ony krishnashy etip shygharu, sony jazghan beysharanyng ózinshe bolsa da Abaydy týsingisi kelgendigi ghoy. Krishna degen kim? Ol – iydeya. Býkil Ýndistannyng iydeyasy deuge bolady. Qytaydaghy Kýnzy (Konfusiy), arabtaghy Múhammed (s.gh.s.) degen siyaqty ýndining qasterli túlghasy. Ýndi ýndi bolmay túrghan kezdegi ruhyn kótergen Qobylandy batyry. Al biz Abaydy bir qazaq Krishnagha úqsatsa ar-namysymyzdy qorlaghanday bolyp, ashu shaqyryp, óre túramyz.

Jas qazaq: Búl jerde mәsele dinge kelip tireletindey. Mysaly, orystar әlemdik dinderding bәrin zerttep, audaryp beredi. Dzen-bud­dizmnin, sintoizmnin, iudaizm men islamnyn, aqyr sony samuraylardyng kanondyq kitabyna deyin audarady. Sosyn orystyng әdebiyeti men ónerinen soghan say úqsastyqtar izdeydi. Búl orys qana emes, basqa da ozyq elderde bar ýlgi bolsa, biz nege qorqamyz?

Ótejan Núrghaliyev: Orystar ózining últtyq kanonyn әldeqashan jasap shyqty. Orystyng dinin de, óneri men basqa da qasiyetin kóteretin qadau-qadau jazushylary bar. Olar – kimder? Olar ózgege múrnyn shýiire qaraytyn orystar emes. Olar әlemning eng ozyq iydeyalarymen auyrghan jigitter. Lev Tolstoy Konfusiydi, Lao-szyny, Krishnany da bilgen, ilimderin zerttep oqyghan. Bilgishtiginen emes, orysqa kerek-au dep týisigi arqyly sezingendikten bәrine beyjay qaramaghan.

Jas qazaq: Onday jaghday Abaydyng basynda da bolghan ghoy. Buddany oqyp sózderine tәnti bolghan, qazaqqa kerek nәrse eken dep týigen. Kesh bilgenine ókinish bildirgen. Abaydan tәlim alghan Múhtar Áuezov Tolstoydyng Budda turaly әngimesin audaryp berdi. Osynyng bәri – qazaq topyraghynda XX ghasyrdyng basynda bolghan oqighalar. Ol kezdegi qazaq Buddany da, Krishnany da әlemdik túlghalar, adamzatqa ortaq ruhany kósemder retinde jat sanamaghan. Biraq qazir olay emes. Sonda búl XXI ghasyr basyndaghy qazaqtyng XX ghasyr basyndaghy qazaqqa qaraghanda keri ketui me?

Ótejan Núrghaliyev: Biz eshuaqytta halqymyz jóninde kónilge jaghar eshtene aita almaymyz. Abay qazaqtan baz keship, «eng onbaghan halyq» degen qorytyndy shygharghan. Shygharmalarynda aitqan songhy sózi «men búl halyqtan kettim» degenge tireledi ghoy.. Abay ólgende halqyna barghan joq. Halqynan ketti. Abaydyng ómiri solay ayaqtalghan. Mine, biz – eshtenening qadirine jetpeytin osynday halyqpyz. Ózimizding kim ekenimizdi biluge úmtylys endi ghana bastaldy. Biz qazir ózimizding jamanshylyghymyzgha ghana ghashyqpyz. Basqa eshtenemiz joq. Aqshany jaqsy kóremiz, ataqqúmar, danghoy, jaqynymyzdy múqatqysh elmiz. Eshteneni kórgimiz kelmeydi. Ózimiz ghana әulie bolghymyz keledi. Ózimizdi maqtap-madaqtaugha shebermiz. Onday zamannan ýmit joq. Bizding bolashaghymyz әli alda. Oghan baratyn tarau-tarau joldar jatqanymen bizding qazaqtyng bireui búl baghyttargha týsken joq. Al týskisi kelgen adam bolsa andyp túryp, at­qymyz keledi. Al taghy bir dayyn jol – basqa halyqtardyng jýrgen jolymen jýrgen joqpyz. Jahandanudy qazaq jek kóredi, ózderining ólim jolynday kóredi. Biraq basqa jol joq. Jalghyz ghana ortaq jol, talay halyqtyng sýiegin quratyp qyrghan, baqytsyz etken, eng sonynda úrpaghy qayta tapqan jol – osy. Assiriya, Babyl, baghzy Grek, Shumeriya, bәri qúrydy, artynda tek ataghy ghana qaldy. Tek anyz ghana qalady. Qazaq ta osylay, ózining qazaqshylyghyn joghaltady.

Jas qazaq: Sonda qazaqtyng bolashaghy joq dep aitqynyz kele me?

Ótejan Núrghaliyev: Búl qazaqtyng bolashaghy joq degen maghynada emes. Búl halyq aldaghy uaqytta kiyiz ýide túrmaydy, atqa minbeydi. Otyra qalyp aqsha esepteydi nemese basqalargha aula sypyrushy bolady.

Jas qazaq: Aqsha esepteuden evreyler jaman bolyp otyrghan joq qoy?

Ótejan Núrghaliyev: Evrey bolu ýshin Qúday seni sýyi kerek. Alla evreydi jaqsy kórgenim ýshin jarattym degen. Býkil din ataulynyng tizginin ústaghan da solar. Islam, hristianshylyq, iudaizm dinde­rining bәrining negizi aldymen evreyden shyqqan Ibrahim payghambargha týsken dep sanalady. Ol kezdegi evreyding qazirgidey qulyghy joq, biraq qútyrghan bir jyndy shaly eki qatynymen jayly jer izdep kóshedi eken. Sosyn kishi qatyny ýlkeni Saradan tayaq jep, kýnin kóre almay bir balasymen jolda qanghyp qalady. Odan taraghandar – býgingi pale­stiyn­dikter. Al birinshi qatyny Saradan tughan balanyng úrpaqtarynyng joly boldy. Olar – qazirgi evreyler. Olar san jaghynan óspegenimen, aqyl da, qulyq ta solarda. Býkil tarihty solardyng jolymen jasap otyrsyn. Mysaly, sen qazaqtyng tarihyn basqalar túmsyghyn da súgha almaytynday etip jaqsylap túryp jasaysyn, biraq bәribir evreyding tarihynan aumay shyghady. Óitkeni, ómir boyy oqyghanyng tek evreyding oquy. Odan basqa oqu joq.

Jas qazaq: Nege olay? Argentin Borhesti oqysanyz, eftaliyt, ghún, gall men got sekildi halyqtardyng úrpaghyna múra etken tarihy joq, dәstýrli tarih tek Óli teniz jaghalauyndaghy halyqtarda ghana bar deydi. Olardyng arabtar men evreyler ekeni beligili.

Ótejan Núrghaliyev: Borhes – bizding zamannyng Segiz serisi. Sender onyng atyn ghana bilesinder. Býkil qazaqtyng onay óleng shygharatyn, bes minutta býkil tarihty jyrlap beretin aqyndaryn Segiz seri dep aitugha bolady. Segiz seri dombyramen bes minutta tarihty tizip aityp beredi. Ol onyng parasattylyghy nemese bilimdiligi emes, patriottyghy. Qazaqty kótere biletindigi. Sosyn qaumalaghan júrt odan bata-tilek súraydy. Segiz seri bolsa, «qazaqtan asqan halyq joq, orys kórseng qarsy shap, aldynda bas iyme. Dalada dәl men siyaqty ensendi týsirmey asqaq jýr. Elindi, dalandy sýi, eshqanday baylyqqa úmtylma, jalghandy jalpaghynan basqan seri bolyp ót» deydi. Býkil qazaqtyng aqyndary tura sonday seri bolghysy keledi. Biraq onyng zamany әldeqashan ketken. Segiz serini basqalardyng únatpaytyny sol. Qazaqtyng mynnyng ýstinde әni bolsa, sonyng bәrin shygharghan Segiz seri. Biraq «bilgishter» onyng bәrin halyq әni dep jýr. Ne ýshin? Sebebi, Segiz serining atyn óshirgisi keledi. Qazaqtyng mәde­niyetin, auyz әde­biyetin jasaghan osy Segiz seri. Se­giz seri bir auylgha barady da, bayyn maqtaydy, «saghan han da, qara da basyn iyedi. Senen asqan batyr, bay joq» deydi. Sosyn әlgi bay oghan ýy tigip, әiel alyp beredi. Ol búl jerde bas-ayaghy eki-ýsh jyl túrady da, qatyny men balasyn qaldyryp taghy ketedi qanghyp. Mine, serilik degening óspeu degen sóz. Qazaqtyng aqyndarynyng bәri seri bolghysy keledi, biraq seri­likpen alysqa barmaytynyn bilgisi kel­meydi. Búl halyqtyng әdebiyeti túralady, endi óspeydi. Qazaq basqa halyqqa ainaludyng aldynda túr deuge bolady.

Jas qazaq: Ol qanday halyq?

Ótejan Núrghaliyev: Aty qazaq bolghanymen, zaty mýldem basqa halyq. Halyqtyng ruhy aman bolu ýshin tili boluy mindetti emes. Ol tek halyq bolugha kerek qyryq qasiyetting bireui ghana. Jerding betinen joyylmau ýshin taghy otyz toghyz qasiyeti bolu qajet.

Jas qazaq: Qazirgi qazaqtyng boyynda qalghan otyz toghyz qasiyet bar ma jәne bolashaqtaghy qazaq osy qasiyetterdi saqtay ala ma?

Ótejan Núrghaliyev: Adam eng әueli ózin qúrmetteudi ýirenui kerek. Mysaly, ýiine qonaq kelse, ózing tórge otyr. Úly halyqtar sóitedi. Sóz arasynda aita ketey­in, týrmede 15 jyl birge otyrghan eki amerikalyq qayyqpen aghyndy sudan ótpekshi bolady. Sonda bireui qasyndaghy joldasyn qayyqtan týsiredi de, qapysyn tauyp qolyndaghy tapanshasymen atpaqshy bolady. Múny sezip qalghan ekinshisi «sen meni nege atqaly jatyrsyn, menen basqa dosyng joq qoy, adamgershilik qayda?» deydi. Sonda anau «myna qayyq ekeumizdi birdey kótere almaydy, sugha batyp ketedi, sondyqtan sen óluing kerek» deydi de, tars etkizedi. Mine, qazaq ózim dese osynday qoly dirildemeytin qatigez boluy kerek. Qazaqtyng jerine aram pighylmen ayaq basqan adamnyng ayaghyn syndyryp, mýiizin kórsetkenning mýiizin qaghyp tastauy tiyis. Sonday dәrejege kóterilsek, halyq bolugha qajet bir qasiyetke jetkenimiz bolyp sanalady. Tek aruaqty, bolmasa әieling men balandy ghana emes, ózindi de jaqsy kóru sezimin qorghay biluing kerek. Qazaqta onday qasiyet joq. Qazaq ózim ne bolsam ol bolayyn, dosym aman bolsyn, balam aman bolsyn, bastyghym aman bolsyn deytin әngimeden ary asa almay jýr. Sanamyzdan arylmay kele jatqan qúldyq psihologiya degeniniz osy.

Jas qazaq: Ár qazaq ózin ardaq tútatyn qasiyetti qashan jәne qalay qalyptastyramyz?

Ótejan Núrghaliyev: Ol sen bayyghanda bolady. Segiz qabatty ýiin, janynda bir gektar jerin, tipti kishkentay tikúshaghyng bolghan kezde, sen olardy qolyng dirildemey qorghaytyn bolasyn. Ol ýshin qazaqtyng әrbireui yrysy shalqyghan bay boluy kerek. Mysaly, qazaq anau az sheshenge eshtene dey almaydy. Kezdesse – sәlem berui, kerisse – jay ókpeleui mýmkin, biraq tiyise almaydy. Al sol sheshendi «nege ýiimning aldynan kókirek kerip ótesin?» dep qamshymen tartatyn qasiyet darysa, keremet bolar edik. Men qazaqta sonday minez bolghanyn qalaymyn. Biraq soryna qaray, búl qazaq oghan jete almay jatyr.

Jas qazaq: Múhtar Maghauin aghamyzda osynday minez bar emes pe?

Ótejan Núrghaliyev: IYә, onday minezi bar. Ol ózining jazghanyn qasiyettegeni ghoy. Ózining jazghan-syzghan shyimay-shatpaqtaryn sýiedi ol. Maghauindi jaqsy kórem, biraq ózi adam emes. Adamgha kerekti basqa qasiyetter onda joq. Onyng men jaqsy kóretin taghy bir qasiyeti, jazghanyn qalay da shygharady. Al men oghan kereghar basqa adammyn, jazghanymdy shygharghym kelmeydi jәne shyqpay-aq qoysyn. Kerek bolsa ózderi tauyp alady. Abay jýrgen jerinde óz ólenin әrkimge «sen oqy, sen oqy» dep taratyp beretin bolghan. Kerek qylghandar alyp, kerek etpegenderi qúiryghyn sýrtetin bolghan. Mine, Abay sóitip ótken. Mening jazghanym da dalada qalady dep oilamaymyn. Biraq mening jolym әdebiyette jýrgenning barlyghyna birdey jaramaydy. Al Maghauinnyng joly dúrys. Eshtenesin tartpada qaldyrghysy kelmeydi, kez kelgen dýniyesining bәrin altyn sanaydy. Onyng qaysysy altyn, qaysysy altyn emes ekenin biz bilemiz, sender bilmeysinder.

Jas qazaq: Óziniz poema arnaghan Asqar Sýleymenov zamandasynyz qanday jazushy edi?

Ótejan Núrghaliyev: Ol jazushy emes. Bar bolghany ózining qara basynyng bostandyghyn sýigen adam. Ol da óte kerek qasiyetting biri. Ol «mening bilgenimdi bilgen adam qúdiretti» dep sanap, tapsa tóbesine shygharghysy keledi. Biraq onday adam tappaydy. Ol kez kelgen últtyng múrasyn jatsynbay, jatyp alyp oqityn. Mysaly, Asqar fashizmning muzykasyn shygharushy dep bireuler jansaq týsindirip jýrgen nemis últynyng maqtanyshy Rihard Vagnerding muzykasyn týsinu ýshin oquyn stiypendiyasymen birge tastap, bir jyl Vagnermen jyndanghan adam. Vagner kimge kerek qazir. Biraq qazaqta Vagner siyaqty muzykamen halyqtyng barlyq sharuasyn jasap beretin eshkim joq.

Jas qazaq: Jogharyda tarih jәne evreyler turaly aitylyp qaldy. Qarap otyrsaq, ýsh jarym myng jyldy qamtityn olardyng tarihy da tym úzaq deuge kelmeytindey. Jәne tarihty shumerlerden, babyldyqtardan kóshirip aldy deytin әngime taghy bar?

Ótejan Núrghaliyev: Áriyne, kim kimnen kóshirip alghanyn jazyp otyrghan adam ghana biledi. Qazaqtyng barlyq aqyny Ótekennen kóshiru ýstinde. Meni eshkim oqymaydy dep oilamandar, kýshti oqidy, tipti lupamen oqidy. Sosyn oiyndaghysyn jasay beredi. Mysaly, Qadyr, Túmanbay, Ongharsynova Fәriza bәri kóshiredi. Birge oqyghan kezde Kekilbaydyng Ábishi de kóshirgen. Biraq oghan qalay renjiysin, óitkeni, men – halyqtyng qazynasymyn. Menen de kýshti aqyn shyqqanyna men quanbasam renjimeymin. Biraq onday aqyn joq. Sebebi, mening ólenimdi shyghartpaugha bәri tyrysyp jatyr. Uaqytqa jauap beretin óleng meniki ghana. Men tek jangha jayly óleng tudyrghysy keletin aqyndardy týsinbeymin. Óleng jangha jaysyz bolu kerek. Astyndaghy eseginning arqasy jauyr bolu kerek. Sonda ghana ol tulap jyghady. Mening shyndyqty aitpaudan basqa jolym da joq. Eger sóz ýshin týrmege otyrghyzu kerek bolsa, otyrugha bolady. Júrt meni oiyna kelgenin istep jýre beretin eng baqytty adam dep esepteydi. Basqalar solay oilaydy. Nege mening ólenimdi oqyghysy kelmeydi, ólenimdi nege shygharmaydy?

Jas qazaq: “Egemen Qazaqstangha” bir bet ólenderiniz basyldy ghoy?

Ótejan Núrghaliyev: Ol degening 1958-1959 jyldardaghy bayaghy Izrailiding patshalyghy túsyndaghy ólender emes pe?

Jas qazaq: Abaydyng qadirine jetpedik, basqalarymyzdy kózge de ilmeydi demeksiz be?

Ótejan Núrghaliyev: Ómiri úzaryp, tiri jýrse Abay agha súltan bolar edi. Biraq Abay oghan shyday almady. Óitkeni, aqyn ghoy, sol aqyndyqtyng sonynda janyp ketti. Ózining ólenining qyzyghyn da kórmegen adam. Bizding ony týsinip, enbekterin qolgha aluymyz kezdeysoqtyq. Mýrseyit, Múhtar sekildi ghajayyp adamdardyng janqiyarlyq júmysynyng arqasy. Áytpese Abay da Segiz serining kebin kiyer edi. Abay orystyng aldynghy qatardaghy jazushysy ghoy. Tolstoy bolmasa da Saltykov-Shedringe jaqyn, Pushkindey bolmasa da, Lermontovqa jaqyn. Eger halqy úly bolsa, Abay Pushkinnen de myqty bolar edi. Biraq jer jýzinde Pushkinnen de úly aqyndar kóp. Biraq qazaqtyng olardy kórgisi kelmeydi.

Jas qazaq: Orystarda pushkintanu ol dýniyeden ótkesin kemi elu jyldan keyin bastaldy. Al qazaqta Abay qaytys bolghan song arada on-on bes jyl ótisimen-aq aqyn turaly sózder aityla bastady. Oghan alashordashylardyng enbekteri kuә. Búl úlysyn tanuda qazaqtyng orystan zerektigin anghartpay ma?

Ótejan Núrghaliyev: Alash ordanyng aqyndary Abaygha mýlde úqsamaydy. Olar Abaydyng әserinsiz, yqpalynsyz qalyptasqandar. Senderge onashalap aitayyn, olardyng bәri – orys aqyndarynyng kóshirmesi. Maghjannyng panislamizm, pantýrkizm, panmongolizm degenderi orys aqyndarynyng әngimesi. Abay ol aurumen auyrghan joq. Maghjandy bәring jandarynday jaqsy kóresinder. Óitkeni, bәring últshyldyq auruymen auyrghansyndar. Basqa últtyng aldynda óz tuyndy biyik qylugha tyrysatyn әsire qyzyldyq sordyng bir týri. Búl, kóbinese, jas halyqtardyng auruy. Úly halyqtar onday dertke pysqyrmaydy. Basqa mәselesi jetip jatyr. Al bizdiki últshyldyqtyng jalanash týri. Maghan Mirjaqyp ta, Ahmet te, Maghjan da, bәri únamaydy, búlar – baylargha alaqan jayyp, qazaqtyng túnghysh romanyn jazamyz, tún­ghysh gazetin shygharamyz dep solargha jaghympazdanghan adamdar. Biraq olardan jiyirken­beymin. Uaqytyna qaraghanda onysy dúrys ta shyghar dep oilaymyn.

Jas qazaq: Ótkenge sizding kózqarasynyzben qaraytyn bolsaq, tarihta birde-bir úly adam qalmaytyn sekildi?

Ótejan Núrghaliyev: Qalmaydy. Eshiyl, Sofokl qúsap últtyng tragediyasyn ashyp kórsetetin aqyndar ghana úly. Halqy qúryp bara jatqanda shyghar jol kórsetken aqyn ghana úly. Al qazaq halqyna múnday jol kórsetip otyrghan aqyn joq.

Jas qazaq: Óziniz jol kórsete alar ma ediniz?

Ótejan Núrghaliyev: Kórsetemin. Mening sózimdi shygharsa, sosyn sol ýshin bir-eki jyl týrmege otyrghyzsa, isimizben emes, jazghanymyzben jol kórsete alamyz.

Jas qazaq: Bir kezde Iliyas Esenberlin memlekettik syilyqqa úsynylghanda bireu­ler aryz jazyp, jolyn kesken kórinedi, al syilyqty talantty gruzin jazushysy al­ghany belgili. Óstip jýrgen aqyn-jazushy kimge jol kórsetedi?

Ótejan Núrghaliyev: IYә, ony jazghan biz, kishi jýzding jigitteri. Tahauy Ahtanov, Ábdijәmil Núrpeyisov, Ábish Kekilbaev jәne men tórteumiz jazghan bolatynbyz. Bizdegi kórealmaushylyq kemshilik emes, qazaqtyng jamandyghy da emes, ózining qanyna singen minezi ghoy. Mysaly, men kóre almastyqtan biraz adamdardy jamandap otyrmyn. Búl kóre almaghandyqtan emes, qyzyghushylyqtan. Endi bir jaghynan senderdi, basqa da jastardy sol dengeyde qalmasa eken deu. Bizding aqyndar qazaq halqyn qúrtqysy keledi. Eteginen keri tartady. Al bizge ilgeri úmtylyp, tek algha ghana qúlau kerek.

Jas qazaq: Aqyndar bir-birine qara tanba tapsyrady dep jatady, sizge eshkim olay istegen joq pa?

Ótejan Núrghaliyev: IYә, onday dәstýr bar, qolyna qara belgi әkelip tapsyrady, Ne ony jaghynan salyp jiberuing kerek, ne bolmasa óleng oqy deysin. Maghan Almas Temirbay degen bala tapsyrdy. Búl «Sen bittin, endi aqyn emessin» degeni. Sosyn oghan óleng oqy dep edim, eki óleng oqydy. Ekeui de keremet. «Myna ólender ózindiki me, әli de osynday óleng jaza alasyng ba, әlde bar ólening osy ghana ma?» dep súradym. IYә, ózimdiki dedi. «Onday bolsa ýige jýr, mening seniki siyaqty bes jýz ólenim bar» dedim. Jolamay ketti. Keyin mýshәirada jýlde alghan ólenin oqyp edim, nashar eken.

Men qazaqtyng úlylaryn aqymaq qylyp, aqymaqtaryn úly etip kórsetemin. Sonda ghana shyndyq qaytadan jana qyrynan kórinedi. Biz dayyn shtamptarmen jýrmeuimiz kerek. Qazaqtyng әdebiyetinde, ónerinde haltura kóp siyaqty, únatpay túramyn. Sosyn toqmeyilsu, ishtarlyq bar. Fransuz, әzerbayjan halyqtary sekildi keng boluymyz kerek. Basqalardyng artyqshylyghynan ýirene biluimiz kerek. Qazaq ózining tauyqtyng júmyrtqasy sekildi tar ýishiginen syrtqa shyqqysy kelmeydi. Qarabay, Sarybaydyng zamanyn ansap, Qyz Jibekke ýilengisi keledi. Qoy ýstine boztorghay júmyrtqalasa dep oilaydy. Qoydyng ýstine boztorghay qaydan júmyrtqalasyn?..

Jas qazaq: Ashy da bolsa túshymdy әngimenizge rahmet.

1938 jyly 15 tamyzda Aqtóbe oblysy, Bayghanin audanynyng «Aqjar» újymsharynda dýniyege kelgen.

1964 jyly Qazaq memlekettik uniyversiytetining jurnalistika fakulitetin bitirgen.

1964-1968 jj. Jarqala orta mektebinde múghalim, 1968-1969 jj. «Qazaqstan pioneri» gazetinde tilshi, 1969-1972 jj. «Qazaq әdebiyeti» gazetinde tilshi, sodan keyin «Jalyn» baspasynda redaktor bolyp qyzmet atqar­ghan. Qazir shygharmashylyq demalysta.

Shygharmalary: Mening mahabbatym. Ólender. «Jazushy», 1962; Aq nóser. Ólender. A., «Jazushy», 1968; Nóserden keyin, Ólender. A., 1972; Qayyndy toghay. Ólender. A., «Jazushy», 1973; Soghystyng songhy jazy. Balladalar. Tórt kitap. «Jalyn» jәne «Jazushy», 1977-1984 jyldar; Afina mektebi. Ólender. «Jazushy», 1997 j.

Aqynnyng shygharmalary: Mening mahabbatym. Ólender. «Jazushy», 1962; Aq nóser. Ólender. A., «Jazushy», 1968; Nóserden keyin, Ólender. A., 1972; Qayyndy toghay. Ólender. A., «Jazushy», 1973; Soghystyng songhy jazy. Balladalar. Tórt kitap. «Jalyn» jәne «Jazushy», 1977-1984 jyldar; Afina mektebi. Ólender. «Jazushy», 1997 j.

(«Jas qazaq», №32, 2008)