- Osynday sayasy ústanymmen ol oppozisiyagha ketti, oppozisiyany basqardy. Sonymen birge, Rahat Áliyev pen Darigha Nazarbaeva tobynyng onymen aradaghy teketiresi jalghasa berdi. Onyng ózge sayasy túlghalarmen de taytalasy boldy.

Sóitip, 2006 jyldyng 11 aqpanynda Altynbek Sәrsenbayúlyn eki kómekshisimen birge úrlap әketip, eki kýnnen song olardyng atyp óltirilgen deneleri tabyldy. Qalaysha búlay boldy? Qazaq soty búl qylmysqa kense qyzmetindegi mayda sheneunik Erjan Ótembaevty kinәli qylyp shyghardy ghoy. Ol Altynbekting «sóz arasynda aitqan pikirine jәbirlene qalyp, kek alu ýshin» osy qylmysty úiymdastyrypty.

- Búny qaytalaudyng tipti de qajeti joq. Óitkeni, búl aqylynan adasqan adamnyng sandyraghy ekendigin barlyghy týsinedi. Búl, tipti, talqylaugha tatymaydy. Búl aqyly azdau adamdardyng ayaq astynan, jýrdim-bardym oidan qúrastyrghan núsqasy. Ol tek tandanystan ózge eshnәrse tudyrmaydy.

- Yaghni, siz búl resmy núsqagha senbeysiz ghoy?

- Búghan eshkim de senbeydi. Búghan senu ýshin naghyz aqymaq bolu kerek. Men basqa eshnәrse aita almaymyn.

Altynbek Sәrsenbayúly ayauly jary Saltanat Atushevamen birge. Almaty, 2004 jyl.

joq bolyp ketpeydi, eshqanday uaqyt ony jaza almaydy. Búl qayghy ýnemi bizben birge, biz osymen ómir sýruimiz kerek, biz tiri qaluymyz kerek.

- Sizding qyzynyz Sholpan men úlynyz Bekjan Angliyada oqidy deydi. Sholpan Bekjannan qansha jas ýlken?

- Tórt jasqa ýlken. Qyzym - 20-da, úlym - 16 jasta. Men olardyng qayghysyn jenildetuge tyrysamyn. Men Altekene balalaryna qorghan bolamyn dep uәde bergenmin. Sondyqtan, olarmen birge bolu - mening birinshi mindetim.

- Sizding balalarynyz Qazaqstanda bolyp jatqan oqighalardy endi qalay qabyldaydy?

- Men olarmen Qazaqstan jayynda, qazirgi bolyp jatqan jaghdaylar turaly әngimeleskim kelse, qyzym búny tyndaghysy kelmeydi. Óitkeni, onyng kónili qalghan. Jәne ol barlyghyna renjuli. Ony rayynan qaytaru onay emes. Búnday әngimeler әdette: «Ár halyq óz biyleushisine layyqty», - degen sózimen ayaqtalady. Osymen әngime bitedi.

Úlym basqashalau. Ol Qazaqstannyng órkeniyetti, demokratiyalyq memleket bolatynyna, óz elimen maqtana alatynyna, Qazaqstanda túratynyna maqtanatyndyghyna senedi.

Bir ghana aitar mәsele - olar óz bolashaqtaryn Qazaqstannan bólip qaramaydy. Sondyqtan da onda bolyp jatqan barlyq oqighalardy qatty uayymdaydy.

- Bizding әngimemiz, demokratiyalyq ózgeristerding boluyn qalap, osy jolda opat bolghan sayasatkerding balalarynyng taqyrybyna beker oiysqan joq. Qazaqstannyng resmy nasihaty el tәuelsizdigi endi ghana 18 jasqa toldy dep qaytalay bergendi jaqsy kóredi. Endeshe, Qazaqstan tәuelsizdigining osy bir 18 jasar qúrdastary kimder?

Mine, Qazaqstannyng sayasy sahnasyna sayasattan aulaq bolugha tyrysqan, biraq, qazir «sayasy sipaty bar» dep eseptelip otyrghan sotqa tartylghan top-menedjer Múhtar Jәkishevting balalary shyqty.

Sizding balalarynyz bar. Altynbekten ýsh ay búryn óltirilgen dissiydent Zamanbek Núrqadilovting qyzy - Merey bar. Shanyraqtyn, Janaózennin, Krasnyy Trudovikting balalary bar. Sizdinshe olardy qanday bolashaq kýtip túr?

Altynbek Sәrsenbayúly men Saltanat Atusheva balalary Sholpan jәne Bekjanmen birge. Almaty, 2004 jyl.

- Olardy ne kýtip túrghanyn men bilmeymin. Men Kassandra emespin, sondyqtan olardy ne kýtip túrghanyn aita almaymyn. Bizding qoghamymyz aqyr sonynda qazirgidey ómir sýruge bolmaytynyn, biylikti ózderimen sanasugha mәjbýrleu kerektigin týsinedi degenge sengim keledi.

Mening aitayyn degenim, bizding balalarymyz qazir biylikte otyrghandardyng balalary biylik qúryp túrghan uaqytta ómir sýrmeytin shyghar dep ýmittenemin. Jәne olar bizding balalarymyzgha: «Senderge osy elde ómir sýruge rúqsat berildi, endi sender taghy bir nәrsege riza emessinder me?» dep aitpaytyn bolar dep ýmittenemin.

Búl sóz mening kónilimde jattalyp túr. Ony bir jerden oqyghanyn esimde, Nazarbaevtyng balalary ma, kýieu balalary ma, bireui aitqan edi búl sózdi. Barlyq mәsele osy sózding maghynasynda. Olar shynynda da bizge osy elde ómir sýruge mýmkindik berip otyrghanyna shyndap senedi.

Bizding balalarymyz múnday elde ómir sýrmeydi dep ýmittenemin.

ÁYELI KÝIEUINE QALQAN BOLGhAN

- Saltanat, әngimemizding basynda Qazaqstandaghy sayasatkerlerding әielderi әdette kýieulerining tasasynda bolady dep aittyq. Búnday ýrdis jalghasa beretin siyaqty. Biraq, tútqyndaular men qudalaular tolqyny әielderi kýieulerin qorghap shyghatyn qúbylysty alyp keldi.

Búl - tabighy instinkt. Múnday jaghday kórshi Ózbekstanda bar. Múnday jaghday stalindik GULAG-ta boldy. Ol kezde kóteriliske shyqqan erkekterdi qútqaru ýshin tútqyn - әielder tankting shynjyr tabanynyng astyna úmtyldy. Múnday jaghdaylar óte qiyn kezenderde bolatynyn aita ketu kerek.

Mine, qazir de oqighalar sahnasynan Jәmila Jәkishevany, Raushan Esirgepovany, Jaynagýl Aydarhandy jәne Ayman Kәrimbaevany kórip otyrmyz. Olardyng әleumettik mәrtebesi әrtýrli, әrtýrli kiyingen, bireui sәndi kiyimin kýn sayyn auystyrsa, ekinshisi erteng balasyn nemen tamaqtandyratynyn bilmeydi.

Biraq, olardyng barlyghyn bir ghana nәrse - kýieulerining tútqyndaluy, olardyng pikirinshe, sýiikti adamdaryn әdiletsizdikpen tútqyndau biriktiredi. Búl túrghyda býgin ne bolyp jatyr? Búl oqighalardyng tolqynyn siz qalay qabyldaysyz?

- Kýieulerin әielderining qorghap shyghu sebebi - olardan basqa qorghaytyn eshkim bolmaghandyqtan shyghar, sirә. Óitkeni, qogham óte enjar, qogham tek syrttay baqylap otyrghandy ghana biledi. Olardyng kópshiligi: búl analardyng basyndaghy jaghday ghoy, maghan qatysy joq, mende múnday jaghday bolmaydy dep oilaydy. Sodan song kezek olargha keledi. Osylaysha biz jalghyz-jarym kýide qarsylyq jasaymyz.

2006 jyldyng aqpanynda býkil el esengirep qaldy. Biz kónil aitqan hattar men jedelhattardy Atyraudan, Shymkentten jәne kóptegen qalalar men auyldardan alyp jattyq. Adamdar Altekenning óltiriluin ózderining tragediyasynday qabyldady. Men búny úmytpaymyn. Sodan keyin bolghan keybir sәtter de esimde. Oghan osynyng ne keregi bar edi degendey maghan mýsirkey kóz tastaghandardy da bayqadym. Olar týsingen joq.

Biraq birden aita ketu kerek, olar Altekendi bilmeytin adamdar bolatyn. Jәne olar osynyng barlyghy Altekene ne ýshin kerek bolghanyn shynymen de týsinbedi.

Búl adamdar ózderin baqytty sezinedi. Olardyng bastarynda ýileri bar, әldebir sheteldik qymbat kólikteri bar, qazaqtyng barlyq standarttarymen dýrildetip, ot-shashularyn jarqyldatyp mereytoylaryn ótkizdi, olar Europada demaldy. Adamnyng tolyq baqytty boluy ýshin búdan artyq ne kerek dep oilaysyn?

Osy adamdardyng anqaulyghy meni ýnemi tandandyratyn. Túmsyghymen jem toly astaugha bas qoydy, ózge eshnәrsening keregi joq. Bastaryn kóteruge shamalary joq. Aynalayyndar-au, bastaryndy kóterip, bir mezgil jan-jaqtaryna qarasandarshy! Óitkeni, ómir sýruge qajetti eng basty nәrse jetpeydi ghoy! Osylardyng ómirindey jaqsy, biraq órkeniyetti, adam qúqy, menshik qúqy qúrmetteletin, adamnyng tandaugha qúqy bar elde ómir sýru kerek emes pe?!

Bizde onyng biri de joq. Endeshe sening molshylyqta ómir sýrgeninning qúny kók tiyn. Erteng kelip tartyp alyp, ózindi otyrghyzyp qoyady. Sodan song shyndyqty qaydan izdeysin? Bir advokatty jaldaysyn, ekinshisin jaldaysyn, payda joq.

Taldyqorghanda ótken sot esimde. Búl - ómirde bolmaytyn oqigha siyaqty kóringen, óitkeni búl - maghynasyzdyq. Búnyng maghynasyzdyq ekenin bәri de týsinedi. Farstyng oryn alyp jatqanyn, ózining jay ghana qoljaulyq ekenin sudiya da týsinedi. Biraq barlyghy bayypty, aqyldy adamnyng beynesine enip, sol farsta oinauyn jalghastyra beredi. Sonshalyqty jaghandy ústatarlyq jaghday.

Eng qorqynyshtysy - ózindi qorghansyz sezinuin. Óitkeni, tipti Reseyde túrsang da halyqaralyq sotqa, Strasburg sotyna shaghymdana

Qaza tapqan oppozisiya qayratkerleri Altynbek Sәrsenbayúly, Zamanbek Núrqadilov jәne tәuelsiz jurnalist Ashat Shәripjanovty eske alu jiyny. Dybys kýsheytkish qúralmen sóilep túrghan - Altynbek Sәrsenbayúlynyng jesiri Saltanat Atusheva. Sol jaghynda - Bolat Ábilov, ong jaghynda - Zәuresh Battalova, odan әrirekte Oraz Jandosov túr. Almaty, 26 aqpan 2006 jyl.

alasyn. Al bizde týk te istey almaysyn. Barlyq amalyng tausylyp qabyrghagha tirelesin, boldy.

Adamdardyng osy bir anqaulyghy. Búl jaghdayda meni tandandyratyny, riza qylatyny - Altekeng mening kórgenimdi ghana emes, odan arghyny da kórdi, ol terenirek týsindi, sondyqtan osynday qadamgha bardy.

Ol osynyng barlyghyn qalay ózgertkisi keldi - elestete almaymyn. Búl ne degen enbek? Búl ýshin bir ómir jetpeydi. Ol: «Mýmkin biz búny kórmeytin shygharmyz, biraq men búnyng barlyghyn balalarym ýshin jasaymyn», - deytin. «Balalarymnyng qazirgi biz siyaqty ómir sýrgenin qalamaymyn», - degendi jii aitatyn.

Eng ókinishtisi, qazir bizding aityp jýrgen problemalarymyzdy endi 20-30 jyldan song balalarymyz aityp jýretin bolady. Týsinesiz be? Dәl sol sóz, dәl sol problema. Tek adamdar ghana ózgeredi. Ómir sýruding maghynasy joghalyp, tauyng shaghylyp qalady.

Altekeng oppozisiyagha ketuining manyzdy bir faktory jayynda: «Balalaryma men jayynda ne dep aitatyny men ýshin óte manyzdy; men olardyng әkeleri ýshin úyalularyna jol bergim kelmeydi», - deytin. Óitkeni, ol әkesin bilgen adamdardyng ózine degen qarym-qatynasyn kórdi. Jәne onyng qanday qymbat dýnie ekendigin týsindi, baghalay bildi.

- Siz aityp otyrghan, әrkim osy spektaklidegi ózining rólin oinaytyn búl fars nege alyp keledi? Siz halyq búnyng barlyghyn kórip otyr dep aitasyz. Halyq búdan ary ne isteydi, osynyng barlyghyna búdan bylay halyqtyng reaksiyasy qalay bolady? Avtoritarlyq rejimder mәngilik emes jәne kez-kelgen totalitarizm ózining aqyryn dayarlap jatyr deydi emes pe? Búl jayynda ne aitasyz?

- Tarihshy retinde búnyng osylay ekenin aita alamyn. Eshqanday avtoritarizm mәngilik emes. Jalpy alghanda, eshkim de, eshnәrse de mәngilik emes. Mәsele qashan jәne qanday kýshpen ekendiginde.

Rejim ózinen ózi ólip, qúlay salmaydy. Rejimning qirauy býkil qoghamnyng qirauyna alyp kelui mýmkin. Mine, osy jerde Qazaqstannyng tәuelsizdigining mәselesi shyghady.

Men búny qazaq ziyalylary ýshin, últ aldyndaghy ózining jauapkershiligin sezinetin adamdar ýshin nómiri birinshi mәsele shyghar dep esepteymin. Keyde mende qazaq ziyalylarynan tek Gerolid Beliger ghana qalghan siyaqty әser bolady.

Tәuelsizdikting 18 jylynda bizde bir de bir erkin, әdil saylau bolghan joq qoy. Bizde parlamentter taratylady, gazetter jabylady. Jazasyzdyghyn sezingen biylik ózi ýshin qauipti degen adamdardy óltire bastady. Jәne solay bola túra biylik demokratiya, adam qúqy, erkin saylaular siyaqty úrandardy kóteredi.

Biylikting arsyzdyghynyng ózi osynda. Nәtiyjesinde, baghdarlar joghalyp, adamdardyng barlyghy osylay boluy kerek shyghar dep oilay bastaydy.

EQYÚ-yn BASQARUGhA KELGEN AVTORITARIZM

- Saltanat, Angliyada jii bolasyz, balalarynyz Batysta oqidy. Batys ýkimetteri Qazaqstan demokratiyalyq reformalar jolyna týsti deydi. Biyl Qazaqstangha EQYÚ-gha tóraghalyq jasau mýmkindigin berdi. Birinshi ret postsovettik el osy bedeldi úiymdy basqarugha kiristi. Yaghni, Batys sizge qaraghanda sәl ózgesheleu qaraydy. Osylay ma?

- Men búl jerde bir ghana nәrseni aita alamyn: Batys ózining kózine týsip túrghannan anaghúrlym ýlkenirek dýniyeni kórgisi keledi. Batys әldebir oiyn erejesin saqtaghysy keledi. Jәne búl jerde tek moralidyq jәne sayasy sebep qana emes, sonymen birge, ekonomikalyq sebep te bar.

Bizding qolymyzda olar múqtaj bolyp otyrghan energetikalyq resurstar bar. Sondyqtan olar qanday da bir sheginiske barady. Meninshe, odan da bólek kóptegen faktorlar: Qazaqstannyng geografiyalyq ornalasuy, Qytaymen jәne Reseymen kórshi ornalasqandyghy ról oinaydy dep oilaymyn.

Batys bizge avtoritarizmnen demokratiyagha deyin ósip, jetilinder, sodan song sóilesemiz dep iytere salmaydy. Búl dúrys, búl mening qalaytyn eng songhy ssenariyim. Óitkeni, óz kórshilerimizdi bilemiz. Biz dәl sol Reseydi de, onda ne bolyp jatqanyn da bilemiz. Qytaydy da bilemiz.

Jәne bilesiz be, iydeyalardyng manyzyn jon - óte qauipti. Qazaqstan EQYÚ-gha tóraghalyq etuge qol jetkizgende osy úiym ýshin ýreylene bastadym. Óitkeni, búrynghy partokrattarymyzdyng kez-kelgen iydeyany, tipti óte tamasha degen iydeyany maghynasyzdyqqa deyin jetkize saluy óte qauipti jәne júqpaly.

Al endi shyndyghyna kelsek, «Fridom Haustyn» derekteri boyynsha Qazaqstan erkindik pen demokratiya dengeyi boyynsha 190 elding ishinde 170 orynda túr. Sybaylas jemqorlyq dengeyi boyynsha Qazaqstan 150 elding ishinde 107 orynda. Jәne osy el EQYÚ tóraghasy bolady.

Sondyqtan, Batys - Qazaqstandy demokratiyalyq memleket dep tanydy degen sózinizge statistikadaghy osy eki faktimen jauap beremin. Basqa aitatyn eshnәrse joq.

EShKIM ONYNG ORNYN TOLTYRA ALMAYDY

- Endi búdan ary Qazaqstanda ne bolmaq? Ángimemizding sonyna qaray, demokratiyalyq reformalarsyz Qazaqstannyng bolashaghy joq dep aitqan Altynbek Sәrsenbayúlynyng sayasy múrasyna toqtala ketuge rúqsat etiniz. Qazaq halqy demokratiyalyq ózgeristerdi talap ete alady ma?

- Dәl qazirgi uaqytqa deyin demokratiyadan artyq memleket qúrylysyn adam balasy oilap tapqan joq. Sondyqtan, bizge janadan velosiyped oilap shygharudyng keregi joq. Barlyghy oilanyp, tabylyp qoyghan jәne tәjiriybede bar. Eng jaqsysyn tandap alyp, qúru kerek. Biraq búlay jasalyp jatqan joq.

Sayasy múrasy deysiz be? Uaqyt kórsetedi. Onyng osydan bes-alty jyl búryn jazghan maqalalaryn oqyp otyrsan, onyng osy kýnge deyin

Altynbek Sәrsenbayúlynyng beyitining basyndaghy tasta onyng aityp ketken sózi qashalyp jazylghan.

zәru kýide túrghanyn bayqaysyn.

Áriyne, demokratiyalyq reformalarsyz Qazaqstan qazirgi daghdarysty jaghdaydan eshqashan shyqpaydy. Altekeng ózining ómirimen, ýlgi kórsetuimen adamdargha yqpal etti dep oilaymyn jәne olar búny baghalaydy.

Qazaqstan - tәuelsiz, shynymen de tәuelsiz jәne demokratiyalyq memleket bolady. Jәne búl jerdegi Altekenning sinirgen enbegi de moyyndalady.

- Onyng keybir pessimistik boljamdary shyndyqqa ainalyp keledi. Ókinishke qaray, әriyne.

- Mýmkin búdan ótu kerek shyghar. Kez-kelgen auru da aldymen asqynady, eng shegine jetedi, tek sodan song ghana, mýmkin, jazyla bastaydy.

Ol jayynda mening esimde qalghandar kóp. Men ol jayynda eshkimge aitpaymyn. Búl - meniki jәne men ýshin ol manyzdy, búl maghan kýsh beredi.

Jәne Altekenning aty, mysaly, men arqyly emes, onyng atyndaghy qordyng júmysy arqyly, ol jayynda jazylghan maqalalar arqyly, onyng ózi jazghan maqalalar arqyly atalghanyn qalar edim.

Biraz uaqyt ótken son, әsirese mening balalarym mektep, uniyversiytet bitirgen son, olardyng әkelerining aty menimen nemese otbasyndaghy taghy bireulermen baylanystyrylyp aitylghanyn qalamaymyn.

Óitkeni, onyng ornyn eshkim basa almaydy, búl mýmkin emes. Óitkeni, Altekenning orny bólek. Jәne osynday masshtabtaghy adamdy men әzirge kórmeytin siyaqtymyn.

- Súqbatynyz ýshin raqmet, Saltanat.

11.02.2010

Erjan QARABEK

www.azattyq.org

Suretterde: Qazaq oppozisiyasynyng kósemi Altynbek Sәrsenbayúlynyng jesiri Saltanat Atusheva. Almaty, 2009 jyl.

Saltanat Atusheva men Altynbek Sәrsenbayúly qyzdary Sholpanmen. Almaty, qyrkýiek, 1989 jyl.

Altynbek Sәrsenbayúlynyng әkesi men anasy marqúmnyng beyitining basyna qúlpytas ornatylghan kezde. Almaty, 12 qyrkýiek 2006 jyl.

«Ádiletti Qazaqstan ýshin» qozghalysynyng qúryltayyna jinalghan qazaq oppozisiyasynyng qayratkerleri. Soldan ongha qaray: Oraz Jandosov, Zamanbek Núrqadilov, Jarmahan Túyaqbay, Altynbek Sarsenbayúly, Bolat Ábilov, Asylbek Qojahmetov jәne Gýljan Erghaliyeva. Almaty, 2005 jyl.

Altynbek Sәrsenbayúly ayauly jary Saltanat Atushevamen birge. Almaty, 2004 jyl.

Altynbek Sәrsenbayúly men Saltanat Atusheva balalary Sholpan jәne Bekjanmen birge. Almaty, 2004 jyl.

Qaza tapqan oppozisiya qayratkerleri Altynbek Sәrsenbayúly, Zamanbek Núrqadilov jәne tәuelsiz jurnalist Ashat Shәripjanovty eske alu jiyny. Dybys kýsheytkish qúralmen sóilep túrghan - Altynbek Sәrsenbayúlynyng jesiri Saltanat Atusheva. Sol jaghynda - Bolat Ábilov, ong jaghynda - Zәuresh Battalova, odan әrirekte Oraz Jandosov túr. Almaty, 26 aqpan 2006 jyl.

Altynbek Sәrsenbayúlynyng beyitining basyndaghy tasta onyng aityp ketken sózi qashalyp jazylghan.