Qoghamdaghy kez kelgen týitkil eng aldymen aqyn janyna әser etedi. Óitkeni jyrshy-jyrau, aqyndar ejelden han men qarashanyng arasynda dәnekerlik qyzmet atqaryp, el-júrt mýddesin bir sәt te úmyt qaldyrmaghan. Endeshe, aqynnyng sózi - Allanyng ýni ekenin týsingen abzal. Osy orayda óz oiyn býkpey aitatyn aqyndarymyzdyng biri Bauyrjan Qarabekovpen әngimelesuding sәti týsti.

- Árkimning Otan aldyndaghy funksiyasy, yaghny mindeti әrtýrli. Aqyn eng aldymen azamat bolugha tiyis. ­Siz eliniz ýshin qanday enbek sinirdim dep aita alasyz?

- Býginge deyin oppozisiyalyq «Azat» partiyasynyng barlyq is-sharalarynyng basy-qasynda boldym. Solardyng kóterip jýrgen mәselelerin jaqsy týsinemin. Jas memle­ket­piz. Moynymyzgha artylghan jýk auyr ma, jenil me, bel­gisiz... Ilgeri qozghalghan kóshimiz ýnemi baghytynan ainyp, shalys basa beredi. Qazaqqa qatysy bar kez kelgen mәsele meni tol­ghandyrmay qoymaydy. Múnday shaqta búqaralyq aqparat qú­raldary arqyly óz pikir­le­rimdi bildirip otyramyn.

- «Ýndemegen ýidey bәleden qútylady» deydi. Ózindik ai­tary joq kisilerding she­neu­nikterge jaghatyndyghyn bayqaghan bolarsyz. Eshqanday mәselelerge aralaspay-aq, typ- tynysh jýrip, mansap jolyn quyp, biylik­ting tútqasyn ústap otyrmaghanynyzgha ókinetin keziniz bolatyn shyghar?

Qoghamdaghy kez kelgen týitkil eng aldymen aqyn janyna әser etedi. Óitkeni jyrshy-jyrau, aqyndar ejelden han men qarashanyng arasynda dәnekerlik qyzmet atqaryp, el-júrt mýddesin bir sәt te úmyt qaldyrmaghan. Endeshe, aqynnyng sózi - Allanyng ýni ekenin týsingen abzal. Osy orayda óz oiyn býkpey aitatyn aqyndarymyzdyng biri Bauyrjan Qarabekovpen әngimelesuding sәti týsti.

- Árkimning Otan aldyndaghy funksiyasy, yaghny mindeti әrtýrli. Aqyn eng aldymen azamat bolugha tiyis. ­Siz eliniz ýshin qanday enbek sinirdim dep aita alasyz?

- Býginge deyin oppozisiyalyq «Azat» partiyasynyng barlyq is-sharalarynyng basy-qasynda boldym. Solardyng kóterip jýrgen mәselelerin jaqsy týsinemin. Jas memle­ket­piz. Moynymyzgha artylghan jýk auyr ma, jenil me, bel­gisiz... Ilgeri qozghalghan kóshimiz ýnemi baghytynan ainyp, shalys basa beredi. Qazaqqa qatysy bar kez kelgen mәsele meni tol­ghandyrmay qoymaydy. Múnday shaqta búqaralyq aqparat qú­raldary arqyly óz pikir­le­rimdi bildirip otyramyn.

- «Ýndemegen ýidey bәleden qútylady» deydi. Ózindik ai­tary joq kisilerding she­neu­nikterge jaghatyndyghyn bayqaghan bolarsyz. Eshqanday mәselelerge aralaspay-aq, typ- tynysh jýrip, mansap jolyn quyp, biylik­ting tútqasyn ústap otyrmaghanynyzgha ókinetin keziniz bolatyn shyghar?

- Matematikalyq logikamen ainalysqan adammyn. Biylik satysynyng belgili bir je­rine barghan son, toqtap qalatynymdy bilemin. Mansap jolynyng óz oiyndary, ózine ghana tәn qaghidalary bar. Sondyqtan men biylikten aulaq jýre­min. Múnyng aq-qarasyn bayaghyda-aq ajyratyp alghanmyn.

- Siz - aqynsyz. Biraq aqyndyq mamandyq emes qoy. Óz mamandyghynyz jayly aita ketseniz...

- Kishkene kýnimde ýidegi sórelerde batyrlar jyry sire­sip túratyn edi. Ájem maghan batyrlar jyryn kempir-shaldargha oqytyp qoyatyn. Tipti әkem sol jyrlardyng kýitaspasyn da әkep bergeni bar. Sanamda әbden jattalyp qalghany sonsha, 60-70 bet jyr joldaryn kitapqa qaramay-aq jatqa soghushy edim. Ákem ónerdi sýietin. Ýiimizge әrtýrli aqyn-jazushylar, óner adamdary kóp toqtaytyn. Ol birde: «Balam, ólendi ózinmen birge tas­tamay alyp jýr. Al biraq myna zaman - ghylym men tehnikanyng zamany. Sen injener bol...» - dep aqylyn aitty. Joghary synypqa kóterilgen sayyn, әke sózining rastyghyna kózim jete týsti.

Sóitip, men baghytymdy ai­qyndadym. Sol kezderi Meksikada futboldan әlem birinshili­gining jarysy ótti. Qay komandanyng jenimpaz bolatyndyghyn әrkim ózinshe topshylap jatty. Sonda elektrondyq esepteu mashinalary da sәuegeylik jasady. Búghan men eleng ete qaldym. Futboldyng naghyz jankýieri bolatynmyn. «Elektrondyq esepteu mashinalary qalay oinalmaghan oiynnyng bolashaghyn boljaydy?» degen saual meni qatty oilandyrdy. Almaty poliytehnikalyq institutynyng avtomatika jәne esepteu fa­kuli­tetining avtomattandyryl­ghan jýielerdi basqaru mamandyghy boyynsha oqugha qabyldandym. Balym joghary bolghandyqtan, men Mәskeuge oqugha úsynyldym. Onda aghylshyn tilinen talap joghary bolatyndyghyn bilip, Almatyda qalghandy jón dep taptym. Osyndaghy oquymdy oidaghyday tamamdap, keyin Mәs­keudegi aspiranturagha týs­tim. Jasandy beynelerdi zertteu mәseleri boyynsha alghashqy ghy­lym kandidattarynyng sanatynda boldym. Álemge әigili nemis ghalymy Petry jelileri teoriyasynyng negizin qalaushy Karl Adam Petriyding úsynysy bo­yynsha Gamburg uniyversiyte­tinde doktoranturadan óttim. Sol uniy­versiytetting doktory da atandym. Osy jyldardyng bә­rin­de óleng mening janymnan bir sәtke de úzaghan emes, tolghan­ghan-toryqqan kezderimde jý­re­gimdi jebeytin. Kóptegen orys ghalymdary ósu jaghyn oilap, әrmen qaray shetelderge ketti. Al men tughan jerim - Qazaqstangha oraldym. Syrtta jýrip, Odaqtyng tayau jyldarda tarqaytyndyghyna kózim jetti. Men elge kelgen son, bir aidan keyin partiya tarqady, jarty jylgha jetpey, Odaq ydyrady.

- Siz elge kelgende óziniz qatarlas aqyndar ólenderin óristetip, tanymaldyq jaghynan bolsyn, dengey jaghynan bolsyn, algha ozyp ketkendey me edi, qalay?

- Aqyn bolyp, ataghymdy shygharudy eshqashan oilamaghanmyn. Janadan qúrylyp jatqan jas memleketting sharuasyna belsene kirisip kettim. Qarjylyq instituttardyng qúryluyna atsalystym. Býginde osy salada qyzmet atqaryp kelemin. Osy jyldary óleng jazugha men týpkilikti bet búrdym. Sonda kóp aqyndardyng algha ozyp ketkendigin, keybireulerding óz arnasyn taba almay, әli adasyp jýrgendigin bajayladym. Sonymen qatar ólenderimning tehnikalyq olqy tústaryn bayqap, kóp enbektenu kerektigin úq­tym. Batystan kelip, qalyng әde­biyetting ortasyna kýmp etip qoy­yp kettim. Búl boyymda synghyrlap kele jatqan muzanyng aiqara ashyluyna airyqsha әser etti.

Búryn әlemdik, orystyq jәne qazaq poeziyasyn jan lәzzaty ýshin oqushy edim, endi kәsiby túrghyda zerdeleuge kýsh júmsadym. Esenghaly Raushanov, Amanhan Álim, Ghalym Jaylybay, Qasymhan Begmanov sekildi aqyndarmen etene aralasyp túrdyq.

Olar dostyq peyil, janashyrlyqpen óz pi­­kir­lerin bildi­rip jýr­di. Osynyng bәri mening aqyn retinde tez qalyptasuyma yqpal etti.

- Sonymen, sizding negizgi mamandyghynyz tehnikagha qa­tys­ty bolyp shyqty. Sonday-aq, túla boyynyzda poe­ziyagha degen sheksiz inkәrlik baryna esh dau joq. Syrtqy әlem­di aitpaghanda, sizding bolmysynyzdyng ózinde bir-birine kereghar, qarama-qayshy poe­ziya men alpauyt tehnikanyn, qarjy úghymdarynyng tar­tysy jýrip jatqanday kórinedi.

- Men de solay oilaushy edim. Qazir aqyn-jazushylardyng kóbi gazet-jurnaldarda, bas­palarda otyrady. Olardy kýndelikti maqalalar ezip jibe­retin, shygharmashylyq shabytyn jep qoyatyn tәrizdi. Al mening jan qalauym men qyzme­tim - eki týrli. Birinen ekinshisine auysqan kezimde tyng kýiimdi saqtap, ansap kelemin. Men ainalysqan matematikalyq logikanyng týp atasy - logika. Oilaudyng aqiy­qattyghyn zertteytin logika emes pe? Ólende de oy bar. Osy túrghydan júmysym men shygharmashylyghym ýilese­tin sekildi. Qyzmetim mýlde bó­lek tәrizdi. Biraq múnda da oimen oinaydy, ólende de oimen oinaydy.

Poeziyanyng ghúmyry qysqa. Eseniyn, Pushkiyn, Lermontovtar dýniyeden erte ozdy. Shygharmashylyqtaryna mәn bersen, olar óz shyndaryn da baghyndyryp ketken jandar. Ózderi ajal qúsh­sa da, jalyndy, asqaq ruhtaryn saqtau ýshin kýresti. Poe­ziyanyng ghúmyry qysqa bolghandyqtan, men ózimdi ólenge kesh keldim dep eseptemeymin. Abay da týbegeyli óleng jazugha qyryqtan asqanda baryp otyrghan. Men bolsam 35 jasymda jaryqqa shy­gha bastadym. Keyde «Ádebiyetke kelu uaqytymdy súrasandar, Ma­ral­taylar bastaghan jas aqyn­­­­­dardyng buynyna jatamyn», - dep әzildeytinim bar. Olar da qostaytyn sekildi.

- Kezinde elimizde 169 inves­tisiyalyq jekeshelendiru qory boldy. Tek siz basqar­ghan «BUTYa KAPITAL» je­ke­she­lendiru qory ghana halyqpen esep aiyrysty...

- Elimizde bolghan jekeshe­lendiru reformasy sәtsiz ayaq­tal­dy. Kóp mekemeler tiste­gen­ning auzynda, ústaghannyng qo­lyn­da ketti. Aksio­ner­lerding jalpy  jinalysyn ótkizip, biz de qor júmysyn toqtatugha mәjbýr bol­­dyq. Eki jarym millionnan astam salymshysy bar qor salymshylarymen esep aiyrysty. Búl qadamymyz biylik­ke únamady. Qúrdymgha ketken 169 qordy elemesten, bizge shýilikti. Qor­dyng basqarushysy bolghan meni eki ret abaqtygha japty, ýy kýze­tinde ústady. Jylgha juyq sot pro­sesteri jýrdi. Ayyp tagha almay, oilanyp-tolghanyp, isti qayta tergeuge jiberdi. Mening úq­qa­nym - biylik tarapynan bol­ghan búl sharalardyng barlyghy sayasatker Bolat Ábilovting tike­ley sayasy kózqarasyna bayla­nysty. Syn, min kótere almaytyn kerbez kelinshektey, búl biylik halqyna oiyna kelgen oiranyn jasap jatyr.

- Bir danyshpannyn: «Adamdar ekige bólinedi: týrmede­giler jәne týrmede bolugha tiyis­ter», - degen sózi esimde qalyp qoyypty. Óziniz de abaqtynyng shet-jaghasyn kórip qayttynyz. Onda týs­ken adam qanday kýide bolady eken?

- Ol jerge Qúday eshkimdi aparmasyn. Otyz jetinshi jyldary qazaqtyng talay ziyalylary qamaugha alyndy ghoy. Mәdiydin:

«Abaqty qatar-qatar bolady eken,

Ishine jaqsy-jaman tolady eken.

Ishine abaqtynyng kirip barsan,

Kónilin su sepkendey bolady eken», -

degen óleng joldary bar.

Týrme - memlekettik joy­qyn mashina. Oghan qarsy kele almaysyn. Onda kýndelikti ómir­­degi pendeshilikterding qúny kók tiyn­gha ainalady. Tek azattyq qana qymbat bolady. Mening sol kezde dostarym kóp edi: generaldar, oblys basshylary, ministrler jәne taghy basqalar. Solardyng bireui qiyn shaqta qa­sym­nan tabylmady. Abaqtygha kelip, meni ol jerden suyryp alghan aqyndartúghyn. Olar ýn­deu jariyalady. Solardyng ýnde­uin estigende qayrattanyp, boyyma kýsh-quat qúiyldy. Qanday әdi­let­sizdik bolsa da, kýresuge әzir ekenimdi anyq se­zin­dim. Gha­lym Jaylybay, Qazybek Isa, Álibek Shegebay, Aman­geldi Ken­­shilik­úly sekildi bir top jas aqyn-jazushylar esh nәrseden jasqanbay, qarjy polisiyasynyng aldyna kelip, qasqayyp túrdy. «Aqyn­­gha aqyn ghana kómekke kele­di nemese aqyn - jalghyz» degen týsinik ras eken. Osydan keyin men poeziyany odan sayyn sýie týstim.

Soghan qaramastan, men qan­sha yshqynsam da, kýresker óleng tudyra almadym. Kerisin­she, tabighattyng ózi sekildi sazdy, mún­ly jyr joldary kóni­limdi terbete berdi. Mysaly:

...Ghúmyr dariya -

Mening appaq aidynym.

Seni kórsem joghalady qayghy-mún,

Estelik bop eske týser tay kýnim,

Alqynamyn aldyn bermey bәigenin,

Sayran ghúmyr,

Qayran ghúmyr - baylyghym! -

dep keletin «Ghúmyrdariya» atty ólenim de kónil kýiin shertedi. Múny qúm keship, Syr boyynda ósken adamnyng qinalghanda tughan jerin ansauy jәne ótken ghúmyryn dariyamen shendestirui dep úqqan jón.

- «Ómirimning órnegi» degen óleninizde «Kýiin keshsem zar­lynyn, kýiin keshsem Arlynyng - Talapayda taghdyrym» degen sekildi joldar bar eken...

- Er jigitting basyna neler kelip, ne ketpeydi? Basyma týs­ken is meni moyyta alghan joq. Qayta odan sayyn shiryghyp, shyn­dala týstim. Ómirde de, ólen­de de óz dauysyn, óz ýning bol­­ghangha ne jetsin?! Búqpantaylap, lauazym iyelerining yghyna jyghylyp, biyikke órlegen she­neu­nikter mensiz de jetip artylady. Onday mansap qyzyqtyrmaydy da, mendegi jýrek oghan pysqyrmaydy da. Qazaq jastary Abay shygharmalaryn kóbirek oqulary kerek. Bizding qazir aityp jýrgen dýniyelerimizdi Abay sol kezding ózinde-aq aityp tastaghan. Abay ólenderine әrbir oralghan sayyn, jas týlekting kózi ashyla týsedi. Ádebiyetke ja­qyn halyq sheneu­nikterge bas iymeydi. Biylikting el-júrtqa tiye­sili jer­di satyp ji­be­ruge eshqanday da qúqy joq. Ata-babalarymyz úl­taraqtay jerdi qasyq qany qalghansha qorghady. Babalar dәstýri boyynsha han tek halyqty basqarady, onyng jer - qarasha halyqtyng mәngilik menshigi.

Qazaqtyng sóz mәiegin boyyna sinirgen azamattar parla­ment­te otyrsa, býgingi kóptegen mәseleler bir-aq kýnde sheshiler edi. Qazir parlamentti «Núr Otan» partiyasy jaylap alghan. Olar problemany kóteruge kelgende, bir adamgha jaltaqtaydy nemese tipti ózinshe oilaugha óre­leri jetpeydi. Ábden paraqorlyqtyng bylyghyna batqandar shoghyrlanghan. Parlamentte qa­zaq tilin qasterleytinderding sany azdyghynyng zardabyn tartyp otyrmyz. Ondaghylar naghyz halyq qalaulylary bolmay, qazaq mәselesi sheshilmeydi.

Patshagha tabynushylyqqa ketip baramyz. Óte úyat jaghday. Týrikmenderge kýlip edik, endi әlgindey arsyzdyq óz basymyz­gha kelgeli túr. Búl meni qatty qynjyltady. Astana jaqqa qaraghym da kelmeydi. Tek óle­nim­men ghana júbanamyn. Onasha qalyp, tabighatpen syrlasqandy únatamyn. Bir pendeshilik aqyn-jazushylardyng arasynda da bar kórinedi. Ataq alu ýshin aragha adam salady eken. Sony kórip, ataqqa degen kónilim su sepkendey basyldy.

- «Qúmdaghy jazular» degen ólendi әjeniz Raushangha arnaghan ekensiz...

- Atam soghys jyldarynda dýniyeden ótken. Ol kisining kolhoz basqaryp, maydangha qosqan sýbeli qyzmetteri ýshin ýide Stalinning alghys haty saqtauly túr. Sodan men әjemning qolynda óstim. Ol kisi ertegi aitqanda, júldyzdardyng arasynda úshyp jýrgendey qiyal-ghajayyp әlemge shomyp ketushi edim.

- Aqyn Ábubәkir Qayrannyng kitaby «Mandaydaghy jazular» dep atalsa, al siz songhy shyqqan kitabynyzgha «Qúmda­ghy jazular» dep at qoyypsyz. Sonda ol kisi sizge: «Qúm­­da­ghy jazular óship qalmay ma?» - degen saual qoyghan eken...

- Qúmda múng bar, qúmda zar bar. Qúm - mәngilik! Qúm susidy, qúm synsidy, syrlasqan adamgha kýsh beredi. Ol - ýlken filosofiya! Qúm kóne shaharlardy, balbal tastardy qoynyna jasyryp qalghan. Sonyng bәri kóship jýretin qúmnyng astynan әiteuir bir kezde arshylyp shyghady. Mening qúmdaghy jazular deytinim - sol. Ábubәkir Qayrannyng saualyna:

«Múng jetim be,

Bilmeymin, jyr jetim be,

Kirpigimdi ilmeytin kýnde, týnde.

Qyzyl aray qyzuy qyzdyrghaly

Jazulardy oqydym qúm betinde», -

dep bastalatyn ólenimmen ja­uap bergen bolatynmyn.

- Ol kisi: «Bauyrjannyng esh­­bir óleninen jasandylyq pen kýshenshektik ataulynyng izin de tappaysyz. Tipti onyng key­bir ólenderining tilge oralymdyghy sonsha, ózing búrynnan bilip, jattap jýrgen shumaqtarday seziledi. Tilge oram­dy ólenning jýrekke jú­ghymdy bolatyny beseneden belgili», - dep jaghymdy pikir bildire otyryp: «Qyzyl kýn men qyzyl qúmdy birneshe ólenderinde oryndy-orynsyz qaytalay beruden jalyqpaydy», - degen sekildi syn aitady. Búghan ne deysiz?

- Tughan jerden, ózim sýietin shaghyl qúmnan úzaq jyldar boyy shalghayda jýrip, ýlken saghynyshpen, ýlken shabytpen jyr jazghanymda, oiyma shumaqtalyp kelgen joldardy qa­lay kelse, solay týsiretinmin. Ábish­ting sol shynayy syn-es­kert­pe­lerin eskerip jýrgendey­min.

Ángimelesken -

Alghaday ASQAR

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 12 (49) ot 24 marta 2010 g.