(әngime)

Mine, aldymda ýsh suret jatyr. Ýsheu bolghanda... әrtýrli poshymdaghy bir suret. Baltanyng sureti. Áueli ong betimen jatqyzyp, tolyq týsiripti. Sodan song obektivti sәl syrghytyp, moyynyn ghana irilep tartqan. Juar kezde ekeuin qosaqtap jiberipti. Ekinshi suret te birinshining ayaqqy bóligi sekildi, baltanyng ong samayy badyrayyp túr. Al songhysynda baltanyng basy – sol betin týgel qamtypty. Endi әr suretke jeke-jeke kóz toqtatamyz. Birinshi suret, basqy bólik – qysqa qonyr sapty aq balta. Anyqtamasynda: «Redkiy topor. Oblasti priymeneniya: Rossiya. Distansiya: blijnyaya» dep kórsetilgen. Iya, jaqynnan silteuge arnalghan. Bayaghynyng batyrlary qaq mandaydy dәl kózdep, shalt, silke sermep, jauyn jahannәm asyratyn aibalta emes, әriyne. Otynshy mújyqtyng belinde salandaghan sappas ta emes. Shýideli. Saghaghynan tilshe sozylyp kelip sapqa jalghana shegelengen. Beriktik. Dými de temir qaqpaqshamen qúrsaulanypty. Ári sәn, әri sapqa jaryqshaq týspes qamy. Saptyng úzyna boyyna bidaydyng masaghyn qashap salghan. Jer emgen elding qolynan shyqqan tauar ataulyda kezdesetin simvoldyq belgi. Taghy da basqa iyir-qiyr bederler bar.

Ekinshi suretke kósheyik. «Redkiy topor» – siyrek, qolgha kóp týse bermeytin baltanyng ong samayynan «Zlatoust instrument. zavod.  1933 g.» degen jazudy oqisyz. Yaghni, otyz ýshinshi jyly Ontýstik Oral – Chelәbining V.IY.Lenin atyndaghy Zlatoustov zauytynda jasalghan. Arnayy tapsyryspen. Zauyt negizinen halyq sharuashylyghyna qajetti qúral-sayman shygharumen ainalysqan eken. Ýshinshi surette sol betine tútas – jalmangha jalpaghynan tastap, ýstide shýidening qyryna deyin sozyp, bas korpus, injenerlik qúrylymdar, kókke kenirdek sozghan әldeneshe múrja degendey, kelistirip túryp atauly zauyttyng suretin bederlepti. Ázirge osy. Birinshi suretting әlgi, ayaqqy bóligi atausyz qalyp barady deysiz be? Asyqpanyz. Ol turaly sәl keyinirek. Tap bir balta kórmegendey shúqshiuymyzdyng da mәn-jayyn túra-túryp...

Segiz jyl búryn týgilen degen әlemdegi eng iri internet-auksion osy baltany satylymgha shygharypty. Jeti jýz toqsan dollar dep bastapqy qúnyn da belgilegen. Jeti jýz toqsan dollar – jiyrma toghyz myng alty jýz jiyrma bes rubli. Joq, jýz qyryq alty myng jýz elu tenge eken ghoy. Iya, segiz jyl búrynghysyn bir qúday biledi, býgingi baghasy osynday bolyp shyqpaq.

Hosh. Auksion zany boyynsha әueli tauardyng tarihy jariya bolghany dausyz. Sodan song bireuge danghazalyq, óz úghymdarynda qymbat dýniyening qadirine jetken, onday jәdigerdi orayy kelse qysyraqtyng ýiirine aiyrbastap alugha bar bayshykesh-bәsekeleske shyrgha tastap, qashanghysynsha baghany oinaqtatyp әketedi ghoy. Erlep, bopsagha shydamaghannyng auksionmen isi bolsyn ba? Ne qayyr, qashan saudanyng nýktesi qoyylghansha, aran auyz lisitator ónsheng elirmening qúrtyn qozdyryp bitpese? Qysqasy, sol jolghy basty lot – jýzine syzat týspegen, sabynda sausaqtyng taby da joq aq baltany myng bes jýz dollargha ótkizip tynady ghoy. Áuestik. «Myng bes jýz kóbeytu jýz seksen...» Jalma-jan qalta telefonnyng qara perdesin syrghytyp ashyp, kalikulatoryn qosyp, búl baghanyng da býgingi somasyn shyghara bastadym... «Myng bes jýzge» mәn bermegen әielim, «dollar» degen kýbirime eleng etti bilem, arqasyn peshke tirep alyp, moyyn orauysh toqyp otyrghan edi, basyn kóterip aldy.

- Bireu auksionda myng bes jýz dollargha balta satyp alypty.

- Ujasss!

- Bizding aqshamen eki jýz jetpis jeti myng bes jýz tenge bolady eken.

- Altyn jalatylghan ba?

- Kýmis te emes...

-  Sen ony aitasyn, Fransiyada Napoleonnyng qylyshyn jetpis bes million krongha ótkizgen ghoy.

- Soghan tatityn shyghar?

- Bilmeymin...

Bayqaymyn, kisim toqymasyn jiyp qoyyp, әngimege bilek sybana kirisetin

synayda.

- Oi, sol auksiongha birde Tyrjalanash degen әnshining shaynalghan saghyzyn da...

- Jә, toqtay qal!   

Toqtay qaldy. Óz jónimmen ary qaray kettim.

Adamnyng qolynan shyqqan búiym ataulynyng súluy – qaru der edi. Napoleonnyng altyn baldaqty, almas jýzdi bolat qylyshymen auany olay-búlay osyp kórip, әlgi fransuz, ózining súlulyqqa qúshtarlyghy milliondarmen ólshenetinin pash etken boldy ma? Álde... ipreratordyng qangha sugharyp jetkerilgen qylyshy iluli túr, tórimizde. Zamanynda arghy atamyz lord pәlenshekeng úly Bonapardtyng qolyna su qúnggha jarapty. Jalpy tap osy túrysymyzben-aq ózimiz de minezge kende emes – shataqtau adambyz ghoy dep, sol auksionnan keyin shyn daurygha alaryn em kórip jýr me eken?..

Ángimemiz balta turaly edi ghoy...

***

Seksen tórt jyl búryn.

Otyzynshy jyly búl әbden jetilgen jendet edi. Qúryghy úzyn, shengeli berik, qiyspastyng qisynyn keltirip jiberetin әkkiligi ýkimetine jaqqan abyroyly zúlym. Ishki tozaqtaghy kýrsinis pen yshqynys syrtqy tozaqta kezek kýtip, ah úrghan tap jaularynyng kýni búryn ýreyin úshyrmasyn dep tergeu izolyatoryn biyik súr ýiding astyn ýngip salghan. Múnyng sol tas eden, tas qabyrghaly, keneredegi jalmauyzdyng jalghyz kózindey torly jyrtyqtan týsken ólesi jaryqty sәtinde-aq qarpyp qoyatyn kýngirt, syzdy apannan jer betine shyghuy siyrek. Partiya aldyndaghy paryzy batpan, sharuasy asyp-tógilip jatatyn. Osynau NKVD-nyng súr ýiine enirep kirgen kóp. Ezilip shyqqany tam-túm. Basymy sol ketkennen... talaysyzy jәhannam asyp, baghy bary kóz kórmes, qúlaq estimes púshpaq – itjekkennen bir-aq shyghatyn. Al OLARGhA jalghan aiyppen ýkim qattap, búdan bylayghy úzaq – azapty, ne tym kelte – asa qayghyly taghdyryn syzyp beretin bizding mәrtebeli jendet dertti edi. Dertti bolghanda... ólem-au degen qauip joqty. Jýregi qarayyp, qan tilep túratyn halge tap bolghan. Ýrpige tatty shege jýgirip, kóbesinen sydyryla júlynghan tyrnaq tisteuikting azuynda ketkende shybyn jan shirkin ne tastay qashyp, ne shydap túra almay, es auysyp, tas edendi mandayymen soqqylay bergen beybaq tútqynnyng qystygha shynghyryp, ynyrsy óksigen ýninen lәzzat alu qanday ghaniybet. Kózi aghyp, kensirigi opyrylghan ondaylardyng talayy aqyr sony talyqsyp otyryp qol qoyyp beretin bir japyraq moyyndau qaghaz, qúddy qúdayynyng ózi kuәlik bergen abyroyly jenistey. Búl ózining azaptaudyng neshe aluan amalyn oilap kórer tandy kózben atyrghandaghy osynau tapqyrlyghyna mastanar edi...

***

Qarauyl jelkeden núqyp ishke kirgizgen. Ótken týngi joryqta qara mashinanyng qanjyghasynda kelgen ýsheu – kishisi qúndaqtauly, ýlken úlyn iyghynan oray qapsyryp, bauyryna qysan tútqyn kelinshekting óni tastay edi. Entigip túrdy. Dem tartqan sayyn ong jaq qabyrghanyng etegi býiirge batyp, ashytyp әketip barady. Jendetting aldyn kesheden beri ekinshi ret kórui. Alghashqy azapty tergeude-aq búzau bas kerzi etikting tabanynda myljalanyp jatyp ta qapastaghy azamatyna qastyq qyla almasyn úqtyrghanday bolghan... Tek endi myna dýleyding syghymynda shyrqyratpasa bolghany, sol kórdey suyq kamerada qos qúlynyn bauryna basyp jatyp, ólim men ýkimning qay búryn kelgenin qabyl alugha bardy.

Osynyng aldynda ghana.

Qalghyp barady eken, qúlyptyng shaqyr-shúqyr etken dybysynan selk etti. Bauyryndaghy nәreste pysylday týrtinektep kesheden beri jarytpay-aq qoyghan shandyrdy izdey bastaghan. Ayaq jaqta anasynyng etegin astyna basyp, irgege qarap býk týsip jatqan ýrpek bas sary bala da shoshyp týregeldi. Sosyn kózin uqalap qynqylday berip, shoyyn esik dar etkende jym boldy. Dәliz shamynyng әlsiz jaryghyn jelkesimen kólegeylep az túrghan súlbagha til bitti:

- Balalaryndy alyp syrtqa shyq!

- Búlardyng qaytpeksizder?   

- Doghar!

Súlba gýr etkende bir súmdyqty anyq sezgen múnyng da jýregi suyp sala bergen...

***

Búlar tabaldyryq attaghanda jendet ýstelding qasbetin qúiysqanmen kómip, eki

qolyn erneuge tiregen kýii taltaya shirenip túrghan.

- Tәubene kelgen shygharsyn? – dedi kózin tik qadaghan kýii súrlana jymiyp, - Qajeti de joq!

IYek qaqqan. Sol-aq eken tu syrtynan sumang etken jýndi qol alaq-júlaq etip,

sheshesining bauryna tyghylghan ýrpek saryny júlyp aldy da, jendetting aldyna qaray iyterip jiberip omaqa asyrdy. Sosyn әielding ózin júlqylap әkep búryshqa tyqsyrghan.

- Ne istemeksinder, hayuandar?! Anasynyng ashy dausynan shoshyp oyanghan

qoldaghy nәreste shar ete týsti.

-  Qa-a-zir kóresin...

Qarauyl múny bir basy qabyrghadaghy qazyqqa baylanghan qos qúlash shynjyrmen

belinen qúrsap tastady.

- Óshir, andaghynnyng ýnin!

Al jendet ekbetimen týsken ýrpek saryny shashtan tartyp әkelip, ýstel janyna dik etkizip tikesinen tik túrghyzghan. Betin jas kómip ketken eken. Qoryqqannan dybysy da shyqpay qalyp, qystygha bozdap túrdy. Sheshesi shyrqyrap ketti:

- Sonsha ne jazyp edik?! Ne jazyghy bar, balanyn?

Jendet syzdana til qatty:      

- Jaudyng kýshigi de jau!

*** 

Jendetting jemtiktesterine – osynau NKVD atalatyn alyp qasaphananyng basshy-

qosshysynan tartyp, boq kýreushisine deyin ortaq mәmile – qamalghannyng bәri jau, syrttaghynyng bәri kýdikti. Olardy aqtadyng – óz isinning aqtyghyna shәk keltirdin. Jalghyz-aq amal – túqym-túyaghymen jer betinen kóshirip jiberu. Ásirese tútqyndaghy erine qarsy kuәlikke tartqanda-aq, búlar kýtkendey, adal jar beynesinen qúbylyp, bar aramyn ishke býkken sayqalgha ainalyp shygha keletin kóp úrghashynyng biri bolmay shyqqan myna sekildi sirespelerge qinalyssyz ólimning ózi ysyrap. Jendette búdan ong payym bolmaytyn. Shynjyrlauly kelinshekke zirkildey til qatty:

- Áy, qatyn, tap qazir andaghy kýshiginning sausaghyn óz qolynmen syndyrmasan,

mynauyndy mayyp qylam!

Qasynda dirdektey bozdap túrghan balany bilekten shap berip, alaqanyn ýstelge nyq basty.

-  Qúday-ay, aitqanyna kóneyin, tek qúlyndaryma tiyispeshi! Ol әli bala ghoy, ne

jazyghy bar?!

Áyel qúndaqtauly nәrestesin tas qyp qúshaqtaghan kýii ishin tartyp óksip-óksip

jylady. Nәreste shyjyldap jatyr. Ýrpek sary kózi sharasynan shygha qalshyldap ketken. Jendet miz baqpady. Ýstel betinde tarbighan әlsiz, balghyn qoldyng syrtynan shertip az túrdy da, aty joqty súq sausaqpen ilip alyp, qayqayta tartyp túryp, ortanghy buynnyng ýstinen barmaghymen byrt etkizip basyp kep qaldy. Bala shynghyryp jiberdi.

- Apaaaa!                           

Sheshesining jýregi qaq aiyrylghan joq. Biraq, balasynyng sausaghymen birge onyng da songhy jýike talshyghy byrt etip ýzilgen bolatyn. Qas-qaghymdyq qayghyly kórinis: әiel jalma-jan qúndaghyn aiqaryp jibergende, esiney kerilgen nәrestening bergi ong qoly aua qarmaghan. Ilingeni shynashaq... Nәp-nәzik shynashaq ýlbiregen terisine ghana ilinip, júlynbay qaldy. Al esi auysqan beybaq anany analyq meyirim bir jola talaq qylghan edi. Elirip alghan ol keler sәtte nәresteni ayaghynan ústaghan kýii qúlashtay sermep, tas qabyrghagha basymen úrdy...

***

Eki jyldan keyin... jendet «Úly Otannyng adal perezenti», «asa qyraghy chekist» dep madaqtalyp, memlekettik manyzdy mindetting jәne bir belesin baghyndyrugha attanady.

Taghy tórt jyl ótkende... jendet kelesi bir jendetting qolynan mert bolghan. Ózi qúrysqan – irgetasyn zúlymdyqpen beriktep, qabyrghasyn qangha shylap, sýiekpen qalap, shatyryn qara búltpen japqan alyp qasaphana kýni jetkende ózin de jalmap tynghan edi! Al baltagha kelsek...

***

Jetpis alty jyldan keyin.

Mine, aldymda ýsh suret jatyr. Ýsheu bolghanda... әrtýrli poshymdaghy bir suret qoy. Baltanyng sureti. Áueli ong betimen jatqyzyp, tolyq týsiripti. Sodan song obektivti sәl syrghytyp, moyynyn ghana irilep tartqan. Juar kezde ekeuin qosaqtap jiberipti. Ekinshi suret te birinshining ayaqqy bóligi sekildi, baltanyng ong samayy badyrayyp túr. Al songhysynda baltanyng basy, sol betin týgel qamtypty...

...Birinshi suretting ayaqqy bóligi – baltanyng moynyna jelbirep túrghan tu súlbaly temir qalaqsha shegelengen. Onyng betinen mәngi óshpestey etip qyrnap jazylghan mynaday marapat sózdi oqisyz: "t. Novikovu A.N. Za besposhadnui boribu s prestupnostiu. NKVD SSSR". Balta jendetke otyz ýshinshi jyly syilanghanyn aittyq.

Jәne bir týiin – bizding jendetting adamzatqa jasaghan bar qiyanaty men opasyzdyghy syilyq baltanyng oiyq-qiyghy, beder-belgisindey anyq bolsa, qarghysqa meldektegen tozaqy taghdyry – qan jaldap tuyp, qan qúsyp óleri de aiqyn edi!

2014 jyl. 

Abai.kz