(اڭگىمە)

مىنە، الدىمدا ءۇش سۋرەت جاتىر. ۇشەۋ بولعاندا... ءارتۇرلى پوشىمداعى ءبىر سۋرەت. بالتانىڭ سۋرەتى. اۋەلى وڭ بەتىمەن جاتقىزىپ، تولىق ءتۇسىرىپتى. سودان سوڭ وبەكتيۆتى ءسال سىرعىتىپ، مويىنىن عانا ىرىلەپ تارتقان. جۋار كەزدە ەكەۋىن قوساقتاپ جىبەرىپتى. ەكىنشى سۋرەت تە ءبىرىنشىنىڭ اياققى بولىگى سەكىلدى، بالتانىڭ وڭ سامايى بادىرايىپ تۇر. ال سوڭعىسىندا بالتانىڭ باسى – سول بەتىن تۇگەل قامتىپتى. ەندى ءار سۋرەتكە جەكە-جەكە كوز توقتاتامىز. ءبىرىنشى سۋرەت، باسقى بولىك – قىسقا قوڭىر ساپتى اق بالتا. انىقتاماسىندا: «رەدكي توپور. وبلاست پريمەنەنيا: روسسيا. ديستانتسيا: بليجنيايا» دەپ كورسەتىلگەن. يا، جاقىننان سىلتەۋگە ارنالعان. باياعىنىڭ باتىرلارى قاق ماڭدايدى ءدال كوزدەپ، شالت، سىلكە سەرمەپ، جاۋىن ءجاھاننام اسىراتىن ايبالتا ەمەس، ارينە. وتىنشى مۇجىقتىڭ بەلىندە سالاڭداعان ساپپاس تا ەمەس. شۇيدەلى. ساعاعىنان تىلشە سوزىلىپ كەلىپ ساپقا جالعانا شەگەلەنگەن. بەرىكتىك. ءدۇمى دە تەمىر قاقپاقشامەن قۇرساۋلانىپتى. ءارى ءسان، ءارى ساپقا جارىقشاق تۇسپەس قامى. ساپتىڭ ۇزىنا بويىنا بيدايدىڭ ماساعىن قاشاپ سالعان. جەر ەمگەن ەلدىڭ قولىنان شىققان تاۋار اتاۋلىدا كەزدەسەتىن سيمۆولدىق بەلگى. تاعى دا باسقا ءيىر-قيىر بەدەرلەر بار.

ەكىنشى سۋرەتكە كوشەيىك. «رەدكي توپور» – سيرەك، قولعا كوپ تۇسە بەرمەيتىن بالتانىڭ وڭ سامايىنان «زلاتوۋست ينسترۋمەنت. زاۆود.  1933 گ.» دەگەن جازۋدى وقيسىز. ياعني، وتىز ءۇشىنشى جىلى وڭتۇستىك ورال – چەلابىنىڭ ۆ.ي.لەنين اتىنداعى زلاتوۋستوۆ زاۋىتىندا جاسالعان. ارنايى تاپسىرىسپەن. زاۋىت نەگىزىنەن حالىق شارۋاشىلىعىنا قاجەتتى قۇرال-سايمان شىعارۋمەن اينالىسقان ەكەن. ءۇشىنشى سۋرەتتە سول بەتىنە تۇتاس – جالمانعا جالپاعىنان تاستاپ، ۇستىدە شۇيدەنىڭ قىرىنا دەيىن سوزىپ، باس كورپۋس، ينجەنەرلىك قۇرىلىمدار، كوككە كەڭىردەك سوزعان الدەنەشە مۇرجا دەگەندەي، كەلىستىرىپ تۇرىپ اتاۋلى زاۋىتتىڭ سۋرەتىن بەدەرلەپتى. ازىرگە وسى. ءبىرىنشى سۋرەتتىڭ الگى، اياققى بولىگى اتاۋسىز قالىپ بارادى دەيسىز بە؟ اسىقپاڭىز. ول تۋرالى ءسال كەيىنىرەك. تاپ ءبىر بالتا كورمەگەندەي شۇقشيۋىمىزدىڭ دا ءمان-جايىن تۇرا-تۇرىپ...

سەگىز جىل بۇرىن تۇگىلەن دەگەن الەمدەگى ەڭ ءىرى ينتەرنەت-اۋكتسيون وسى بالتانى ساتىلىمعا شىعارىپتى. جەتى ءجۇز توقسان دوللار دەپ باستاپقى قۇنىن دا بەلگىلەگەن. جەتى ءجۇز توقسان دوللار – جيىرما توعىز مىڭ التى ءجۇز جيىرما بەس رۋبل. جوق، ءجۇز قىرىق التى مىڭ ءجۇز ەلۋ تەڭگە ەكەن عوي. يا، سەگىز جىل بۇرىنعىسىن ءبىر قۇداي بىلەدى، بۇگىنگى باعاسى وسىنداي بولىپ شىقپاق.

حوش. اۋكتسيون زاڭى بويىنشا اۋەلى تاۋاردىڭ تاريحى جاريا بولعانى داۋسىز. سودان سوڭ بىرەۋگە داڭعازالىق، ءوز ۇعىمدارىندا قىمبات دۇنيەنىڭ قادىرىنە جەتكەن، ونداي جادىگەردى ورايى كەلسە قىسىراقتىڭ ۇيىرىنە ايىرباستاپ الۋعا بار بايشىكەش-باسەكەلەسكە شىرعا تاستاپ، قاشانعىسىنشا باعانى ويناقتاتىپ اكەتەدى عوي. ەرلەپ، بوپساعا شىداماعاننىڭ اۋكتسيونمەن ءىسى بولسىن با؟ نە قايىر، قاشان ساۋدانىڭ نۇكتەسى قويىلعانشا، اران اۋىز ليتسيتاتور وڭشەڭ ەلىرمەنىڭ قۇرتىن قوزدىرىپ بىتپەسە؟ قىسقاسى، سول جولعى باستى لوت – جۇزىنە سىزات تۇسپەگەن، سابىندا ساۋساقتىڭ تابى دا جوق اق بالتانى مىڭ بەس ءجۇز دوللارعا وتكىزىپ تىنادى عوي. اۋەستىك. «مىڭ بەس ءجۇز كوبەيتۋ ءجۇز سەكسەن...» جالما-جان قالتا تەلەفوننىڭ قارا پەردەسىن سىرعىتىپ اشىپ، كالكۋلاتورىن قوسىپ، بۇل باعانىڭ دا بۇگىنگى سوماسىن شىعارا باستادىم... «مىڭ بەس جۇزگە» ءمان بەرمەگەن ايەلىم، «دوللار» دەگەن كۇبىرىمە ەلەڭ ەتتى بىلەم، ارقاسىن پەشكە تىرەپ الىپ، مويىن وراۋىش توقىپ وتىرعان ەدى، باسىن كوتەرىپ الدى.

- بىرەۋ اۋكتسيوندا مىڭ بەس ءجۇز دوللارعا بالتا ساتىپ الىپتى.

- ۋجاسسس!

- ءبىزدىڭ اقشامەن ەكى ءجۇز جەتپىس جەتى مىڭ بەس ءجۇز تەڭگە بولادى ەكەن.

- التىن جالاتىلعان با؟

- كۇمىس تە ەمەس...

-  سەن ونى ايتاسىڭ، فرانتسيادا ناپولەوننىڭ قىلىشىن جەتپىس بەس ميلليون كرونعا وتكىزگەن عوي.

- سوعان تاتيتىن شىعار؟

- بىلمەيمىن...

بايقايمىن، كىسىم توقىماسىن جيىپ قويىپ، اڭگىمەگە بىلەك سىبانا كىرىسەتىن

سىڭايدا.

- وي، سول اۋكتسيونعا بىردە تىرجالاڭاش دەگەن ءانشىنىڭ شاينالعان ساعىزىن دا...

- ءجا، توقتاي قال!   

توقتاي قالدى. ءوز جونىممەن ارى قاراي كەتتىم.

ادامنىڭ قولىنان شىققان بۇيىم اتاۋلىنىڭ سۇلۋى – قارۋ دەر ەدى. ناپولەوننىڭ التىن بالداقتى، الماس ءجۇزدى بولات قىلىشىمەن اۋانى ولاي-بۇلاي وسىپ كورىپ، الگى فرانتسۋز، ءوزىنىڭ سۇلۋلىققا قۇشتارلىعى ميلليوندارمەن ولشەنەتىنىن پاش ەتكەن بولدى ما؟ الدە... يپرەراتوردىڭ قانعا سۋعارىپ جەتكەرىلگەن قىلىشى ءىلۋلى تۇر، تورىمىزدە. زامانىندا ارعى اتامىز لورد پالەنشەكەڭ ۇلى بوناپاردتىڭ قولىنا سۋ قۇيۋعا جاراپتى. جالپى تاپ وسى تۇرىسىمىزبەن-اق ءوزىمىز دە مىنەزگە كەندە ەمەس – شاتاقتاۋ ادامبىز عوي دەپ، سول اۋكتسيوننان كەيىن شىن داۋرىعا الارىن ەم كورىپ ءجۇر مە ەكەن؟..

اڭگىمەمىز بالتا تۋرالى ەدى عوي...

***

سەكسەن ءتورت جىل بۇرىن.

وتىزىنشى جىلى بۇل ابدەن جەتىلگەن جەندەت ەدى. قۇرىعى ۇزىن، شەڭگەلى بەرىك، قيىسپاستىڭ قيسىنىن كەلتىرىپ جىبەرەتىن اككىلىگى ۇكىمەتىنە جاققان ابىرويلى زۇلىم. ىشكى توزاقتاعى كۇرسىنىس پەن ىشقىنىس سىرتقى توزاقتا كەزەك كۇتىپ، اھ ۇرعان تاپ جاۋلارىنىڭ كۇنى بۇرىن ۇرەيىن ۇشىرماسىن دەپ تەرگەۋ يزولياتورىن بيىك سۇر ءۇيدىڭ استىن ۇڭگىپ سالعان. مۇنىڭ سول تاس ەدەن، تاس قابىرعالى، كەنەرەدەگى جالماۋىزدىڭ جالعىز كوزىندەي تورلى جىرتىقتان تۇسكەن ولەسى جارىقتى ساتىندە-اق قارپىپ قوياتىن كۇڭگىرت، سىزدى اپاننان جەر بەتىنە شىعۋى سيرەك. پارتيا الدىنداعى پارىزى باتپان، شارۋاسى اسىپ-توگىلىپ جاتاتىن. وسىناۋ نكۆد-نىڭ سۇر ۇيىنە ەڭىرەپ كىرگەن كوپ. ەزىلىپ شىققانى تام-تۇم. باسىمى سول كەتكەننەن... تالايسىزى ءجاھاننام اسىپ، باعى بارى كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس پۇشپاق – يتجەككەننەن ءبىر-اق شىعاتىن. ال ولارعا جالعان ايىپپەن ۇكىم قاتتاپ، بۇدان بىلايعى ۇزاق – ازاپتى، نە تىم كەلتە – اسا قايعىلى تاعدىرىن سىزىپ بەرەتىن ءبىزدىڭ مارتەبەلى جەندەت دەرتتى ەدى. دەرتتى بولعاندا... ولەم-اۋ دەگەن قاۋىپ جوقتى. جۇرەگى قارايىپ، قان تىلەپ تۇراتىن حالگە تاپ بولعان. ۇرپىگە تاتتى شەگە جۇگىرىپ، كوبەسىنەن سىدىرىلا جۇلىنعان تىرناق تىستەۋىكتىڭ ازۋىندا كەتكەندە شىبىن جان شىركىن نە تاستاي قاشىپ، نە شىداپ تۇرا الماي، ەس اۋىسىپ، تاس ەدەندى ماڭدايىمەن سوققىلاي بەرگەن بەيباق تۇتقىننىڭ قىستىعا شىڭعىرىپ، ىڭىرسي وكسىگەن ۇنىنەن ءلاززات الۋ قانداي عانيبەت. كوزى اعىپ، كەڭسىرىگى وپىرىلعان وندايلاردىڭ تالايى اقىر سوڭى تالىقسىپ وتىرىپ قول قويىپ بەرەتىن ءبىر جاپىراق مويىنداۋ قاعاز، قۇددى قۇدايىنىڭ ءوزى كۋالىك بەرگەن ابىرويلى جەڭىستەي. بۇل ءوزىنىڭ ازاپتاۋدىڭ نەشە الۋان امالىن ويلاپ كورەر تاڭدى كوزبەن اتىرعانداعى وسىناۋ تاپقىرلىعىنا ماستانار ەدى...

***

قاراۋىل جەلكەدەن نۇقىپ ىشكە كىرگىزگەن. وتكەن تۇنگى جورىقتا قارا ماشينانىڭ قانجىعاسىندا كەلگەن ۇشەۋ – كىشىسى قۇنداقتاۋلى، ۇلكەن ۇلىن يىعىنان وراي قاپسىرىپ، باۋىرىنا قىسان تۇتقىن كەلىنشەكتىڭ ءوڭى تاستاي ەدى. ەنتىگىپ تۇردى. دەم تارتقان سايىن وڭ جاق قابىرعانىڭ ەتەگى بۇيىرگە باتىپ، اشىتىپ اكەتىپ بارادى. جەندەتتىڭ الدىن كەشەدەن بەرى ەكىنشى رەت كورۋى. العاشقى ازاپتى تەرگەۋدە-اق بۇزاۋ باس كەرزى ەتىكتىڭ تابانىندا مىلجالانىپ جاتىپ تا قاپاستاعى ازاماتىنا قاستىق قىلا الماسىن ۇقتىرعانداي بولعان... تەك ەندى مىنا دۇلەيدىڭ سىعىمىندا شىرقىراتپاسا بولعانى، سول كوردەي سۋىق كامەرادا قوس قۇلىنىن باۋرىنا باسىپ جاتىپ، ءولىم مەن ۇكىمنىڭ قاي بۇرىن كەلگەنىن قابىل الۋعا باردى.

وسىنىڭ الدىندا عانا.

قالعىپ بارادى ەكەن، قۇلىپتىڭ شاقىر-شۇقىر ەتكەن دىبىسىنان سەلك ەتتى. باۋىرىنداعى نارەستە پىسىلداي تۇرتىنەكتەپ كەشەدەن بەرى جارىتپاي-اق قويعان شاندىردى ىزدەي باستاعان. اياق جاقتا اناسىنىڭ ەتەگىن استىنا باسىپ، ىرگەگە قاراپ بۇك ءتۇسىپ جاتقان ۇرپەك باس سارى بالا دا شوشىپ تۇرەگەلدى. سوسىن كوزىن ۋقالاپ قىڭقىلداي بەرىپ، شويىن ەسىك دار ەتكەندە جىم بولدى. ءدالىز شامىنىڭ ءالسىز جارىعىن جەلكەسىمەن كولەگەيلەپ از تۇرعان سۇلباعا ءتىل ءبىتتى:

- بالالارىڭدى الىپ سىرتقا شىق!

- بۇلاردىڭ قايتپەكسىزدەر؟   

- دوعار!

سۇلبا گۇر ەتكەندە ءبىر سۇمدىقتى انىق سەزگەن مۇنىڭ دا جۇرەگى سۋىپ سالا بەرگەن...

***

بۇلار تابالدىرىق اتتاعاندا جەندەت ۇستەلدىڭ قاسبەتىن قۇيىسقانمەن كومىپ، ەكى

قولىن ەرنەۋگە تىرەگەن كۇيى تالتايا شىرەنىپ تۇرعان.

- تاۋبەڭە كەلگەن شىعارسىڭ؟ – دەدى كوزىن تىك قاداعان كۇيى سۇرلانا جىميىپ، - قاجەتى دە جوق!

يەك قاققان. سول-اق ەكەن تۋ سىرتىنان سۋماڭ ەتكەن ءجۇندى قول الاق-جۇلاق ەتىپ،

شەشەسىنىڭ باۋرىنا تىعىلعان ۇرپەك سارىنى جۇلىپ الدى دا، جەندەتتىڭ الدىنا قاراي يتەرىپ جىبەرىپ وماقا اسىردى. سوسىن ايەلدىڭ ءوزىن جۇلقىلاپ اكەپ بۇرىشقا تىقسىرعان.

- نە ىستەمەكسىڭدەر، حايۋاندار؟! اناسىنىڭ اششى داۋسىنان شوشىپ ويانعان

قولداعى نارەستە شار ەتە ءتۇستى.

-  قا-ا-ءزىر كورەسىڭ...

قاراۋىل مۇنى ءبىر باسى قابىرعاداعى قازىققا بايلانعان قوس قۇلاش شىنجىرمەن

بەلىنەن قۇرساپ تاستادى.

- ءوشىر، انداعىڭنىڭ ءۇنىن!

ال جەندەت ەكبەتىمەن تۇسكەن ۇرپەك سارىنى شاشتان تارتىپ اكەلىپ، ۇستەل جانىنا دىك ەتكىزىپ تىكەسىنەن تىك تۇرعىزعان. بەتىن جاس كومىپ كەتكەن ەكەن. قورىققاننان دىبىسى دا شىقپاي قالىپ، قىستىعا بوزداپ تۇردى. شەشەسى شىرقىراپ كەتتى:

- سونشا نە جازىپ ەدىك؟! نە جازىعى بار، بالانىڭ؟

جەندەت سىزدانا ءتىل قاتتى:      

- جاۋدىڭ كۇشىگى دە جاۋ!

*** 

جەندەتتىڭ جەمتىكتەستەرىنە – وسىناۋ نكۆد اتالاتىن الىپ قاساپحانانىڭ باسشى-

قوسشىسىنان تارتىپ، بوق كۇرەۋشىسىنە دەيىن ورتاق مامىلە – قامالعاننىڭ ءبارى جاۋ، سىرتتاعىنىڭ ءبارى كۇدىكتى. ولاردى اقتادىڭ – ءوز ءىسىڭنىڭ اقتىعىنا شاك كەلتىردىڭ. جالعىز-اق امال – تۇقىم-تۇياعىمەن جەر بەتىنەن كوشىرىپ جىبەرۋ. اسىرەسە تۇتقىنداعى ەرىنە قارسى كۋالىككە تارتقاندا-اق، بۇلار كۇتكەندەي، ادال جار بەينەسىنەن قۇبىلىپ، بار ارامىن ىشكە بۇككەن سايقالعا اينالىپ شىعا كەلەتىن كوپ ۇرعاشىنىڭ ءبىرى بولماي شىققان مىنا سەكىلدى سىرەسپەلەرگە قينالىسسىز ءولىمنىڭ ءوزى ىسىراپ. جەندەتتە بۇدان وڭ پايىم بولمايتىن. شىنجىرلاۋلى كەلىنشەككە زىركىلدەي ءتىل قاتتى:

- ءاي، قاتىن، تاپ قازىر انداعى كۇشىگىڭنىڭ ساۋساعىن ءوز قولىڭمەن سىندىرماساڭ،

مىناۋىڭدى مايىپ قىلام!

قاسىندا دىردەكتەي بوزداپ تۇرعان بالانى بىلەكتەن شاپ بەرىپ، الاقانىن ۇستەلگە نىق باستى.

-  قۇداي-اي، ايتقانىڭا كونەيىن، تەك قۇلىندارىما تيىسپەشى! ول ءالى بالا عوي، نە

جازىعى بار؟!

ايەل قۇنداقتاۋلى نارەستەسىن تاس قىپ قۇشاقتاعان كۇيى ءىشىن تارتىپ وكسىپ-وكسىپ

جىلادى. نارەستە شىجىلداپ جاتىر. ۇرپەك سارى كوزى شاراسىنان شىعا قالشىلداپ كەتكەن. جەندەت ءمىز باقپادى. ۇستەل بەتىندە تاربيعان ءالسىز، بالعىن قولدىڭ سىرتىنان شەرتىپ از تۇردى دا، اتى جوقتى سۇق ساۋساقپەن ءىلىپ الىپ، قايقايتا تارتىپ تۇرىپ، ورتاڭعى بۋىننىڭ ۇستىنەن بارماعىمەن بىرت ەتكىزىپ باسىپ كەپ قالدى. بالا شىڭعىرىپ جىبەردى.

- اپاااا!                           

شەشەسىنىڭ جۇرەگى قاق ايىرىلعان جوق. بىراق، بالاسىنىڭ ساۋساعىمەن بىرگە ونىڭ دا سوڭعى جۇيكە تالشىعى بىرت ەتىپ ۇزىلگەن بولاتىن. قاس-قاعىمدىق قايعىلى كورىنىس: ايەل جالما-جان قۇنداعىن ايقارىپ جىبەرگەندە، ەسىنەي كەرىلگەن نارەستەنىڭ بەرگى وڭ قولى اۋا قارماعان. ىلىنگەنى شىناشاق... ءناپ-نازىك شىناشاق ۇلبىرەگەن تەرىسىنە عانا ءىلىنىپ، جۇلىنباي قالدى. ال ەسى اۋىسقان بەيباق انانى انالىق مەيىرىم ءبىر جولا تالاق قىلعان ەدى. ەلىرىپ العان ول كەلەر ساتتە نارەستەنى اياعىنان ۇستاعان كۇيى قۇلاشتاي سەرمەپ، تاس قابىرعاعا باسىمەن ۇردى...

***

ەكى جىلدان كەيىن... جەندەت «ۇلى وتاننىڭ ادال پەرەزەنتى»، «اسا قىراعى چەكيست» دەپ ماداقتالىپ، مەملەكەتتىك ماڭىزدى مىندەتتىڭ جانە ءبىر بەلەسىن باعىندىرۋعا اتتانادى.

تاعى ءتورت جىل وتكەندە... جەندەت كەلەسى ءبىر جەندەتتىڭ قولىنان مەرت بولعان. ءوزى قۇرىسقان – ىرگەتاسىن زۇلىمدىقپەن بەرىكتەپ، قابىرعاسىن قانعا شىلاپ، سۇيەكپەن قالاپ، شاتىرىن قارا بۇلتپەن جاپقان الىپ قاساپحانا كۇنى جەتكەندە ءوزىن دە جالماپ تىنعان ەدى! ال بالتاعا كەلسەك...

***

جەتپىس التى جىلدان كەيىن.

مىنە، الدىمدا ءۇش سۋرەت جاتىر. ۇشەۋ بولعاندا... ءارتۇرلى پوشىمداعى ءبىر سۋرەت قوي. بالتانىڭ سۋرەتى. اۋەلى وڭ بەتىمەن جاتقىزىپ، تولىق ءتۇسىرىپتى. سودان سوڭ وبەكتيۆتى ءسال سىرعىتىپ، مويىنىن عانا ىرىلەپ تارتقان. جۋار كەزدە ەكەۋىن قوساقتاپ جىبەرىپتى. ەكىنشى سۋرەت تە ءبىرىنشىنىڭ اياققى بولىگى سەكىلدى، بالتانىڭ وڭ سامايى بادىرايىپ تۇر. ال سوڭعىسىندا بالتانىڭ باسى، سول بەتىن تۇگەل قامتىپتى...

...ءبىرىنشى سۋرەتتىڭ اياققى بولىگى – بالتانىڭ موينىنا جەلبىرەپ تۇرعان تۋ سۇلبالى تەمىر قالاقشا شەگەلەنگەن. ونىڭ بەتىنەن ماڭگى وشپەستەي ەتىپ قىرناپ جازىلعان مىناداي ماراپات ءسوزدى وقيسىز: "ت. نوۆيكوۆۋ ا.ن. زا بەسپوششادنۋيۋ بوربۋ س پرەستۋپنوستيۋ. نكۆد سسسر". بالتا جەندەتكە وتىز ءۇشىنشى جىلى سىيلانعانىن ايتتىق.

جانە ءبىر ءتۇيىن – ءبىزدىڭ جەندەتتىڭ ادامزاتقا جاساعان بار قياناتى مەن وپاسىزدىعى سىيلىق بالتانىڭ ويىق-قيىعى، بەدەر-بەلگىسىندەي انىق بولسا، قارعىسقا مەلدەكتەگەن توزاقى تاعدىرى – قان جالداپ تۋىپ، قان قۇسىپ ولەرى دە ايقىن ەدى!

2014 جىل. 

Abai.kz