Keshegi Kenes ókimetining solaqay sayasaty saldarynan talay aqyndarymyz el-júrtqa, keyingi jas úrpaqqa jariya etilmey kelgeni kópke mәlim. Solardyng biri – asa talantty, segiz qyrly, bir syrly aqyn Uәiis Shondybayúly.

Aqylbay, Maghauiya, Kókbay, Áriptermen birge jýrip, aqyndyq ónerin shyndaghan ol 1873 jyly búrynghy Semey oblysynyng Shúbartau audany, Barshatas auylyna qarasty Doghandy bolysy, 12-shi auylynyng Jyltyr degen jerinde dýniyege kelipti. Ruy – Kerey.
Shondybaydyng Uәiisten basqa tórt balasy bolghan eken. Olar: Múhamariyar, Jýnis degen aghalary bolsa, Isatay, Estay atty inileri. Keyingi eki inisi de әnshi bolypty. Al asa talantty Uәiis óner jolyna erte týsip, serilik qúryp, óleng aityp, әn salyp, sol elding ónerpaz aqyn-jyrshy jәne әnshilerimen etene tanys, syrlas bolghan kórinedi. Búghan qosa ol aqyndyq pen sheshendikti, tipti, kompozitorlyqty mengerip, sayasat pen kýres jolynda talay el qamyn jegen kýresker ardagerlermen syrlas, niyettes te bolghan eken. Búl jóninde Uәiis turaly jyrlaghan bir aqynnyng mynaday óleninen bayqaugha bolady.
- O sol kisi myqtygha úrynbaydy,
Aqyndar arbasyp ta, qyryndaydy.
Uәiis sýikep ótse, nesi sóket,
Álihan men Mirjaqyp, Qúrymbaydy?
Mirjaqyp sebep bolghan qaqtyghysqa,
At jaly, týie qomy – qapylysta.
Aqyndy sóiletuding jóni bólek,
Uәkenmen aitysqannyng qoly qysqa.
Uәiisting aqyndyq ósu jolyn zerdeley qarasaq, onyng úly Abaydan ýlgi-ónege alyp, ósiyetin kóp tyndap, aqyndyq jolyn tereng týsingeni, úly suretkerding sýiikti shәkirti bolghany anyq bayqalady. Jas talanttyng aqyndyghyn erte angharghan Abay ony 1894 jyldary shaqyrtyp alyp, qamqorlyq jasaydy, óner jolyna baulidy.
Uәiis:
- Shyrqasam, jan shydamas aighayyma,
Án men kýy úyalaghan tandayyma.
Nayza da boylamaghan kómeyime,
Baq, dәulet, óner bitken mandayyma, - dep ózi aitqanday, sol ónerdi bolashaq ómir ýshin qaru etedi. Sóitip, Uәiis Abaydyng aqyn, bilimdar, daryndy shәkirtteri – Aqylbay, Maghauiya, Kókbay, Árip, Ásetting tobynda jýrip, aqyndyq ónerin shynday týsedi.
Tayauda qolyma 2006 jyly bir top avtorlardyng qúrastyruymen Taldyqorghan qalasynda basylghan «Ómir órnekteri» atty kitap týsti. Osy kitaptyng «Uәiis әnshi» degen bóliminde búryn kóp jariya bolmaghan ghylymy derekter berilipti. Onda bylay sipattalady: «Uәiis Shondybayúly 1873 jyly Tashkent qalasynda dýniyege keldi. Atalghan qaladaghy 113 adamnyng ishinde Týgel Qozybaqúlynyng balasy Ibragiym, Ibragimning tughan balasy Shondybay men kelini Sypayy da bolghan. Ayaghy auyr Sypayy sol jerde bosanady. Sodan Shondybay Shúbartaugha Uәiis bir jastan asqanda bir-aq keledi.
Uәiisting arghy atasy Kólibaydyng mekeni – Sarterek- Jyltyr degen jer. Ibragim nemeresine úlan-asyr toy jasaydy. 1881 jyly Uәiis Semeydegi bir jyldyq medresede Ábish Petrúlynyng ýiinde jatyp oqidy. Ol pysyq, kózi ashyq adam eken. Uәiisti ertip jýrip, neler jaqsy jerler men adamdardy kórsetedi. Ol osynda jýrip Abaydy, Aqylbay men Tóleudi, Ázimbay men Shәkerimdi, Kókbay men Maghauiyany kóredi. Ábishting úly Temek arqyly orystyng Derjaviyn, Lomonosov, Pushkiyn, Nekrasov, Lermontov siyaqty qalamgerlerining attaryna qanyghady. Ábishting Semeydegi ýiinde jýrgen kezinde Uәiis Óskemennen, Pavlodar men Ombydan, Qyzyljar men Qaraótkelden kelgen ziyalylardyng úlaghatyn estip ósedi. Onyng aqyndyghy men әnshiligi de osynda elge taray bastaydy. Al 1888-1889 jyldary bolys Begesh Sabanúlyna hatshy bola jýrip, Omby, Qarqaraly, Semey, Óskemendi aralap, IYgisin, Baqtybay, Birjan sal, Jayau Músa, Aqan serining aldyn kóredi. Sodan 17 jasynda Jetisugha kelip, Qúlmambet, Jambyl, Alban, Asanmen jýzdesedi. Jetisu eli aqyn shygharmashylyghyna ýlken әserin tiygizedi. Uәiisting ónerine sýisingen Bodau aqyn:
- Óner, kәsip oyatar júrttyng sanasyn,
Ayyra bil halal men haram arasyn.
Baylyq, tirlik ol da – túrghan maqsatyn,
Ghylymgha tart ýsh arystyng balasyn, - dep jol núsqapty.
Osy úlaghatty aqyldy oigha týigen jas aqyn ýsh arystyng býgesi men shigesin, adamdaryn, el dep eniregen erlerin tanyp, memlekettik, eldik shenberinde oilap, óle-ólgenshe oquyn da, toquyn da toqtatpay, jyrlap ótken. Osy kezenderde ol bylay dep jyrlaghan eken:
- Sayasat bir-birindi jau qylady,
Tiriltip, ólindi de qau qylady.
Adam degen ol ýshin bir oiynshyq,
Nauqasty emdemey-aq sau qylady.
Kerek bolsa tóbeni tau qylady,
Qayyrshyny qanghyrtpay, bay qylady.
Aqyl, iman, aqiqat tabanynda,
Aqyldyny aqymaq, shau qylady.
Ómirde bolmaghandy bar qylady,
Álemdi adamzatqa tar qylady.
Halyq, qúday, namys dep ólesinder,
Qúdaydy halyqqa da jau qylady.
Osy jyrdyng mazmúnyna qarap, onyng zaman aghymyn dúrys týsinip, halyqtyng keleshek ómirin anghara bilgen, sayasy baghdary aiqyn, enbekshi kedey tabynyng jyryn jyrlaghan azamat aqyn ekenin kóremiz. Ol búl turaly bylay tolghaydy:
- Kenshilik kedeylerge zaman bar ma,
Qayghymen kóp qamyqqan adamdargha.
Álsizdi әli jetken andyp, jep jýr,
Bolghan song uaqyt osy amal bar ma?
Sóilep sóz, aityp aryz jeter emes,
Sóz ótpey, soqsa jetpes shabandargha.
Zamandy әdiletsiz az sóileytin,
Qyzyl til, qimyldap qal shamang barda.

Shygharmalarynyng jaryq kóruine Qayym Múhamedhanov kómegin tiygizipti

Jalpy, Uәiis aqynnyng shygharmalaryna 1940 jyldary Múhtar Áuezov: «Abay shәkirtterining qatarynda Uәiis aqyn da bar. Onyng shygharmalaryn jinap, zertteu kerek» dese de, kezinde týrli sebeptermen jinaqtalmay qalghan eken. Tek keyin, 1983 jyly belgili abaytanushy-ghalym Qayym Múhamedhanovtyng qolyna Uәiisting jiyenderi – Nәsipbek Sәmenbetov pen Maydan Qúrmash jinaqtaghan qoljazba ólenderi hat arqyly tiyedi. Mine, sol múra Qayym aghanyng 1994 jyly jaryq kórgen «Abaydyng aqyn shәkirtteri» atty ekinshi kitabynan oryn aldy.
Uәiis – jay aqyn ghana emes, әnshi, sazger, aitysker, dastanshy aqyn, sonday-aq, zaman aghymyn tereng týsingen sayasatker. Ol 1923 jyly Shynghys bolysy Ábughaly Aldajarovtyng ýiinde suyryp salma aqyn Isa Bayzaqovpen sóz qaghystyrypty. Al 1925 jyldyng jazynda ataqty әnshi Ámire Qashaubaevtyng qúrmetine Semeyding ataqty bayy Qarajan Ýkibaevtyng ýiinde bolghan sauyq keshte Kókbay men Uәiis tap bolsa kerek. Sol keshte Kókbay ýlkendigin jasap: «Ámirening qúrmetine әn sal» dep Uәiiske qolqa salady. Uәiis auyryp túrghanyna qaramay, birneshe әn shyrqapty. Esil ónerpaz osy kezdesulerden song kóp úzamay qaytys bolyp, 1925 jyldyng 29 qyrkýiegi kýni qazirgi Abay audanyna qarasty Shy deytin qoryqtyng boyyna qoyylypty.
Artynda osynshama mol múra qaldyrghan aqyndy әli de qalyng qauymgha tolyq aityp, jetkizdik deuge bolmas. Biyl aqynnyng tughanyna 140 jyl bolady. Osyghan oray oblys kólemindegi oqu oryndary men mәdeniyet oshaqtarynda aqyndy eske alu keshteri ótkizilse, Semey qalasyndaghy bir kóshege onyng aty berilse, naghyz layyqty qúrmet sol bolar edi.

Mәuitqazy Zýkenov

«Didar» gazeti

Taqyryp ózgertilip alyndy. Týpnúsqadaghy taqyryp: Abaydyng shәkirtterining biri bolghan Uәiis Shondybayúlyn úmytyp ketken joqpyz ba?