كەشەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ سولاقاي ساياساتى سالدارىنان تالاي اقىندارىمىز ەل-جۇرتقا، كەيىنگى جاس ۇرپاققا جاريا ەتىلمەي كەلگەنى كوپكە ءمالىم. سولاردىڭ ءبىرى – اسا تالانتتى، سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى اقىن ءۋايىس شوندىبايۇلى.

اقىلباي، ماعاۋيا، كوكباي، ارىپتەرمەن بىرگە ءجۇرىپ، اقىندىق ونەرىن شىڭداعان ول 1873 جىلى بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ شۇبارتاۋ اۋدانى، بارشاتاس اۋىلىنا قاراستى دوعاندى بولىسى، 12-ءشى اۋىلىنىڭ جىلتىر دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلىپتى. رۋى – كەرەي.
شوندىبايدىڭ ۋايىستەن باسقا ءتورت بالاسى بولعان ەكەن. ولار: مۇحاماريار، ءجۇنىس دەگەن اعالارى بولسا، يساتاي، ەستاي اتتى ىنىلەرى. كەيىنگى ەكى ءىنىسى دە ءانشى بولىپتى. ال اسا تالانتتى ءۋايىس ونەر جولىنا ەرتە ءتۇسىپ، سەرىلىك قۇرىپ، ولەڭ ايتىپ، ءان سالىپ، سول ەلدىڭ ونەرپاز اقىن-جىرشى جانە انشىلەرىمەن ەتەنە تانىس، سىرلاس بولعان كورىنەدى. بۇعان قوسا ول اقىندىق پەن شەشەندىكتى، ءتىپتى، كومپوزيتورلىقتى مەڭگەرىپ، ساياسات پەن كۇرەس جولىندا تالاي ەل قامىن جەگەن كۇرەسكەر ارداگەرلەرمەن سىرلاس، نيەتتەس تە بولعان ەكەن. بۇل جونىندە ءۋايىس تۋرالى جىرلاعان ءبىر اقىننىڭ مىناداي ولەڭىنەن بايقاۋعا بولادى.
- و سول كىسى مىقتىعا ۇرىنبايدى،
اقىندار ارباسىپ تا، قىرىندايدى.
ءۋايىس سۇيكەپ وتسە، نەسى سوكەت،
ءاليحان مەن مىرجاقىپ، قۇرىمبايدى؟
مىرجاقىپ سەبەپ بولعان قاقتىعىسقا،
ات جالى، تۇيە قومى – قاپىلىستا.
اقىندى سويلەتۋدىڭ ءجونى بولەك،
ۋاكەڭمەن ايتىسقاننىڭ قولى قىسقا.
ءۋايىستىڭ اقىندىق ءوسۋ جولىن زەردەلەي قاراساق، ونىڭ ۇلى ابايدان ۇلگى-ونەگە الىپ، وسيەتىن كوپ تىڭداپ، اقىندىق جولىن تەرەڭ تۇسىنگەنى، ۇلى سۋرەتكەردىڭ سۇيىكتى شاكىرتى بولعانى انىق بايقالادى. جاس تالانتتىڭ اقىندىعىن ەرتە اڭعارعان اباي ونى 1894 جىلدارى شاقىرتىپ الىپ، قامقورلىق جاسايدى، ونەر جولىنا باۋليدى.
ءۋايىس:
- شىرقاسام، جان شىداماس ايعايىما،
ءان مەن كۇي ۇيالاعان تاڭدايىما.
نايزا دا بويلاماعان كومەيىمە،
باق، داۋلەت، ونەر بىتكەن ماڭدايىما، - دەپ ءوزى ايتقانداي، سول ونەردى بولاشاق ءومىر ءۇشىن قارۋ ەتەدى. ءسويتىپ، ءۋايىس ابايدىڭ اقىن، ءبىلىمدار، دارىندى شاكىرتتەرى – اقىلباي، ماعاۋيا، كوكباي، ءارىپ، اسەتتىڭ توبىندا ءجۇرىپ، اقىندىق ونەرىن شىڭداي تۇسەدى.
تاياۋدا قولىما 2006 جىلى ءبىر توپ اۆتورلاردىڭ قۇراستىرۋىمەن تالدىقورعان قالاسىندا باسىلعان ء«ومىر ورنەكتەرى» اتتى كىتاپ ءتۇستى. وسى كىتاپتىڭ ء«ۋايىس ءانشى» دەگەن بولىمىندە بۇرىن كوپ جاريا بولماعان عىلىمي دەرەكتەر بەرىلىپتى. وندا بىلاي سيپاتتالادى: ء«ۋايىس شوندىبايۇلى 1873 جىلى تاشكەنت قالاسىندا دۇنيەگە كەلدى. اتالعان قالاداعى 113 ادامنىڭ ىشىندە تۇگەل قوزىباقۇلىنىڭ بالاسى يبراگيم، يبراگيمنىڭ تۋعان بالاسى شوندىباي مەن كەلىنى سىپايى دا بولعان. اياعى اۋىر سىپايى سول جەردە بوسانادى. سودان شوندىباي شۇبارتاۋعا ءۋايىس ءبىر جاستان اسقاندا ءبىر-اق كەلەدى.
ءۋايىستىڭ ارعى اتاسى كولىبايدىڭ مەكەنى – سارتەرەك- جىلتىر دەگەن جەر. يبراگيم نەمەرەسىنە ۇلان-اسىر توي جاسايدى. 1881 جىلى ءۋايىس سەمەيدەگى ءبىر جىلدىق مەدرەسەدە ءابىش پەترۇلىنىڭ ۇيىندە جاتىپ وقيدى. ول پىسىق، كوزى اشىق ادام ەكەن. ءۋايىستى ەرتىپ ءجۇرىپ، نەلەر جاقسى جەرلەر مەن ادامداردى كورسەتەدى. ول وسىندا ءجۇرىپ ابايدى، اقىلباي مەن تولەۋدى، ءازىمباي مەن شاكەرىمدى، كوكباي مەن ماعاۋيانى كورەدى. ءابىشتىڭ ۇلى تەمەك ارقىلى ورىستىڭ دەرجاۆين، لومونوسوۆ، پۋشكين، نەكراسوۆ، لەرمونتوۆ سياقتى قالامگەرلەرىنىڭ اتتارىنا قانىعادى. ءابىشتىڭ سەمەيدەگى ۇيىندە جۇرگەن كەزىندە ءۋايىس وسكەمەننەن، پاۆلودار مەن ومبىدان، قىزىلجار مەن قاراوتكەلدەن كەلگەن زيالىلاردىڭ ۇلاعاتىن ەستىپ وسەدى. ونىڭ اقىندىعى مەن انشىلىگى دە وسىندا ەلگە تاراي باستايدى. ال 1888-1889 جىلدارى بولىس بەگەش سابانۇلىنا حاتشى بولا ءجۇرىپ، ومبى، قارقارالى، سەمەي، وسكەمەندى ارالاپ، يگىسىن، باقتىباي، ءبىرجان سال، جاياۋ مۇسا، اقان سەرىنىڭ الدىن كورەدى. سودان 17 جاسىندا جەتىسۋعا كەلىپ، قۇلمامبەت، جامبىل، البان، اسانمەن جۇزدەسەدى. جەتىسۋ ەلى اقىن شىعارماشىلىعىنا ۇلكەن اسەرىن تيگىزەدى. ءۋايىستىڭ ونەرىنە سۇيسىنگەن بوداۋ اقىن:
- ونەر، كاسىپ وياتار جۇرتتىڭ ساناسىن،
ايىرا ءبىل حالال مەن حارام اراسىن.
بايلىق، تىرلىك ول دا – تۇرعان ماقساتىڭ،
عىلىمعا تارت ءۇش ارىستىڭ بالاسىن، - دەپ جول نۇسقاپتى.
وسى ۇلاعاتتى اقىلدى ويعا تۇيگەن جاس اقىن ءۇش ارىستىڭ بۇگەسى مەن شىگەسىن، ادامدارىن، ەل دەپ ەڭىرەگەن ەرلەرىن تانىپ، مەملەكەتتىك، ەلدىك شەڭبەرىندە ويلاپ، ولە-ولگەنشە وقۋىن دا، توقۋىن دا توقتاتپاي، جىرلاپ وتكەن. وسى كەزەڭدەردە ول بىلاي دەپ جىرلاعان ەكەن:
- ساياسات ءبىر-ءبىرىڭدى جاۋ قىلادى،
ءتىرىلتىپ، ءولىڭدى دە قاۋ قىلادى.
ادام دەگەن ول ءۇشىن ءبىر ويىنشىق،
ناۋقاستى ەمدەمەي-اق ساۋ قىلادى.
كەرەك بولسا توبەنى تاۋ قىلادى،
قايىرشىنى قاڭعىرتپاي، باي قىلادى.
اقىل، يمان، اقيقات تابانىندا،
اقىلدىنى اقىماق، شاۋ قىلادى.
ومىردە بولماعاندى بار قىلادى،
الەمدى ادامزاتقا تار قىلادى.
حالىق، قۇداي، نامىس دەپ ولەسىڭدەر،
قۇدايدى حالىققا دا جاۋ قىلادى.
وسى جىردىڭ مازمۇنىنا قاراپ، ونىڭ زامان اعىمىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، حالىقتىڭ كەلەشەك ءومىرىن اڭعارا بىلگەن، ساياسي باعدارى ايقىن، ەڭبەكشى كەدەي تابىنىڭ جىرىن جىرلاعان ازامات اقىن ەكەنىن كورەمىز. ول بۇل تۋرالى بىلاي تولعايدى:
- كەڭشىلىك كەدەيلەرگە زامان بار ما،
قايعىمەن كوپ قامىققان ادامدارعا.
ءالسىزدى ءالى جەتكەن اڭدىپ، جەپ ءجۇر،
بولعان سوڭ ۋاقىت وسى امال بار ما؟
سويلەپ ءسوز، ايتىپ ارىز جەتەر ەمەس،
ءسوز وتپەي، سوقسا جەتپەس شاباندارعا.
زاماندى ادىلەتسىز از سويلەيتىن،
قىزىل ءتىل، قيمىلداپ قال شاماڭ باردا.

شىعارمالارىنىڭ جارىق كورۋىنە قايىم مۇحامەدحانوۆ كومەگىن تيگىزىپتى

جالپى، ءۋايىس اقىننىڭ شىعارمالارىنا 1940 جىلدارى مۇحتار اۋەزوۆ: «اباي شاكىرتتەرىنىڭ قاتارىندا ءۋايىس اقىن دا بار. ونىڭ شىعارمالارىن جيناپ، زەرتتەۋ كەرەك» دەسە دە، كەزىندە ءتۇرلى سەبەپتەرمەن جيناقتالماي قالعان ەكەن. تەك كەيىن، 1983 جىلى بەلگىلى ابايتانۋشى-عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ قولىنا ءۋايىستىڭ جيەندەرى – ناسىپبەك سامەنبەتوۆ پەن مايدان قۇرماش جيناقتاعان قولجازبا ولەڭدەرى حات ارقىلى تيەدى. مىنە، سول مۇرا قايىم اعانىڭ 1994 جىلى جارىق كورگەن «ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى» اتتى ەكىنشى كىتابىنان ورىن الدى.
ءۋايىس – جاي اقىن عانا ەمەس، ءانشى، سازگەر، ايتىسكەر، داستانشى اقىن، سونداي-اق، زامان اعىمىن تەرەڭ تۇسىنگەن ساياساتكەر. ول 1923 جىلى شىڭعىس بولىسى ابۋعالي الداجاروۆتىڭ ۇيىندە سۋىرىپ سالما اقىن يسا بايزاقوۆپەن ءسوز قاعىستىرىپتى. ال 1925 جىلدىڭ جازىندا اتاقتى ءانشى امىرە قاشاۋباەۆتىڭ قۇرمەتىنە سەمەيدىڭ اتاقتى بايى قاراجان ۇكىباەۆتىڭ ۇيىندە بولعان ساۋىق كەشتە كوكباي مەن ءۋايىس تاپ بولسا كەرەك. سول كەشتە كوكباي ۇلكەندىگىن جاساپ: «امىرەنىڭ قۇرمەتىنە ءان سال» دەپ ۋايىسكە قولقا سالادى. ءۋايىس اۋىرىپ تۇرعانىنا قاراماي، بىرنەشە ءان شىرقاپتى. ەسىل ونەرپاز وسى كەزدەسۋلەردەن سوڭ كوپ ۇزاماي قايتىس بولىپ، 1925 جىلدىڭ 29 قىركۇيەگى كۇنى قازىرگى اباي اۋدانىنا قاراستى شي دەيتىن قورىقتىڭ بويىنا قويىلىپتى.
ارتىندا وسىنشاما مول مۇرا قالدىرعان اقىندى ءالى دە قالىڭ قاۋىمعا تولىق ايتىپ، جەتكىزدىك دەۋگە بولماس. بيىل اقىننىڭ تۋعانىنا 140 جىل بولادى. وسىعان وراي وبلىس كولەمىندەگى وقۋ ورىندارى مەن مادەنيەت وشاقتارىندا اقىندى ەسكە الۋ كەشتەرى وتكىزىلسە، سەمەي قالاسىنداعى ءبىر كوشەگە ونىڭ اتى بەرىلسە، ناعىز لايىقتى قۇرمەت سول بولار ەدى.

ماۋىتقازى زۇكەنوۆ

«ديدار» گازەتى

تاقىرىپ وزگەرتىلىپ الىندى. تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: ابايدىڭ شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى بولعان ءۋايىس شوندىبايۇلىن ۇمىتىپ كەتكەن جوقپىز با؟