- Siz býgingi biylik qanday da bir naqty qadamdargha barugha dayyn dep oilaysyz ba? El preziydenti qanshalyqty qazaq qoghamynyng mәselesin týsinedi jәne sezinedi?
- Qazaqstan - býgin tәuelsizdik múrattaryn iygere bastaghan, buyny qatayyp, qabyr­ghasy bekip otyrghan tabys­ty memleketterding biri. Qalay desek te, ol tabysta Núrsúltan Nazarbaevtyng ýlken ýlesi baryn taghy da moyyndau kerek. Alystaghy jәne jaqyndaghy kórshilerge qaraghanda, bizding damu strategiyamyz kósh-keruen algha ketip qalghan.
Eger esterinizde bolsa, 90 jyldary elimizding bolashaghy jóninde neshe týrli sәuegeyler әrtýrli boljamdar aitqan bolatyn, bireui is jýzine asqan joq. Negizgi sebep - kýshti ortalyqtanghan biylik boldy jәne modernizasiya jogharydan jýrdi.
Biz qazir ekonomikasy damyp ketken elderdi jii mysal­gha keltiremiz. Kezinde AQSh janadan qúrylyp, damyp jatqan kezde, Argentinanyng da start alany birdey bolghan. Biraq Argentina artta qaldy. Óitkeni «ýlken qazannyng ishindegi kójeni 93 payyz halyq ishpey, 7 payyz qalauly top qana ishken kezde, halyqtyng basym kópshiligi moderniza­siyanyng negizin qabyldamaydy» eken.
Biylik mәdeniy-ruhani, materialdyq-qarjylyq resurstardy jalpylama halyqqa úsynatyn belgili bir tetikter jasauy kerek. Sol kezde býkil halyq memleket ýshin jauap beru dәrejesine jetedi.

- Siz býgingi biylik qanday da bir naqty qadamdargha barugha dayyn dep oilaysyz ba? El preziydenti qanshalyqty qazaq qoghamynyng mәselesin týsinedi jәne sezinedi?
- Qazaqstan - býgin tәuelsizdik múrattaryn iygere bastaghan, buyny qatayyp, qabyr­ghasy bekip otyrghan tabys­ty memleketterding biri. Qalay desek te, ol tabysta Núrsúltan Nazarbaevtyng ýlken ýlesi baryn taghy da moyyndau kerek. Alystaghy jәne jaqyndaghy kórshilerge qaraghanda, bizding damu strategiyamyz kósh-keruen algha ketip qalghan.
Eger esterinizde bolsa, 90 jyldary elimizding bolashaghy jóninde neshe týrli sәuegeyler әrtýrli boljamdar aitqan bolatyn, bireui is jýzine asqan joq. Negizgi sebep - kýshti ortalyqtanghan biylik boldy jәne modernizasiya jogharydan jýrdi.
Biz qazir ekonomikasy damyp ketken elderdi jii mysal­gha keltiremiz. Kezinde AQSh janadan qúrylyp, damyp jatqan kezde, Argentinanyng da start alany birdey bolghan. Biraq Argentina artta qaldy. Óitkeni «ýlken qazannyng ishindegi kójeni 93 payyz halyq ishpey, 7 payyz qalauly top qana ishken kezde, halyqtyng basym kópshiligi moderniza­siyanyng negizin qabyldamaydy» eken.
Biylik mәdeniy-ruhani, materialdyq-qarjylyq resurstardy jalpylama halyqqa úsynatyn belgili bir tetikter jasauy kerek. Sol kezde býkil halyq memleket ýshin jauap beru dәrejesine jetedi.
- Bizde sizding baghalary­nyzgha kelispeytip prinsipti mәseleler bar, mәselen, halyqty memleket ýshin jauap beru dengeyine jetkizbey otyrghan býgingi biylikting ózi ekeni - soqyr kórip otyrghan jayt. Degenmen de eldi últtyq mýdde tuy astynda biriktiru iydeyasy kimge de bolsa manyzdy bolsa kerek...
- Álbette! Bizding elge qogham men memlekettin, salttar men instituttardyn, әleumet­tik toptardyng qarym-qatynasynan bólek, belgili bir túraqtandyrghyshtar (stabilizatorlar) últty úiystyryp jiberetin belgili bir iydeyalar qajet.
Mysal ýshin, 1990 jyldary Reseyde ýlken sayasy mәseleler bolyp jatqan kezde, Elisin Soljenisyndy elge alyp kelip, býkil Reseydi poyyzben aralatqyzdy. Ol barlyq jerlerde orystyng ruhyn kóterip, orys últyn úiystyrugha kóp enbek etti. Búl ýlken faktor boldy.
Kezinde Kemel Pasha degen Týrkiyanyng qorghanys ministri Orta Aziyagha kelip, qyzyldargha qarsy basmashy qozghalysyn bastap soghysqan. Ol Tәjikstanda jerlengen. Kenes Odaghy ydyraghannan keyin, týrikter Kemel pashanyng mýrdesin eline qaytaryp, ony qanday qúrmetpen qayta jerledi?! Búl ne ýshin kerek boldy? Búl últty úiystyru ýshin kerek edi.
Mysal ýshin, bizding Qajy­ghúmar degen aghamyz Qytaydyng Shәueshek degen jerinde ýiqamaqta otyr. Men onyng tútqynda jazghan kitabyn oqyp shyqtym. Búl kitapta ózimiz siyaqty qazaqtyng bastan ótkenderi, qazaqtyng óz ishindegi ruhaniy-mәdeny ýrdisteri bayandalady. Búl azamatty Halyqaralyq amnistiya úiymy ar-ojdan tútqyny dep tanyghan.
Bir aita keteri, Qajyghú­mar -  «temir perde» zamanynyng qúrbany, qazir ol kezdegi Kenes Odaghy men Qytaydyng arasyndaghy bәsekelestik joq. Kerek deseniz, ol Odaqtyng ózi de joq. Qytay men Qazaqstan arasynda strategiyalyq әriptestik ornaghan dep aitamyz. Nege Qytay ókimetine Qazaqstangha degen ystyq yqylasy retinde Qajyghúmardy eline qaytarmasqa?
Sonymen qatar Mirjaqyp Dulatovtyng mýrdesi men múrajayy ózining tughan jeri - búrynghy Torghay oblysynda. Kýmbezi ornalasqan búrynghy kenshar tarap ketken, múrajaydyng ózi qúlau ýstinde. Mysal ýshin, nege Mirjaqyp Dulatovtyng múrajayyn Astanagha, ne Almatygha saltanatty týrde kóshirmeske?! Osy siyaqty últtyq sezimge әser etetin is-sharanyng ózin últtyq ruhty kóteretindey dәrejede ótkizuge bolady. Osynday iygilikti júmysqa sayasy kózqarastargha qaramastan, qoghamnyng barlyq ókilderi atsalysyp, bir maqsatqa júmyldyrylsa, el birigetin bolady.
Izrailidi alyp qaraytyn bolsaq, ol 60 mln. arabtardyng ortasynda otyrghan 4 mln. halyqtan túrady. Olar sol ózderining júdyryqtay júmylularynyng arqasynda ghana tótep berip qana qoymay, ózining arab elderine sózin ótkizip otyr. Bizge de býkil mәseleni sheshu ýshin, osynday kýshti qogham jasauymyz qajet.
- Jaqyn arada jastar ókilderi ózining talap-tilekterimen biylikke shyqty. Búl jóninde ne der ediniz?
- Qazaqstan qoghamynda jas­tardyng arasynda biylikke degen nigilizm óris alyp keledi jәne keybir sayasatshylar osy ýderisting «shoghyn ýrlep»  jýr. Nigilizmning tamyryn qaraytyn bolsaq, ol XIX ghasyrda Reseydegi әkeler men balalar arasyndaghy túrmys­tyq tartystan shyghyp, bara-bara sayasy nigilizmge úlasty. Sol nigilizmnin  sony 1917 jylghy tektonikalyq ýderister­ge jetti. Aqyry, mine, sonyng saldarynan  Resey әli esin jiya almay jatyr. Mysaly, Resey­degi qazirgi tanda bolyp jatqan lankestik, skiyn­hendtik qúbylystar - bәri sol XIX ghasyrdyng ekinshi jartysyndaghy sheshilmey qalghan mә­se­lelerding býgingi janghyryghy. Sondyqtan Qazaqstan qoghamyn әri qaray júmyldyryp damytu ýshin, bizge osy jastardyng arasyndaghy nigilizm mәselesin býginnen bastap «emdeu» qajet.
Negizinde, búl ýderister - әrbir damyghan elderding boyynda bar «simptomdar» men «shiyelenister». Búl shiyelenis­ting mәni mynada: dýnie jýzinde «urbanizasiya» ýderisi jýrip jatyr, osy ýderis bizding elimizde de bolyp jatyr. Mine, osy ýderis qoghamdy belgili bir mәdeniy-túrmystyq shiyeleniske әkelip tirey beredi. Biz shiyelenis degen terminnen qoryqpauymyz kerek, óitkeni damudyng ózi qarama-qayshylyqtan túrady.
Endi bir mysal. Almaty jylyna 50 mynnan astam auyldan kelgen adamdy qabyldaydy. Auyldan kelgen adamnyn, әsirese jastardyng qúndylyqtary, mәdeniyeti men qalada túratyn adamnyng ómirdi qabyldauynda jer men kóktey aiyrmashylyq bar. Auyl adamy - qazaqi; qazaqtyng dәstýrin boyyna sinirgen; týp-tamyryn biledi jәne syilaydy, boyynda belgili bir adamgershilik-gumanistik qasiyetteri bar. Qala adamdarynyng psihologiyasy, meninshe, biraz ózgergen: olardyng oi-sanasy Batysqa jaqynyraq; bas­qa bir mәdeniyetterding elementterin qabyldaghan; komformizmge jaqyn túrady. Mine, osy eki mәdeniyetting arasyndaghy qarama-qayshylyq keybir sayasiy-әleumettik mәselelerding katalizatory bolyp túr jәne últtyq mәselelerdi kóteruding dingegi.
Býgingi tandaghy Qazaqstanda bolyp jatqan ýderisterding negizi, týp-tamyry osynda. Sonymen birge 1990 jylghy qazaqtar túraqtylyq degen úghymgha zor mәn berip ómir sýrse, býgingi qazaq túraqtylyq degen úghymgha qanaghattanbay otyr. Túraqtylyq úghymymen qatar, últty damytudyng baghyt-baghdaryn berudi talap etedi.
Sondyqtan jastardy qoghamgha «integrasiyalaytyn», «әleumettendiretin» memlekettik joba jasau kerek.
- Siz sayasattanushy retinde elimizde oryn alghan birpartiyaly parlamenttik jýiege qanday bagha beresiz?
- Qazaqstandaghy bir par­tiya­lyq jýie subektivti, yaghny «adam» faktorynan payda bolghan. Degenmen de dýnie jýzinde bir partiyalyq memleketter kóp jәne ekonomikalyq damuy óte shapshang elder. Olar: Japoniya, Tayvani, Qytay, Ýndistan. Biraq olar belgili bir damu dengeyine jetken son, transformasiyalanyp, basqa partiyalarmen óz biyligin bólisedi.
Bir partiyalyq biylik jýiesi­ning ishinde qoghamnyng damuy men әleumettik damugha, ekonomikalyq damugha baylanysty әr­týrli fraksiyalar, әrtýrli әleu­mettik toptar arasynda pikirtalastar boluy auaday qajet.
- Últty úiystyru mәse­lesin kim jýrgizui kerek, biylik qolyna aluy kerek pe? Býgingi biylik soghan da­yyn dep oilaysyz ba, tipti ol biylikke qoghamdaghy senim­sizdik asqynyp túrghan jaghdayda úiystyru missiyasy onyng qolynan keler me eken?
- Kórshi Reseyge qaraytyn bolsanyz, kishkentay ghana mәselege bola, búqaralyq aqparat qúraldary ony jiliktep, egjey-tegjeyli ashyp jazady. Biyliktegileri de sol mәsele turaly tolyqtay mәlimet berip, nýkte qoyady. Jaqynda Reseyde bolghan kezekti lankestik kezinde Resey preziydenti Medvedev te, premier-ministr Putin de sol mәselening basy-qasynda jýrdi desek, artyq aitqandyq emes.
Qyzylaghashta, Tarbaghatayda bolghan su apattaryna baylanysty jaghdaylargha qogham ózining belsendiligin kórsetti, al biylik tarpynan múnyng sebep saldaryn qoghamgha týsindiru sharalary bolghan joq. Bizde preziydent tapsyrma bermey, eshtene sheshilmeydi. Tarbaghataydaghy jaghdaygha 10-15 kýn bol­ghansha, sonda da preziydent eshtene aitpayynsha, sheneu­nikterding birde-bireui sol jaqqa baru kerektigin, kómektesu qajettigin aitqan joq. Bizde barlyghyn preziydent retteydi, sodan song ghana sheneunikter qimylday bastaydy. Al býkil Qazaqstannyng mәselesine bir ghana preziydent jauap bere almaydy ghoy. Búl túrghydan alghanda, bizge sheneunikterdi mindetti týrde qoghamnyng baqylauyna qong kerek siyaqty.
Osy mәselelerding barlyghyn sheshpey, bizding el damyghan elder qataryna qosyla almaydy. Ataqty futurolog F.Fukuyama әrbir elding damuy birinshi rette sol elding qúndylyqtary men mәdeniyetine tike­ley baylanysty ekendigin dәleldep berdi.
Sonda ózining salt-dәstýrin damudyng faktoryna ainal­dyr­ghan elder - Japoniya, Ontýs­tik Koreya, Qytay, Ýn­distan memleketteri bolyp shyqty. Sondyqtan biz ózimizding salt-dәstýrimizdi, mә­deniyetimizdi damudyng faktoryna ainaldyra biluimiz kerek.
Sayasattanuda «mәngi quyp jetu algoritmi» degen úghym bar. Búl algoritmge «Batys órkeniyeti memleketterinen» basqa elderding kópshiligi kele jatyr. Pol Rayt degen amerikandyq sayasattanushy «Batys elderi eshkimdi quyp jetpey, óz jolymen kele jatyr, al quyp jetushi elder Batys standarttaryna jaqyndaghan kezde, Batys basqa dengeyge shyghyp ketken», - deydi.
Búl týiindi sheshuding joly - últtyq intellektualdyq qúndylyqtardy jan-jaqty júmyldyra otyryp, damyghan elder klubyna enu. Elimiz osy jolmen kele jatyr.  

Dinara MYRZABAEVA,
«D»
Týpnúsqadaghy taqyryp -
«BIZ QAYTSEK  júmylghan JÚDYRYQ BOLa ALAMYZ?

«Obshestvennaya pozisiya»
(proekt «DAT» № 16 (53) ot 21 aprelya  2010 g.