– Jarylqap myrza, «Anyz adam» jurnalynyng kezekti sany Adolif Gitlerge arnaluy jurnaldyng shyghu merzimi túrghysyndaghy kezdeysoqtyq pa, joq әlde 9 mamyr men Euraziyalyq ekonomikalyq odaq kelisimine qol qoi qarsanyna arnalghan josparly redaksiyalyq sayasat pa edi?

– Biz búryn 9 mamyr qarsanynda Halyq qaharmany Bauyrjan Momyshúlynyng ómiri men qyzmetin aita otyryp, Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng búrynghy KSRO-gha jәne bizding Qazaqstangha qatysyn jan-jaqty sóz etkenbiz. Búl joly  Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng tikeley úiymdastyrushysy bolghan Adolif Gitlerding ómirbayanyn aita otyryp, Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng býkil bes qúrlyqtyng halqyna tiygizgen zalalyn, adamzat әlemindegi eng súrapyl soghys tarihyn auqymdy týrde ashpaq boldyq. Sóitip, qazaq oqyrmandaryn Gitler sekildi tarihy túlghalardyng últshyldyq is-әreketinen saqtandyrghymyz keldi. Býgingi tanda oghan úqsap kele jatqan putindik Reseyding Qyrymdy kýshpen qosyp alghany jәne búrynghy Kenester Odaghyn qayta qalpyna keltirmek bolghan imperiyalyq-shovinistik sayasaty bizge qosymsha әser etkeni ras. Putin Resey biyligine kelgennen beri skinhedter men fashizmdi jaqtaushylar qatary kóbeydi. Reseyding ýlken qalalarynda svastikaly jalaudy jelbiretken jastar tobynyng payda boluynyng týbi jaqsylyqqa aparmaydy. Keshegi Tolstoydyn, Pushkinnin, Dostoevskiyding mәdeniyetti Reseyi býgin neofashistik putindik Reseyge ainalyp bara jatqan joq pa dep qorqamyz.

Al endi «nege «Anyz adam» jurnaly Gitler turaly jazady?» dep qayta-qayta súray beretin soghys ardagerleri men oqyrmandargha aitarym: bizdi týsinbey qalmasyn dep, jurnalymyzdyng alghysózinde jogharydaghy oiymdy jazghanmyn. Biraq, ókinishke oray, eshqashan qazaq tilindegi jurnaldy oqyp kórmegen orys tildi qauym Gitlerding fotosuretinen shoshyp, oqymay jatyp, qate qorytyndy jasap, mәselening bayybyna barmay jatyp, baybalam saluda. Oqyp kórgen adamgha biz jurnalda fashizmdi nasihattap, Gitlerdi dәriptep otyrghan joqpyz. Qayta әshkerelep otyrmyz. Jәne sol әshkereleu maqsatymen ghana jazdyq.

– Siz jurnalist retinde esinizge alynyzshy: qazaqtyng jerin satugha rúqsat beretin zang shyqqanda, qazaqtyng balasyn әr jerlerde basqa últtyng ókilderi qastandyqpen óltirgende, elding qamy ýshin azamattyq qarsylyqqa shyqqan Zamanbek pen Altynbekti atyp ketkende, t.b. últty hәm eldik mәselege arasha týsu qajet bolghanda, ýni estilmeytin qoghamdyq-mys úiymdardyng Gitlerge qatysty bolar-bolmas mәselege baylanysty sizge shýiliguinde qanday sebep bar dep oilaysyz?

– Onyng sebebi bizding jasy ýlken úrpaqtyng kenestik kezden qalyptasyp qalghan eski, qatang sovettik týsinikten aryla almaghandyghynan shyghyp otyr. Olar sovettik iydeologiyanyng jeteginde qalyp, tarihtyng búryn aitylmaghan jana shyndyghyn, adam qúqy men sóz bostandyghyn qabyldaghysy kelmeydi. Osyny paydalanghan Resey aqparattyq agenttigi bastap, ony jergilikti Reseyge býiregi búryp otyrghan baspasózding jabyla qostauymen qazaqsha oqy almaytyn birqatar soghys ardagerlerin qazaq jurnalyna qarsy qoyyp otyr.

Resey baspasózining janyna batqany – tarihshylar men ghalymdarymyzdyng qazirgi Putinning últshyldyq-shovinistik sayasatyn Gitlerdikimen úqsastyrghany bolar. Olar óz memleketining últtyq mýddesin kózdep otyr. Al bizderding baspasóz ben biyligimiz qay elding mýddesi ýshin júmys isteude? Sonda sóz bostandyghy men oy erkindigine rúqsatty biz Resey biyliginen alugha tiyispiz be?

– Jarylqap Qalybaydy túqyrtu, tipti ony sottau nauqanyn ishki sayasat mamandary men biyliktik organdar úiymdastyryp otyr degen pikirge ne alyp-qosar ediniz?

– IYә, «Regnum» atty reseylik aqparat agenttigining «japtym jala, jaqtym kýie» degen jalghan aqparatyn tekserip, bilip almay túryp, oghan memlekettik biylik organdary da qosylyp ketti. Mәselen, Biylik «Nur.kz» pen «Zakon.kz», «Tengrinius.kz» sayttarynyng Resey aqparat agenttiginen teksermey kóshirip basqan sandyraghyna senip, zansyz týrde meni syrtymnan Qylmystyq kodeksting 164-babymen aiypty etti. Memlekettik organnyng zansyz pikirin tilge tiyek etken «Miyr», «Euraziya», «KTK» telearnalary búl jalghan aqparattarmen qarulanyp, jariyagha jar saldy. Resey elshiligi osynday syltau taba almay otyrghanday, bizding Syrtqy ister ministrligine narazylyq notasyn joldady. Bizding ministrlikting baspasóz hatshysy   jedel jauap berip, onysyn býkil búqaralyq aqparat qúraldarynda taratty. Osylaysha men 1937 jyldaghyday eshqanday kinәm bolmasa da, «halyq jauy» bolyp shygha keldim. Múnday bolady-au dep ýsh úiyqtasam týsime kirmepti. Endi olar óz qateligin aqtap alu ýshin qalay da meni qylmysty etuge býkil memlekettik mashinanyng kýshin qosuda. Memlekettik biylik tarapynan jasalyp jatqan atalmysh jurnal sanynyng saraptamalyq qorytyndysynyng qanshalyqty әdil bolaryn bir qúday biledi.

– Jarylqap myrza, apta basynda 28 panfilovshylar atyndaghy sayabaqta «Anyz adamgha» qarsy shara ótkizildi. Onday sharany ótkizu ýshin jergilikti әkimdikten rúqsat alu kerek. Biylik olargha dem bermese, bir týnde soghys ardagerlerin, Aughan soghysyna qatysqandardy jurnalister «jelkelep» әkele alady dep oilaysyz ba?

– Jurnaldyng túraqty oqyrmany bolyp tabylatyn qúqyq qorghaushy zanger Maqsat Iliyasúly men Aughan soghysynyng ardageri, Qyzyl Júldyz ordenining iyegeri Núrdәulet Belghojaevtyng aituynsha, 28 panfilovshylar sayabaghynda jurnalgha qarsy úiymdastyrylghan sharagha qatysushylardyng arasynan Almaty qalalyq әkimdigining ishki sayasat basqarmasynyng jetekshisi Erbolat Áuezov pen onyng orynbasaryn kóripti. Belsenip alghandardyng biri «baspasóz mәslihatyna baryp, Jarylqaptyng jaghasynan alyp, soqqygha jyghamyz» degendi estigen son, qúqyq qorghaushy Maqsat Iliyasúly әlgi jergilikti biylikting eki sheneunigining janyna baryp: «Mynalaryng ne súmdyq, qalay jol berip qoydyndar? Sender zansyz sheruge qalaysha jol berip otyrsyndar?» – degen eken, ana ekeui qasha jónelipti. Al býgin E.Áuezov redaksiyagha hat joldap, jurnaldy basqan baspahananyng atyn kórsetkenimizben, biraq meken-jayyn jazudy úmytyp ketkenimizdi bayqap qalyp, әkimshilik sotqa beretinin habarlap ýlgerdi. Yaghni, osy iske biylik ókilderining qatysy bolghany aidan anyq.

Reseyding Memlekettik dumasynyng deputaty, parlamenttik fraksiya jetekshisi Jirinovskiy elimizding tútastyghy men shekaralyq aumaghyna baylanysty 20 jyldan beri aitpaghany joq, biraq bizding Syrtqy ister ministrligi eshqashan Reseyge nota jibergen emes. Al songhy jolghy sózine bizding elshilik jauap talap etse, sizder onyng sózin dúrys týsinbey qalghansyzdar dep kinәni ózimizge audarypty.

– Al jekelegen sarapshylardyng pikirine qaraghanda, búl dau-damaydyng týp-tórkini Gitlerge emes, Reseyding preziydenti Vladimir Putinge tiyip túr deydi. Mәselen, reseylik internet-sayttar otyn ýrlegen «Gitlerdi nasihattau» mәselesi Kremlige jetken son, qazaqstandyq biylik Resey patshasyna adaldyghyn dәleldeuding әreketin jasap jatyr degen pikirge ne aitar ediniz?

– Osy pikirge mening de qosyp-alarym joq, mәselening týp-tórkinining ýstinen dóp týstiniz. Bizdi osynday jaghdaygha jetkizip otyrghan elimizdegi reseyshil jurnalister men biylik ókilderi.

– Reseyding Qyrymdy basyp alyp, Ukrainagha qatysty agressiyalyq sayasat jýrgizip otyrghan jaghdayynda bizding biylik qazaq jerining soltýstigin qorghaugha qatysty mәsele kóterip jatqany belgili. Bәlkim, osy dýrmekting astarynda últ patriottaryn tyqsyrudyng әreketi jatqan joq pa eken?

– Mening qorqatynym – biylik elding tәuelsizdigin qorghaytyn baspasózdi ózgening aldynda jyghyp beretin bolsa, últ patriottaryn Resey shovinisterining tabanyna taptatsa, kýni erteng Ukrainadaghyday ssenariymen elimizding bir púshpaghyn bólip beruge de qarsylyq tanytpaytyn shyghar degen kýmәnimiz joq emes. Tipti Euraziyalyq ekonomikalyq odaq ýshin tәuelsizdikti de qúrban etpese etti dep alanbyz. Reseyge búryn Áue kýshterine qarsy qorghanys kenistigin berip edik, sosyn soltýstik shekaralyq aumaqtaghy Keden beketterin berdik, aqparattyq qauipsizdikti de Reseyge biyletip qoydyq. Endi solardyng bodany bolu ghana qaldy. Biylikting osy sayasatyn týsinbey-aq qoydym.

– Sizding jurnalynyzgha qatysty belgili әnshi Bekbolat Tileuhan ghalamtorda taratylghan beynejazbasynda Reseyding ústanymyna qatysty ushyghyp túrghan mәselege may qúidy degen siyaqty pikirin aitypty...

– Bekbolat bauyrymyz – keremet әnshi. Ol Aqtamberdining termesin oryndaghanda, әrbir qazaqtyng jýregi shymyrlap, últtyq ruhy kóterilip ketedi. Qaytalanbas ghajap әnshi. Sol talantymen ónerin jalghastyryp, tyndaushysyn sýisindirip jýre bergeni abzal edi. Biraq sonday әnshining býginde  sayasatkerge ainalyp bara jatqanyn kórip, janyng ashidy.   Meni reseyshil, orys tildi BAQ jan-jaqtan talap jatqanda, ekinshi jaqtan óz qazaghym qosyla «úryp» jatqanyna ne joryq? Kimdi kimge qarsy qoyyppyz? Gitler siyaqty zúlymdy әshkerelegenimiz ýshin jazyqtymyz ba? Ata zanymyzdaghy sóz bostandyghyna sәikes qogham qayratkerleri men ghalymdargha «Gitler kim?» degen súraq qoyyp, bergen jauaptaryn jariyaladyq. Ishindegi bir adamnyng jeke pikirin júlyp alyp, býtin bir basylymdy qaralau aksiyasyna qazaqtardyng qosylyp ketkeni ókinishti...

– Ártýrli orys tildi sayttardyng taratqan aqparaty sizding jeke basynyzgha nemese «Anyz adam» jurnalyna jasalyp jatqan әreket pe?..

– Óitkeni bizding eki basylymnyng artynda jýz myndaghan oqyrman bar. Sol oqyrmandardyng otbasynyng mýshelerin qosa eseptesek, qalyng búqara túr. Qazaq qoghamy últtyq mәseleni kótermeui ýshin, erikti, azat qoghamgha úmtylghan úrpaqtyng jolyna kedergi qongdyng amaly dep bilem. Oryssha sóileytin, Reseyge bodan boludan namystanbaytyndar ýshin qazaqtyng últtyq mýddesining qúny bes tiyn.

Meninshe, qazir bizding qoghamda últshyldyq ordasyn izdeu nauqany etek aldy. Ol reseylik iydeologiyamen auyrghan reseyshil pighyldaghy otandastarymyzdyng basqaruymen jýrip jatyr. Oghan biylik tarmaqtaryndaghy reseyshil bastyqtar da ýles qosyp otyr. Eger kimde-kim memlekettik tilding qúqyn qorghasa, qazaq últynyng ar-namysyn qorghasa, osy elding patrioty retinde el Tәuelsizdigining mәselesine basyn qatyrsa, sol adamgha reseyshil aqparat «últshyl» etip aidar taghady, sosyn jogharydaghylar oghan qysym kórsete bastaydy. Bizde barlyq mәseleni tek biylik sheship, basqalary El taghdyry men Jer taghdyryna aralaspay, óz kәsibimen ghana shúghyldanuy kerek siyaqty. Yaghni, basqa órkeniyetti elderdegidey jeke adamdy azamat (grajdaniyn) retinde tanu, qalyptastyru jaghy qalys qalghan. Tek qarynnyng qamymen jýrgen qarapayym túrghyn bolghanymyzdy qalaydy. Al El taghdyry men Jer taghdyryna bas qatyrghan adamdy «sen bizding baqshagha týsip kettin» degendey, biyliktegiler qudalaugha salady. Múnday elding bolashaghy joq. Otanymyzgha qauip tóngen jaghdayda ony qorghaytyn patriottar tәrbiyeley alghan joqpyz. Al Resey aqparaty dәl osy maqsatty kózdep otyr.

– Jarylqap myrza, sóz sonynda kimge senesiz degen súraqtyng reti kelip túr...

– Qalyng qazaghyma, oqyrmanyma senemin. Ózime senemin. Basqa senim artar kýshti kórip túrghan joqpyn. Sayasatpen ainalysyp jýrgen jan emespin, jurnalymdy shygharyp, jurnalistik mindetimdi jaqsy atqaryp jýrmin dep sanaymyn. «Anyz adam» siyaqty media-joba TMD aumaghynda joq desem bolady. Tarihy túlghalar men tarihy oqighany kezen-kezenimen zerttep, kópshilikke úsynamyz. Atatýrik arqyly Týrik Respublikasynyng qalay qúrylghanyn, ótkeni men býgingi tarihyn jariyaladyq. Mao Sze Dungha qatysty ómirbayandyq derekter arqyly kórshimiz Qytay Halyq Respublikasynyng tarihyn, al Gitler arqyly Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng tarihyn býgingi úrpaqqa, jurnal oqyrmandaryna jetkizdik. Mektep oqulyqtarynan tys qalghan tarihy derekterdi jariyaladyq.

Sózimning sonynda meni fashizmmen kýresken ardagerlerding patriottyq sezimin taptady dep qaralaytyndargha aitarym: men de sol soghysqa qatysqan buynnyng úrpaghymyn! Naghashy atam – Qydyrbay Aytbayúly Stalingrad shayqasynda bir qoly men ayaghynan jaralanyp, elge oraldy. Atamnyng qolyndaghy jarasynan sarysuly irinining tausylmay aqqanyn soghystan 14 jyldan keyin tughan men de kórdim. Fashizmning joyyluyna ýles qosqan ardagerlerding aldynda basymdy iyemin, olardyng erligin dәripteu – mening perzenttik paryzym! Mening Gitlerding fashistik-basqynshylyq is-әreketin әshkerelegenim ýshin jazyqty bolghanym – qazaq tarihynda bolmaghan jaghday. Meni býgin qaralaghandar kýni erteng úrpaghynyng aldynda úyalatyn bolady...

Qozybay QÚRMAN,

«D»

Yqshamdalyp alyndy.

Týpnúsqadaghy taqyryp: Gitlerding zúlymdyghyn әshkereleymin dep,

«HALYQ JAUY» BOLYP ShYGhA KELDIM

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 16 (240) ot 24 aprelya 2014 g.