Abay Qúnanbaev Tobyqty ruynan – qazaq aqyndarynyng irisi, qazaqtyng jazba әdebiyetining irge tasyn qalaushy, 1845 jyly tuyp, 1904 jyly 59 jasynda qaytys bolghan. Bilimi, shynynda, óz betimen ghana alynghan, qazaq mektebinde tórt-aq ay oqyghan (oryssha oqytatyn mektep.A.J.), al oryssha týsinudi, sóileudi ol Semey guberniyasyna auyp kelip, qazaqtyng asa daryndy dalada jatqan som altynday, adamdy ózine eriksiz tartatyn adamyn bilip, sýiip ketken ózining narodovolisteri – dostary arqyly ýirendi. Qúnanbaevting ózi olardyng ishinde әsirese geolog Mihaelisti (Chernyshevskiyding dosy) jaqsy kórip, ony ózining bas ústazym dep týsindi. Osy orys dostarynyng jәrdemimen Abay Pushkinnin, Lermontovtyn, Krylovtyng tvorchestvosymen tanysty, olardyng shygharmalarynan tili asa kórkem qazaq ólenderimen kóptegen ýzindilerin audardy. Ol solargha muzykalyq әuen shygharudy da jaqsy kórdi, biraq onday iste kerekti daryn men talghamy jetpedi. Shynyn aitsaq onyng shygharghan melodiyalarynyng kópshiligi qazaq muzykasynyng stiylimen, harakterimen janaspaydy, onyng ýstine, topas marshpen jylayman romanstan bastap, tómen sapaly orystyng dilletanttyq muzykasymen tanystyghy (keyde tura úsap ta ketetin uaqyttaryn eseptemegende) seziledi. Alayda, osynda keltirilgen «Tatiyananyng haty» («Evgeniy Oneginnen») muzykasy jaghynan qazaq avtorynyng sәtti shygharmalarynyng birine jatady» — deydi «1000 әnge» jazghan týsinik sózinde A.Zataevich. A.Zataevichting búl jazghanyn әngimening basyna keltirip otyrghanymyz, búl baspasóz jýzinde birinshi ret Abaydyng muzykalyq qimyly turaly mamannyng auzynan shyqqan bagha. A.Zataevich Abaydyng әdebiyettegi ýlken ornyn dúrys baghalay kele, onyng muzykadaghy ornyna tiyisti әdil syn aita almaydy. Áriyne, onyng da týrli sebepteri bar. Oghan keyinirek toqtaymyz. Biz Abaydy búl «Zamana búlbúldary» bolyp atalatyn kitabymyzgha engizip otyrghanymyz – Abay da basqa әnshilerdey qolyna dombyra ústap, el aralap, әn salyp jýrdi dep emes, Abaydyng qazaqtyng әn qazynasyna qosyp ketken ýlken ýlesi jәili aita ketu. Abay qazaq muzykasynan erekshe oryn alady. Onyng bizge әr qily bolyp jetken әnderining san jaghyn alghannyng ózinde belgili qortyndy shygharugha jetetin manyzy bar. Ony aityp otyrghanymyz – auyzdәstýrlikke baylanysty (nota jazuy joq kez degen mәnde) basqa qazaq әnshilerining shygharmalary siyaqty Abay әnderi de kóptegen varianttarmen, ózgerulermen bizge jetti. Sol varianttardyng bәrin salystyryp, ghylym túrghysynan audara qarap, aqtara tekserse, kóptegen kórkem syrlary ashylady. Búl jónde istelgen, istelip jatqan ister bar. Óz zamanyndaghy әn, kýy shygharghan halyq kompozitorlary siyaqty, Abay da nota sauatyn asha almady. Sondyqtan muzyka shygharu jónindegi qolynda bolghan qúraly Birjan, Aqan, Jayau Músadan artyq bolghan joq. Bú da tek ózining muzykalyq qabiletine, bar dausyna, dombyragha sýiendi. Biraq Abaydyng muzyka shygharugha kelu joly erekshe boldy. Úly orys halqynyng mәdeniyetimen tanys, onyng demokrat aqyn-jazushylarynyng shygharmalaryn oqyghandyghy arqasynda ol qazaqtyng әdebiyetinde búryn-sondy bolmaghan janalyqtar tudyrdy, ólenderine jana ólsheu, yrghaq engizdi. Onyng bәri de qyrdaghy adamnyng jana zaman jelin, onyng bayaghy yrghaq, jýriske ólenderi Abaydyng muzykalyq tvorchestvosyna tikeley әser etti. Abay әnderining metodikasy, yrghaghy, formasy ózine deyingi kelgen qazaq әnderine úqsamady. Birinshi jaghday – Abay әnderining әrqaysysynyng ózine menshikti óleni boldy. Qazaqtyng halyqtyq dәstýrindegi on bir buyndy ólenge keletin bolsa, әnning sózin bilmeytin ne úmytqan adamnyn: «Qaraghym ainalayyn kelding qaydan» dep aita beretinindey «erkindik» múnda joq. «Segiz ayaqty» «Kózimning qarasynyn» sózimen aita almaysyn. Mine, búl jәy – muzyka men sózding professionaldyq dәrejede qosyluy boldy. Osynyng ózi aita qalghandy janalyq boldy. Sóitip, Abay muzyka shygharugha sóz (tekst) arqyly keldi. Abay býkil shyghystyn, orystyn, qazaqtyng halyqtyq, professionaldyq әdebiyetin tereng zerttegenindey, muzykada da aldymen qazaqtyng halyq әnderin, kýilerin jaqsy bildi. Ol Birjannyn, Aqannyn, Jayaudyng әnderin joghary baghalady. Sonymen qatar qazaqtyng asbapty muzykasyn jete bildi. Osylardyng nәtiyjesinde Abay qazaqtyng halyqtyq muzykalyq intonasiyasy shenberinde ýlken, tereng tamyrlanghan ortada boldy. Poezisy halyqtyq demde suarylghan bolsa, muzyka dýniyesinde de Abay qazaqtyng halyq muzykasynyng múhitynda tәrbiyelendi. Abaydyng әn shygharudaghy qadamdarynyng keybireuleri osy baghytta, alghashqyda forma jaghynan da halyqtyq negizde bastaldy. Mysaly «Kónil qúsy qúiqyljyr shartarapqa» degen әninde, sózsiz, arqanyng әn dәstýri kórinedi. Ol әnning formasynda da, intervaldyq sekirulerinen de,sózding buyndaryna say keletin belgili sozatyn, kóteretin jerlerinen de kórinedi. Sol siyaqty «Men kórdim úzyn qayyng qúlaghanyn» әninde de halyqtyq әn formasy basym. Áriyne, búl әnning melodiyalyq damuynda birqatar janalyqtar bar. Ásirese Abay muzyka sóilemining ortasynda bir dybysty sozyp, shyrqatyp túrmaydy. Ol sózge kóbirek mәn beruden, birinshi plangha keybir әnderinde sózin qoydan boluy da mýmkin. Sonyng ózinde de ol qazaq intonasiyasynan ketpeydi. Al sózdi bólu – rechitativti týiin qazaq muzykasynda taghy bar qasiyet. Onday әnder de az emes. Aytarymyz – Abay әn shygharugha qazaqtyng halyqtyq bay muzyka intonasiyasyn jaqsy – bilip, sol bir әn múhityn aralap, jýzip keldi. Ýshinshi, Abaydyng basqa әnshilerden aiyrmasy, ol qazaq әnderimen qatar, orystyng halyq muzykasyn, qalanyng demokratiyalyq әnderin jәne romanstardy esitti. Ol Semeyde bola jýre orystyng Glinka, Rubinshteyn siyaqty muzyka sheberlerining romanstaryn esitti. Abaydyng jogharyda aitylghan orys dostary da oghan muzyka jaghynan әser etpey qoyghan joq.

Demokratiyalyq әn-romans lirikasy ol kezde Rossiyanyng progressivtik intelliygensiyanyng bir tobymen ýnemi kezdesip jýrgen Abay olardan, sózsiz muzykadaghy demokratiyalyq aghymdy týsinuge de jәrdem aldy. Onyng ýstine Abay aulyna kelgen orys dostary, orys qonaqtary kónil kóteretin kezderde ynyldap әn salmauy, muzykanyng tónireginde Abaymen әngime-dýken qúrmauy mýmkin emes. Búlargha qosymsha Abaydyng Peterburgta oqyp jýrgen balasy Ábdirahman professionaldyq asbapty muzyka ýlgilerin, batystyng muzykalyq shygharmalaryn jaz ailarynda kanikulgha kelgende alyp kelip jýrgen. Abay auylynda soldattyqtan qashqan tatarlardyng sol arada qalyp, qonystanyp, ýilenip, sinip ketkenderi az bolmaghan. Olar da ózderining «taliyankalary», skripkalary, mandolinalary arqyly tatar, orys halyq әnderin, orystyq qalalyq әnderin oryndaghan. Abay aulynda dombyragha ýsh sym shek taghyp tartu dәstýri osylardyng – mandolina ýlgisinen bolu kerek. Bizdinshe Abaydyng әnderinde orystyn, ukrainanyng halyq әnderine elikteu, әn, romanstyq lirikalardyng ýlgisin alu, qalanyng demokratiyalyq muzyka dәstýrining izinde bolu – osylardyng negizinde jana týrli, jana yrghaqty, jana melodiyalyq qúrylysty әn shygharu Abaydyng muzykagha kelgen jolynyng bir tarauy. Ýlken muzykalyq arnagha qúyatyn býiirdegi saylardyn, jylghalardyng ishindegi әlpetti, әserli, Abay tvorchestvosynda jana jol ashqan aghystyng bir taramy. Abaydyng taghy bir muzykalyq ereksheligi, onyng muzykalyq qamashauy boldy. Abaydyng asqan muzykalyq qabileti, qazaqtyng halyq muzykasyn tereng biletini, oryndaushylyqtyng ne bir týrinen habary barlyghynyng ýstine onyng ainalasynda Múqa siyaqty skripkashy, ózining balasy Ábdirahman, Aqylbay, әnshi Álmaghambet, әieli Áygerim boldy. Búlardyng aldynghylary orys, evropa muzyka ýlgilerin oryndaushy bolsa, keyingileri qazaqtyng halyqtyq әn dәstýrining belgili adamdary boldy. Búlardyng qoldarynda tek dombyra emes, skripka, mandolina, garmoni boldy. Olar Abay shygharghan әnderding tek tyndaushysy, qoshametshisi emes, ol әnderdi babyna keltirip oryndaushy jәne Abay tәrbiyesi arqyly әdebiyette, muzykada әrbir janalyqtyng basy qylt ete qalsa, ónmenderin sozyp, týsinuge, bauraugha, ainalagha ýgitteuge, sony ótkizu jolynda qoldaryndaghy bar ruhany qarularyn júmsaugha dayar kisiler edi. Abay «úiymdastyrghan» poeziyada, muzykada jana, ótkir til, únamdy ýn, qolayly yrghaq izdeu, tәjiriybe jýrgizu «laboratoriyasynyn» tilektes, maqsattas, belsendi «mýsheleri» edi. Búlardyng «programmalarynda» Abaydyng kýshti jaqtaryn alyp, damytyp, әlsiz soqqan jerleri bolsa oghan shylbyrdyng úshyn berip, kótermelep, kóterip ketu bar edi. Mine, sol maqsatta búlar Abaydyng jaratylys bergen qasiyetterining keybir shek qoyylghan kezenderin keneytip alyp ketip te jýrdi. Ol aityp otyrghanymyz – Abaydyng dauystyq shegi. Sóz joq, Abay Birjanday, Múhittay, Jarylghaptay alty qyrdan asatyn dauysqa qoja bolghan joq. Asbap ýstinde otyryp osy kezdegi kompozitorlar siyaqty dauys jetpegen jerin jalghastyratyn fortopianoda oinaghan joq. Sondyqtan, shaghyn da bolsa Abay da ózining bar dausymen әn shyghardy. Ádette, ol zamanda aqyn, kompozitor, oryndaushy –ýsheui bir kisi bolatyn. Ándi shygharatyn da, birinshi ret oryndaytyn da sol mamannyng rolin atqaratyn bir kisi bolatyn. Abay da sol roliden qútyla alghan joq. Solay da bolsa, búl arada da Abaydyng basqa halyq kompozitorlarynan aiyrmasy boldy. Jogharyda attary atalghan Aqylbay, Álmaghambet, Aygerim Abaydyng «jәy dausy» men aityp shygharyp bergen әnderin auzynan qaghyp alyp, shyrqata, ýdete, qúiqyljyta oryndap ketti. Abaydyng roli –birinshi ret «avtor dausy» men oryndap beru boldy. Áriyne, odan әri Abay óz әnderin oryndamady degen sózden biz aulaqpyz. Mine, osylay, Abay әnderi aulynan shyqpay jatyp jogharyda eskertilgen «laboratoriyadan» ótip, shyndalyp, bizding tilimizben aitqanda Abay ainalasynyng «litosynan» ótip baryp, halyq aldyna tarady. Onyng ýstine janaghy Abaydyng muzykalyq, әdebiyettik, әleumettik «anturajdary» bir jaghynan asqan «synshylar» da boldy.Olar tabanda ozderining pikirlerin aityp, әnning qasiyetterin sanap, únamay túrghan jerin bolsa kórsetip,bizdinshe aitqanda muzykalyq ózara syndy damytyp, Abaydyng әnderining anatomiyalyq,fiziologiyalyq jaqtarynyng bәrin tekserip otyrdy. Múnday jaghday qazaqtyng halyq kompozitorlarynyng kópshiliginde bolghan joq (Múhiyt, Dәuletkereydi bylay qoyghanda). Osy bir qysqasha bayandalghan birneshe týiinder, jaghdaylar,janalyqtar Abaydyng muzykagha keluin, muzykadaghy izdenu joldarynyng ózgesheligin kórsetedi. Óitkeni,búl joldyng ózi de uaqyt tudyrghan,zaman sazyna ere bermeytin,mynmen bolsa da,ózining janashyl maqsatyn oryndauda jalghyz da bolsa belsenip kýreske shyghatyn adamgha,onyng ainalasyndaghy jas talapkerlerding bilgeninshe,ózderi shәkirt bola jýre,boyyndaghy tabighy qasiyetterimen Abaymen bólisui,onyng ýstine әn degende arqasy qozatyn halyqtyng Abaydyng muzykalyq tvorchestvosyndaghy erekshelikti birden kórui ýshin,osynday Abay aulynda bolghan әn shyndaudaghy aldyn ala jýrgizilgen dayyndyq,az mýsheli toptyng enbegi bolghanmen kópting isindey nәtiyje berdi. Tarihta onday az top bolyp bastalyp, keyin onyng isi progressivtik týiinde bolsa kóbeyip ketken jәy az emes. Orystyng «Moguchaya kuchkasyndaghy» 5-6 kisi tarih tanqalarlyq ister istep, muzykanyng halyqtyq negizde boluynda osy kýnge sheyin ýlgi alarlyq jol tartyp ketti. Biz búl arada «Moguchaya kuchka» men Abay tobyn salystyrghaly otyrghanymyz joq. Onyng biri shyn mәnisinde professionaldyq qalypta bolghan top, ekinshisi poeziya men muzykada janalyq izdegen tek talapkerlik dәrejesinde ghana bolghan, biraq qúbylysy ilgeri ketken orys mәdeniyeti bolghan sebepti tarihta eleuli oryn alghan, basta bir auyldyng «dauryqpalary» bolyp, keyin ruhany ýlken iz qaldyrghan top. Búl toptyng Abay әnderin oryndau dәrejesining jogharghy satysyna jetkizude, «auyldan shyqpay túryp» shynyqtyruda ýlken qimyly bolsa, endi sol shygharmalardy halyq arasyna jaidy da olar ýlken roli oinady. Abay әnderin halyq birden týsinip ketti, birden auyzdan auyzgha qaghyp alyp ketti desek, ol ýstirt pikir bolar edi. Abay әnderin týsinbegender de az bolghan joq. Biraq ondaylardyng qarasy týsingenderden aryghyraq boldy. Ár kezde de janalyqqa jany jaqyn jastar jaghy Abay әnderin birden alyp ketti. Odan keyin әnshiler, ólenshiler ózderining repertuarlaryn bayytu, janalandyru maqsatynda Abay әnderin oryndap ketti. Bireuleri Abaydyng asyl sózderin sýiip, halyqqa jai ýshin aityp bergende, ketkize almay jatsa da, Abaydyng әnderin sol sózdermen qosa oryndaugha mәjbýr boldy. Al Abay ainalasyndaghy әnshiler Abay әnderin jaqsy oryndau qalpyna keltirip alyp auyzdary, ayaqtary jetken jerge jalghastyryp jýrdi. «Otyz tisten shyqqan sóz, otyz ruly elge jayylady» degendey, basta biren-saran talapkerding auzynan shyqqan Abay әnderi kóp úzamay Arqany aralap, Ertis, Esil, Núrany boylap ketti. Búl jóninde ótken ghasyrdyng ózinde qazaq auyldaryna kelgen orystyng jolaushylary, oqymystylary, ofiyserleri Abay әnderin esitkenderin jazyp ketti. Búl osy kezde bibliografiyalyq siyrek kezdesetin kórinis emes. Abay әnderinin, ólenderining zaman aldyn oraghytqan «qyraghy tili» ghasyrlar boyy on bir jәne jeti-segiz buyn ólsheui, soghan sәikes әnmen tәrbiyelenip qalghan adamdargha týsinikti bolyp jetu ýshin feodalizmning kertartpa dәstýri, әriyne, qolayly jaghday bola almady. Abaydyn: Adam az múny bilip әn salarlyq. Tyndaushy da az ol әnnen bahra alarlyq.- degeni osy bayandalghan jaymen baylanysty. Ekinshi jaghynan osy bir eki jol ólenning ózi, әn oryndauda Abaydyng qatty jәne jana talap qoyatynyn sezdiredi: búrynghy «boyday-talaymen» kýres ashady. Óitkeni Abay әnderin oryndauda búrynghy ólsheuish-qalyp endi tura kele bermeydi. Búl Abaygha deyingi qazaqtyng әn qoryn kemiteyin dep aitylghan sóz emes,oryndaudaghy belgili stilidi mengermey, әnning kórkemdik-iydeyalyq mazmúny ashylmaydy degimiz keledi. Qayta әrbir әninde osy bir negizdi ýnemi ýdetip otyr. Týpting týbi «poeziya tilining jetpegen jerin muzykanyng siqyrly ýnimen jalghastyruyn» úrpaq týsiner dep, aldynghy jaghyna senim kózimen qarady. Abaydyng ol senimi aqtaldy: ózining kózi tirisinde-aq onyng әnderi kópshilikting auzyna týse bastady. Áriyne ol kezde Abay ózining әnderining bir kýnderde orys pen qazaq halqynyng dostyq jyry bolyp ketetinin boljay alghan joq. Qogham damuynyng qozghalysy qyraghy oidan ozyp ketti. Abaydyng әn shygharugha kelu joly, әnderining alghashqy «redaksiyasy», oryndau týiinderi, halyqqa jayylu toptary osylay boldy. Abay әnderining osy kezde keng jayylumen baylanysty biz onyng әrbir tuyndysyna muzykalyq bagha berip jatpaymyz. Onday baghany halyq berip keledi. Tipti radio, konsert sahnasyn, ónerpazdar ýiirmelerin bylay qoyghanda, Abay әnderi búl kýnde jay ýilerding bas qosqan keshterining «kórkemdik bólimderinde»,kóshede kele jatqan jastar tobynyng auzynda, jolaushylardyng shygharyp salugha túrghan poezd basyndaghy topta, studentterdin, oqushylarynyng jataqhanalarynyng tereze aldarynan ótkende oryndaularyn esitesin. Osynyng bәri de Abay әnderining basqa bir halyqtyng muzykasyna soqyr sezim arqyly elikteuden tumay, shyn mәnisinde qazaq halqynyng bay muzyka dәstýrimen suarylyp, halqymen qany-jany bir jayda dýniyege keluining nәtiyjesi dep qarau kerek. Abay әnderining nota ýlgileri revolusiyadan búrynghy baspalarda birtindep qana, neken-sayaq kezdesedi. Qomaqty týrde tek bizding zamanymyzda ghana jinalyp, qaghazgha týsip otyr. Osy uaqytta Abay әnderininjariyalanghany bar, jariyalanbaghany bar varianttaryn qosqanda alpys-jetpiske barady. Jiyrmasynshy jyldardyng basyndaghy A.Zataevich, A.Bimboesting jazghan әnderinen keyin Qazaqstan kompozitorlary B.Erzakovich, L.Hamidy Abaydyng kóptegen әnderin notagha týsirdi. 1939 jyly ol kezdegi Qazaqstandy Zertteu Qoghamy Abay әnderin saqtap qalu, damytu maqsatynda búl mәselege qayta oraldy.

Abaydyng úrpaghynyng biri, Abay әnderin oryndaudaghy bedeldi әnshilerding biri Múhametjanova Mәkeiydi Almatygha shaqyrtyp, odan Abaydyng 16 әnin notagha jazdyrdy. Muzyka bilimpazdarynyng baghalauyna qaraghanda Mәkenning oryndauyndaghy Abay әnderining varianttary originalyna eng jaqyny deydi. (prof. V.M.Belyaev t.b) Abaydyng : «Segizayaq», «Boyy bylghan», «Sen meni ne etesin», «Qor boldy janym», «Bireuden bireu artylsa», «Kózimning qarasy», «Ayttym sәlem qalamqas», «Ata-anagha kóz quanysh», «Sýisine almadym, sýiindim», «Qaranghy týnde tau qalghyp», «Súrghylt túman», «Men kórdim úzyn qayyng qúlaghanyn», «Tatiyananyng әni», «Oneginning ólerdegisi», «Kónil qúsy qúiqyljyr», «Ishim ólgen, syrtym sau», «Qarashada ómir túr», «Jelsiz týnde jaryq ai», «Ólendi qaytyp qoyarsyn», «Oneginning haty» taghy basqa әnderi bar. Abay әnderi fortepiano sýiemelimen konsertterde oryndalady. Sonymen qatar Qazaqstan kompozitorlarynyng tvorchestvosynda keninen oryn aldy: horda, orkestrde, shaghyn ansambliderde, operalarda engizilip jýr. Paydalanudyng sanaluan formalary bar. Onyng bәri de kompozitordyng qabiletine, halyq әnderin týsinudegi qauqaryna baylanysty. Bireuler janyn kóp qinamay, tek sitata týrinde týgeldey qoldanyp jýr, ekinshileri tvorchestvolyq túrghydan kelip Abay әnderin damytyp, «ózgertip» paydalanyp jýr. Qalay bolghanda da Abay shygharmalary osy kezde sovettik qazaq muzykasynyng tórinen oryn aldy deuge bolady. Kórgeni, bilgeni kóp, ruhany jaghynan asa bay Abay tek әn shygharyp qoyghan joq. Ol sol mezgilge qaray ýlken synshy, bilip bagha beretin adal tóreshi boldy. Ol tek óz әnderi turaly emes, jalpy muzyka jayly, әn, kýy ainalasynda oryndaushylyq mәselesinde teren, filosofiyalyq pikirler aityp ketti. Ol ómir shymyldyghynyng muzykamen ashylyp, muzykamen jabylatynyn, dýniyede muzykasyz eshbir kezeng joghyn aityp ketti: Tughanda dýnie esigin ashady ólen, Ólenmen jer qoynyna kirer denen, - (búl arada «ólen» «muzyka» degen maghynada boluy kerek) dep, besikten kórge sheyin muzykanyng joldas bolyp jýretinin dәl kórsetti. Bala tusa kýzeter shildeqana, Olar da óleng aitar shulap jәne, - dep, dýniyege shyrylday, әndete kelgen nәresteni týni boyy sol әnmen, sol muzykamen kýzetip otyratynyn aitady. Bireuding kisisi ólse qaraly ol, Qaza kórgen jýregi jaraly ol. Kózining jasyn tyimay jylap jýrip, Zorlanyp nege әnge salady ol, - dep, muzykanyng ómirding eng aqyrghy kezenine sheyin shygharyp salatynyn, әkesi ólgen qyzdyn, kýieui ólgen әielding qara jamylyp, birneshe jyl qaqsap joqtau aitatynyn, muzykada kózding jasy da, ezu tartqan kýlki de aralas jýretinin, — sonyng bәrining de әn ekenin aitady. Qynamende, «Jar-jar» men «Betashar» bar Ólensiz olar qyzyq bola ma gýl, - dep, qayghyny surettegen әnnin, qyzyqty búrynghydan kótere týsetin siqyrly kýshi baryn keltiredi. ómirding týrli kórinisterindegi muzykanyng alatyn oryndaryn tap basyp aityp beredi. Abay múnymen qatar muzyka jayly ótkir, filosofiyalyq pikirler qaldyrdy. Ózinin: «Alty ólenmen bildirdim әning jayly» degeninde: Salghan әn kólenkesi sol kónildin, - deui, muzykanyng obektivtik ómirding sәulesi ekendigin, sol shyndyqty bizding kónilimiz (sanamyz degen mәnde aitylyp otyr. A.J.) arqyly sәulelenip kórinetinin topshylaydy. Filosofiyanyn, estetikanyng kitap tilimen aitpasa da, jabayy tilmen-aq shyndyqtyng ýstinen týsedi. Al: Jýrek terbep, oyatar basta midy, - deui, muzyka sezim, esitu arqyly baryp basqa (migha) jetedi. Ol birden basqa tóteley almaydy, sezim arqyly baryp, sanagha әcher etedi de, tóreshi – my bolyp onyng nәtiyjesin qorytady deydi. Sonymen qatar tvorchestvosynyn, onyng ishinde muzyka – tek sana, my arqyly emes, jýrekti terbetu, jýrek qylyn shertu arqyly adamdy qozghaytynyn aitady. Shynynda da tek bastan, aqyldan shyqqan muzyka tyndaushygha jete bermeydi. Muzyka asa «aqyldy» bolsa da kózdegen maqsattyng qarasy alystaydy. Sondyqtan jýrekten shyqqan muzyka jýrekti terbetedi, tolghaydy, sodan keyin ghana basqa barady. Jaqsy әndi tyndasang oy kózimen, Ómir sәule kórseter suday túnyq dep, taghy әnnin-muzykanyn, kónildin, syrt dýniyening sәulesi, obrazy ekenin kórsetedi. Biraq әndi jay tyndamay «oy kóz» ben tynday keregin aitady. Akademik B. Asafievting «Muzykany tyndau bar da, estu bar» degeni osy aragha keledi. Jәy ghana kónil kóteru ýshin ghana tyndap (o da az emes), muzykanyng parqyna týsinbeytinder de az emes. «Tyndaushy da az búl sózden bahra alarlyq» dep, jogharyda Abaydyng aitqanynday, әriyne, týsinbeytinder az emes. Al Abay, muzykany esite bilesin, onda tynyq sudyng týbindegidey ómir ap-anyq kórinip túrady deydi. Al, muzyka ómirding sәulesin, shyndyghyn surettemegen jerde onyng qoghamdyq, estetikalyq, iydeyalyq mәni qanday bolady? Abay osy bir jerinde eki jol ólenmen anyqtaydy. Onyn: Oisyz qúlaq ala-almas onyday syidy, - deui osy. B.Asafiev aitqan «tyndau» men «estudi» aitady. Jogharyda kórsetilgendey muzykanyng professionaldyq tilimen aitpaghanymen Abay muzyka ónerindegi tórge jinalghan jýktey «esitudin» sheshushi mәnin, qadirin týsindiredi. Bәrimizge belgili: Qúlaqtan kirip boydy alar, Jaqsy әnmenen tәtti kýi,- degeninde muzyka sol esitu arqyly bizding boyymyzdy alady deydi. әnning qúrylys materialy – dybys, ol fizikalyq qúbylys, adamnyng esitu mýshesi arqyly sezimge, sanagha jetedi. «Boydy alady» deui osy. Muzykanyng teoriyasyn oqymaghan Abay, ózining ótkir oiy arqyly búl ónerding taghy bir jaqtaryn әngime etedi. Úiyqtap jatqan jýrekti әn oyatar, Onyng tәtti oralghan mәni oyatar. Keyi zauyq, keyi múng dertin qozghap, Jas balasha kónildi jaqsy uatar,- deydi. әnde keyde zauyq, keyde múng sureti keletin major, minor qúrylystaryn aitqysy keledi. Ata-anasynyng qayghysyn, renishin byldyrlaghan tәtti tilimen, baldyrghan denesimen, kirshiksiz taza kýlkisimen әp-sәtte ketiretin jas balanyng júbanyshynday muzykanyng ótkir әserin, úiqtap jatqan jýrekti oyatatyn kýshin aitqanda sol kýshterding muzykanyng týrli keskinimen, týrli jaghymen keletinin aitady. Abay әnmen qatar qazaqtyng kýileri jóninde de baghaly pikirler aitty. Kýiding «sózi joq әn» ekenin bәlgen Abay, onyng adamgha degen әserining әnmen barabar ekenin keltiredi. Aqyldynyng sózindey oily kýidi, Tyndaghanda kónilding óseri bar, - deydi. Qazaqtyng bay aspapty múrasynda kóptegen programmaly kýiler bar, tarihi, anyzdyq kýiler. Osynyng bәrin de jaqsy bilgen Abay, ishinde tis jaryp aityp túrghan tili joq bolghanymen kýidi «aqyldynyng sózindey oily» dep, onyng ishinde belgili iydeyalyq mazmún bar ekenin, Dinasha aitqanda «әngimesi bar» ekenin aitady. Múnmen shyqqan oralghan tәtti kýige Jyly jýrek qayda bar qozghalarlyq,- dep, óz túsynda kezdesken «sózsiz әnge» týsine qoymaghan adamdargha renjiydi. Al kýiding muzykalyq kórkemdik mәnin týsinbeu kezdesip túrghan jaghday. Bizdinshe Abay tek әn emes, kýy de tartqan, óz qolynan búl bir muzykalyq ýlgilerdi de ótkizgen, kýiding egjey-tegjeyin jete aiyra bilgen adam.

Abay әn-kýiding ózine ghana bagha berip qoymay, onyng oryndaluy jayly ótkir pikir aitqan. Ol әnning basqa jaghyn qoya túryp, bastalu kezining ózin suretteydi, nege olay ekenin týsindiredi: Kóbinese әn basy keler ashy, «Kel, tynda!» dep, ózgege bolar basshy,- deydi. Búl kezdegi konsert zaly, kluby bar jerdegi tyndaushy kópshiligi qonyrau nemese sham sóndirip-jaghu arqyly tәrtipke shaqyryp, tynyshtandyryp baryp әn bastaytyn jaghday joqta, «tәrtipsiz», shulap otyrghan halyqty, әnshi alghashqy aiqay arqyly «Tynyshtalynyzdar!» Tyndanyzdar! Bastaymyn! – degen siyaqty eskertip alady. Ekinshi jaghynan búl «ayqay» kýni búryn afisha jayyp, radio arqyly habarlaytyn jaghday joqta, dauys jetetin jerdegilerge «kel múndalap» qúlaqtandyru rolin atqarady. Al kýishilerding bas pernelerde kór túryp qalatyny da, tyndaushyny ózine qaratyp, biraz tynyshtandyryp alyp baryp, bastaudy kýtui bolu kerek. Onyng ýstine dombyranyng dauysy nashar, alqaqotan otyrghan altyqanat kiyiz ýy ishinen aspaydy. Sondyqtan olardyng bastauy әnshining bastauynan da erekshe. Abaydyn: Qanqyldap bireu әn salsa, Birine biri juyqtap, Tebinisip, qamalar, Toqtatyp bolmas syryqtap, - dep, osy jaydy, halyqtyng muzykany asa jaqsy kóretinin, әlgi әnshining dausyna jinalyp qalatynyn aitqan bolu kerek. Ánning tek bastaluy emes, onyng oryndau belesterindegi neshe aluan kezdesetin naqystaryna da toqtaydy: Shyrqap, qalqyp, sorghalap, tamyljidy, degen tórt auyz sózinde kóp nәrse jatyr-au! Shynynda da keybir әnderde әnshi shyrqap, kóterip, joghary dybystargha baryp alyp, shygharmanyng mazmúnyna baylanysty, tómen týspey, qalyqtap túryp alady. Mine, birtindep, sorghalap, baspaldaqtay týsip aldynghy keypin ózgerte, tamyljyta kelip, «kerim tolghap» aqyryn «qonyr-kýngir» etip baryp bitiredi. Osymen qabat qay shygharmanyng bolsa da ayaqbitisining ýlken mәni baryn bilgen Abay: Sol jerine oiynmen aralasshy,- dep, әdeby shygharmanyng da, muzykalyq shygharmanyng da ayaqqy qorytuy jazushy, aqyn, komrozitordan sheberlikting biyik dәrejesin tileytinin eskertedi. Búl siyaqty oryndaudaghy kózge birinshi týsetin basty kezenderdi aita otyra, Abay úsaq kezenderdi de bayqap, olardyng da «ýlken iske» qatysy baryn kórsetedi: Dombyragha qol soqpa, Shymyrlatyp bir-birlep,- dep, taqtay sabalap, kórkem shygharmanyng kórkin kóteretinderdi de kósh jónekey shalyp ótedi. Ándi, kýidi shygharu bar da, oryndau bar. Jaqsy shyqqan әn jaman oryndaushygha kezdesse «aryqtap» qalady. Keyde «auyzdan shyqqanda óni qashatyn kónildegi kórikti oi» siyaqty bolady. Abaydyng zaman qoyghan shegining nәtiyjesinde bolghan shygharushy men oryndaushy arasyndaghy enbek bólisu joq kezding ózinde-aq, sol ekeuining eki týrli mamandyq, sheberlik ekenin týsingenin kóremiz. Ol ózining «kishkene» dausymen әn shygharyp berip qana qoymay, jogharyda aitylghanday, ainalasyndaghy oryndaushylaryn da, syny, aqylymen, ózi tәrbiyeledi, baulydy, olardyng oryndau әdisine ózi aralasty, belgili oryndaushylyq dәstýr qúrdy. Qysqasy Abaydyng tvorchestvolyq – shygharmashylyq jaghymen qatar onyng oryndau jónindegi aitqandarynyng әli kýnge ýlken mәni bar. Osy әngimening basynda aitylghanday, Abay poeziyada orystyng aldynghy qatarly әdebiyettik kórinisterinen ýirenip, ózining óleng týrine jana óng endirip, dýniyege kózqarasynda progressivtik týiinde bolyp, ónerding qoghamdaghy ornynygh jana adam tәrbiyeleuding kýshi ekenin sezip, «Men jazbaymyn ólendi ermek ýshin» degeni siyaqty, әndi tek erikkennen jazghan joq. әnning qazaq halqynyng ruhany baylyghynyng ishindegi ótkir qaruynyng biri ekenin bildi. Ol әn shygharu әdisinde jana intonasiyalyq kórinistermen tanysty. Búrynghy qazaqtyng әnderining dәstýrin mengerdi. Sol dәstýrle de әn shyghardy. Ol osy kezdegi qaysy bir әdebiyettegi qazan búzarlar siyaqty «on bir buyndy ólenning omyrtqasyn» syndyru arqyly janalyq tabamyn degen joq. Kerisinshe jana óleng formalaryna sol on bir buyn arqyly keldi. Al muzykada da Abay Birjannyn, Aqannyng salyp ketken muzykalyq izin, dәstýrin qiratu kerek demey, qayta Arqa әnderining asqaq ýnderin ózi esitken orys, ukrain halyq әnderinin, qalanyng demokratiyalyq әn ýlgilerinin, orystyng romanstyq lirikasynyng ýlgilerimen qabystyryp, týrli boyaudan kelip, jana bir sapaly týr tapty. Áriyne, onday qosynda tek himiyalyq qosynda emes, ýlken tvorchestvolyq talantpen sheberlikten tughan qosyndy boldy. Abaydyng keybir әnderi orystyng belgili kompozitorlarynyng shygharmalarymen tikeley tanystyqtan tuyp jýrdi. «Men kórdim úzyn qayyng qúlaghynan» atty әni sol attas Rubinshteynning romansyn esitip baryp shygharyluy mýmkin degen jaylar bar. Qalay bolghanda da Abaydyng orys intelliygensiyasynyng arasynda bolyp, olar arqyly on toghyzynshy ghasyrdyng ayaq jaghyndaghy orys mәdeniyetining tiygizgen ýlken әserin oryndy, sәtti paydalanuy muzyka shygharuynda da progressivtik roli oinaydy. On toghyzynshy ghasyrdaghy orystyng túrmys saltyn sәuleleytin romanstary sol kezding demokratiyalyq iydeyasyn ýgitteytin kýshting biri boldy. Onyng ýstine sol ghasyrdaghy orystyng әn, romanstaghy lirikasy da týpting týbinde aldynghy jylghanyng biri bolyp, halyqqa jaqyn, búqarashyl intonnasiyalyq ýlken salanyng ózine kelip qúighan jylghanyng biri boldy. Osy bir intonasiyalyq ýlken saryn Abaydyng ótkir qúlaghynan oryn alyp, Shynghystyng dalasynda Tatiyananyng әni tuyp, odan әri jana dәmdi, jana formaly, qúlaqqa jetimdi melodiyaly, oryndaugha ynghayly әnder dýniyege keldi. Jaqsylyghy bar janalyq basta úyala, boyyn tejey, sypayy kelgenmen, tez-aq halyqtyng sanasyn baurap alyp ketti. әriyne, onyng bәri ózinen ózi emes, ol ýshin Abay jәne onyng janashyl shәkirtteri, janashyl myndaghan adam kóterip alyp ketti. Sondyqtan A. Zataevichting Abay tvorchestvosyna bergen baghasy ýstirt, jiyrmasynshy jyldardyng basynda qazaqta әli esikting etek tartpasy qalmay túrghan kezinde, Abay ainalasynda bolghan keybir sholaq pikirding nәtiyjesi boldy. Jiyrmasynshy jyldardyng basyn bylay qoyghanda otyzynshy jyldardyng bas kezinde de bizding respublikalyq gazetterimizding betinde Abay turaly bolghan aitystardyng Abay tvorchestvosyn zerttep, mengeruge paydasy boldy dep aitu qiyn. Abay kedey bolghan joq, sondyqtan onyng ózinde de, tvorchestvosynda da syn kózimen qarau kerek degen túrpayy sosiologiya bizding sosialistik mәdeniyetimizding ósuine biraz keselin keltirdi. Qysqasy Abay әnderin orys muzykasynyng kólenkesi dep qaraushylardyng qolynda ony dәleldeytin eshbir aighaghy joq. Abay әnderi basynan ayaghyna deyin qazaq muzykasynyng halyqtyng intonasiyasynda qúrylghan, biraq basqa intonasiyalyq demderding aralasuy arqyly jana zaman tili, «sózdigi» bar shygharma bolyp qalyptasqan. Abay әnderining әsirese bizding túsymyzda, sovettik jastar arasynda ýlken qúrmetpen oryndaluy, kez kelgen jerde aityluy, sovet kompozitorlarynyng shygharmalarynan keninen oryn aluynyng ózi onyng tilining baylyghyn, onyng dostyq jyry bolyp ketuin dәleldeydi. Abay aulyna Birjannyng kelui, Abaydyng ardager әnshini joghary baghalauy onyng qazaqtyng halyqtyng әn qorynyn, әn qúrylysynyng baylyghyn sezinui turaly, bizding qolymyzda әzir tújyrymdy derek joq. Biraq Abay qazaqtyng Birjannan basqa da halyq kompozitorlarymen kezdesui mýmkin nәrse. Ony bolashaq zertteuler ashar. Óitkeni búl mәselening Abaydyng muzykalyq tvorchestvosy ýshin de, basqa halyq kompozitorlarynyng shygharmalary ýshin de ýlken ghylymdyq mәni bar. Bir auyz sóz Abaydyng keybir әnderining diapazondary (dybys kólemi) jayynda. Abaydyng keybir әnderining dybys kólemi adamnyng tabighy dybys kólemi shenberinde syimaydy. Qanday diapazony keng әnshi bolsa da bas-ayaghyndaghy dybystaryn birdey sapada ala almaydy. Al Abay bolsa onday dausy bolghan adam emes. Sondyqtan onyng keybir әnderi aspap sýiemelimen shyqqan kezde, aspap jenip ketip, jәy dauyspen alugha bәri bir bola beretin bolghansyn, sol aitqanday dybys kóleminde shygharyla bergen boluy kerek. óitkeni, osy kezde keybir kompozitorlardyng dauysqa arnaghan shygharmalarynda diapazon jaghynan tek asbaptar ghana ala alatyn notalar bolady. Al, ózining әnnen habary bar, az da bolsa «әnshilik» dauysy bar kompozitorlarda onday jәy kezdese bermeydi. Abaydyng zamanynda dombyra ma, mandolina ma, skripka ma, garmoni ba — әiteuir sonday asbaptar boldy. әueli solarda oinap shygharylghan boluy mýmkin. Keyde bizge oryndap berushiler osynday halge jetkizip alghan shyghar, basta olay emes shyghar dep te oilaysyn. Biraq әn qúrylystary aldynghy pikir jaghyn quattaydy. Bireuler Abay әn shygharghanda ólenderin sol әnderi arqyly halyqqa tez jan ýshin shygharghan degen pikir aitady. Bizdinshe Abaydyng ólenderine eshbir ýgittin, shybyrtqynyn, aidaushynyn, qosymsha jaghdaydyng qajeti joq siyaqty. Al Abay әnderi әn shygharu maqsatynda, tughan, ólennen syrttay da ghylymy túrghydan zertteytin muzykalyq qasiyetteri joghary. Tipti qazaqtyng muzyka mәdeniyetining ósu, damuyna ýlken, kýrdeli oryn alady deymiz. IYdeyalyq kózqarasynda enbekshi sharuanyng múnyn joqtaugha kóshken Abay әn, ólenderinde osy iydeyany sәuleledi. Qazaq aulynyng bolashaghy enbekshi-sharua qolynda ekenin sezdi. Sondyqtan, enbek – ar, enbek – saltanat bolyp otyrghan bizding sovettik qoghamda Abay әnderining qayta tuyp, enbek jyry, kommunizmge bara jatqan keruenning «kósh jyry» bolyp ketui — әnderining halyqtyghy.

Ahmet Júbanov. Zamana búlbúldary (Qazaqtyng әnshi-kompozitorlary, әnshi-oryndaushylary turaly әngime-ocherkter). – Almaty: Jazushy, 1975. – 114-131-better.

Dayyndaghandar: Úldana Álimbekova men Meruert Bopbekova, Abay institutynyng magistranttary

abai-inst.kz

Abay instituty