اباي قۇنانباەۆ توبىقتى رۋىنان – قازاق اقىندارىنىڭ ءىرىسى، قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ ىرگە تاسىن قالاۋشى، 1845 جىلى تۋىپ، 1904 جىلى 59 جاسىندا قايتىس بولعان. ءبىلىمى، شىنىندا، ءوز بەتىمەن عانا الىنعان، قازاق مەكتەبىندە ءتورت-اق اي وقىعان (ورىسشا وقىتاتىن مەكتەپ.ا.ج.), ال ورىسشا ءتۇسىنۋدى، سويلەۋدى ول سەمەي گۋبەرنياسىنا اۋىپ كەلىپ، قازاقتىڭ اسا دارىندى دالادا جاتقان سوم التىنداي، ادامدى وزىنە ەرىكسىز تارتاتىن ادامىن ءبىلىپ، ءسۇيىپ كەتكەن ءوزىنىڭ نارودوۆولتستەرى – دوستارى ارقىلى ۇيرەندى. قۇنانباەۆتىڭ ءوزى ولاردىڭ ىشىندە اسىرەسە گەولوگ ميحاەليستى (چەرنىشەۆسكيدىڭ دوسى) جاقسى كورىپ، ونى ءوزىنىڭ باس ۇستازىم دەپ ءتۇسىندى. وسى ورىس دوستارىنىڭ جاردەمىمەن اباي پۋشكيننىڭ، لەرمونتوۆتىڭ، كرىلوۆتىڭ تۆورچەستۆوسىمەن تانىستى، ولاردىڭ شىعارمالارىنان ءتىلى اسا كوركەم قازاق ولەڭدەرىمەن كوپتەگەن ۇزىندىلەرىن اۋداردى. ول سولارعا مۋزىكالىق اۋەن شىعارۋدى دا جاقسى كوردى، بىراق ونداي ىستە كەرەكتى دارىن مەن تالعامى جەتپەدى. شىنىن ايتساق ونىڭ شىعارعان مەلوديالارىنىڭ كوپشىلىگى قازاق مۋزىكاسىنىڭ ستيلىمەن، حاراكتەرىمەن جاناسپايدى، ونىڭ ۇستىنە، توپاس مارشپەن جىلايمان رومانستان باستاپ، تومەن ساپالى ورىستىڭ ديللەتانتتىق مۋزىكاسىمەن تانىستىعى (كەيدە تۋرا ۇساپ تا كەتەتىن ۋاقىتتارىن ەسەپتەمەگەندە) سەزىلەدى. الايدا، وسىندا كەلتىرىلگەن «تاتيانانىڭ حاتى» («ەۆگەني ونەگيننەن») مۋزىكاسى جاعىنان قازاق اۆتورىنىڭ ءساتتى شىعارمالارىنىڭ بىرىنە جاتادى» — دەيدى «1000 انگە» جازعان تۇسىنىك سوزىندە ا.زاتاەۆيچ. ا.زاتاەۆيچتىڭ بۇل جازعانىن اڭگىمەنىڭ باسىنا كەلتىرىپ وتىرعانىمىز، بۇل ءباسپاسوز جۇزىندە ءبىرىنشى رەت ابايدىڭ مۋزىكالىق قيمىلى تۋرالى ماماننىڭ اۋزىنان شىققان باعا. ا.زاتاەۆيچ ابايدىڭ ادەبيەتتەگى ۇلكەن ورنىن دۇرىس باعالاي كەلە، ونىڭ مۋزىكاداعى ورنىنا ءتيىستى ءادىل سىن ايتا المايدى. ارينە، ونىڭ دا ءتۇرلى سەبەپتەرى بار. وعان كەيىنىرەك توقتايمىز. ءبىز ابايدى بۇل «زامانا بۇلبۇلدارى» بولىپ اتالاتىن كىتابىمىزعا ەنگىزىپ وتىرعانىمىز – اباي دا باسقا انشىلەردەي قولىنا دومبىرا ۇستاپ، ەل ارالاپ، ءان سالىپ ءجۇردى دەپ ەمەس، ابايدىڭ قازاقتىڭ ءان قازىناسىنا قوسىپ كەتكەن ۇلكەن ۇلەسى ءجايلى ايتا كەتۋ. اباي قازاق مۋزىكاسىنان ەرەكشە ورىن الادى. ونىڭ بىزگە ءار قيلى بولىپ جەتكەن اندەرىنىڭ سان جاعىن العاننىڭ وزىندە بەلگىلى قورتىندى شىعارۋعا جەتەتىن ماڭىزى بار. ونى ايتىپ وتىرعانىمىز – اۋىزداستۇرلىككە بايلانىستى (نوتا جازۋى جوق كەز دەگەن ماندە) باسقا قازاق انشىلەرىنىڭ شىعارمالارى سياقتى اباي اندەرى دە كوپتەگەن ۆاريانتتارمەن، وزگەرۋلەرمەن بىزگە جەتتى. سول ۆاريانتتاردىڭ ءبارىن سالىستىرىپ، عىلىم تۇرعىسىنان اۋدارا قاراپ، اقتارا تەكسەرسە، كوپتەگەن كوركەم سىرلارى اشىلادى. بۇل جوندە ىستەلگەن، ىستەلىپ جاتقان ىستەر بار. ءوز زامانىنداعى ءان، كۇي شىعارعان حالىق كومپوزيتورلارى سياقتى، اباي دا نوتا ساۋاتىن اشا المادى. سوندىقتان مۋزىكا شىعارۋ جونىندەگى قولىندا بولعان قۇرالى ءبىرجان، اقان، جاياۋ مۇسادان ارتىق بولعان جوق. بۇ دا تەك ءوزىنىڭ مۋزىكالىق قابىلەتىنە، بار داۋسىنا، دومبىراعا سۇيەندى. بىراق ابايدىڭ مۋزىكا شىعارۋعا كەلۋ جولى ەرەكشە بولدى. ۇلى ورىس حالقىنىڭ مادەنيەتىمەن تانىس، ونىڭ دەموكرات اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن وقىعاندىعى ارقاسىندا ول قازاقتىڭ ادەبيەتىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاڭالىقتار تۋدىردى، ولەڭدەرىنە جاڭا ولشەۋ، ىرعاق ەنگىزدى. ونىڭ ءبارى دە قىرداعى ادامنىڭ جاڭا زامان جەلىن، ونىڭ باياعى ىرعاق، جۇرىسكە ولەڭدەرى ابايدىڭ مۋزىكالىق تۆورچەستۆوسىنا تىكەلەي اسەر ەتتى. اباي اندەرىنىڭ مەتوديكاسى، ىرعاعى، فورماسى وزىنە دەيىنگى كەلگەن قازاق اندەرىنە ۇقسامادى. ءبىرىنشى جاعداي – اباي اندەرىنىڭ ارقايسىسىنىڭ وزىنە مەنشىكتى ولەڭى بولدى. قازاقتىڭ حالىقتىق داستۇرىندەگى ون ءبىر بۋىندى ولەڭگە كەلەتىن بولسا، ءاننىڭ ءسوزىن بىلمەيتىن نە ۇمىتقان ادامنىڭ: «قاراعىم اينالايىن كەلدىڭ قايدان» دەپ ايتا بەرەتىنىندەي «ەركىندىك» مۇندا جوق. «سەگىز اياقتى» «كوزىمنىڭ قاراسىنىڭ» سوزىمەن ايتا المايسىڭ. مىنە، بۇل ءجاي – مۋزىكا مەن ءسوزدىڭ پروفەسسيونالدىق دارەجەدە قوسىلۋى بولدى. وسىنىڭ ءوزى ايتا قالعاندي جاڭالىق بولدى. ءسويتىپ، اباي مۋزىكا شىعارۋعا ءسوز (تەكست) ارقىلى كەلدى. اباي بۇكىل شىعىستىڭ، ورىستىڭ، قازاقتىڭ حالىقتىق، پروفەسسيونالدىق ادەبيەتىن تەرەڭ زەرتتەگەنىندەي، مۋزىكادا دا الدىمەن قازاقتىڭ حالىق اندەرىن، كۇيلەرىن جاقسى ءبىلدى. ول ءبىرجاننىڭ، اقاننىڭ، جاياۋدىڭ اندەرىن جوعارى باعالادى. سونىمەن قاتار قازاقتىڭ اسباپتى مۋزىكاسىن جەتە ءبىلدى. وسىلاردىڭ ناتيجەسىندە اباي قازاقتىڭ حالىقتىق مۋزىكالىق ينتوناتسياسى شەڭبەرىندە ۇلكەن، تەرەڭ تامىرلانعان ورتادا بولدى. پوەزيسى حالىقتىق دەمدە سۋارىلعان بولسا، مۋزىكا دۇنيەسىندە دە اباي قازاقتىڭ حالىق مۋزىكاسىنىڭ مۇحيتىندا تاربيەلەندى. ابايدىڭ ءان شىعارۋداعى قادامدارىنىڭ كەيبىرەۋلەرى وسى باعىتتا، العاشقىدا فورما جاعىنان دا حالىقتىق نەگىزدە باستالدى. مىسالى «كوڭىل قۇسى قۇيقىلجىر شارتاراپقا» دەگەن انىندە، ءسوزسىز، ارقانىڭ ءان ءداستۇرى كورىنەدى. ول ءاننىڭ فورماسىندا دا، ينتەرۆالدىق سەكىرۋلەرىنەن دە،ءسوزدىڭ بۋىندارىنا ساي كەلەتىن بەلگىلى سوزاتىن، كوتەرەتىن جەرلەرىنەن دە كورىنەدى. سول سياقتى «مەن كوردىم ۇزىن قايىڭ قۇلاعانىن» انىندە دە حالىقتىق ءان فورماسى باسىم. ارينە، بۇل ءاننىڭ مەلوديالىق دامۋىندا بىرقاتار جاڭالىقتار بار. اسىرەسە اباي مۋزىكا سويلەمىنىڭ ورتاسىندا ءبىر دىبىستى سوزىپ، شىرقاتىپ تۇرمايدى. ول سوزگە كوبىرەك ءمان بەرۋدەن، ءبىرىنشى پلانعا كەيبىر اندەرىندە ءسوزىن قويۋدان بولۋى دا مۇمكىن. سونىڭ وزىندە دە ول قازاق ينتوناتسياسىنان كەتپەيدى. ال ءسوزدى ءبولۋ – رەچيتاتيۆتى ءتۇيىن قازاق مۋزىكاسىندا تاعى بار قاسيەت. ونداي اندەر دە از ەمەس. ايتارىمىز – اباي ءان شىعارۋعا قازاقتىڭ حالىقتىق باي مۋزىكا ينتوناتسياسىن جاقسى – ءبىلىپ، سول ءبىر ءان مۇحيتىن ارالاپ، ءجۇزىپ كەلدى. ءۇشىنشى، ابايدىڭ باسقا انشىلەردەن ايىرماسى، ول قازاق اندەرىمەن قاتار، ورىستىڭ حالىق مۋزىكاسىن، قالانىڭ دەموكراتيالىق اندەرىن جانە رومانستاردى ەسىتتى. ول سەمەيدە بولا جۇرە ورىستىڭ گلينكا، رۋبينشتەين سياقتى مۋزىكا شەبەرلەرىنىڭ رومانستارىن ەسىتتى. ابايدىڭ جوعارىدا ايتىلعان ورىس دوستارى دا وعان مۋزىكا جاعىنان اسەر ەتپەي قويعان جوق.

دەموكراتيالىق ءان-رومانس ليريكاسى ول كەزدە روسسيانىڭ پروگرەسسيۆتىك ينتەلليگەنتسيانىڭ ءبىر توبىمەن ۇنەمى كەزدەسىپ جۇرگەن اباي ولاردان، ءسوزسىز مۋزىكاداعى دەموكراتيالىق اعىمدى تۇسىنۋگە دە جاردەم الدى. ونىڭ ۇستىنە اباي اۋلىنا كەلگەن ورىس دوستارى، ورىس قوناقتارى كوڭىل كوتەرەتىن كەزدەردە ىڭىلداپ ءان سالماۋى، مۋزىكانىڭ توڭىرەگىندە ابايمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرماۋى مۇمكىن ەمەس. بۇلارعا قوسىمشا ابايدىڭ پەتەربۋرگتا وقىپ جۇرگەن بالاسى ءابدىراحمان پروفەسسيونالدىق اسباپتى مۋزىكا ۇلگىلەرىن، باتىستىڭ مۋزىكالىق شىعارمالارىن جاز ايلارىندا كانيكۋلعا كەلگەندە الىپ كەلىپ جۇرگەن. اباي اۋىلىندا سولداتتىقتان قاشقان تاتارلاردىڭ سول ارادا قالىپ، قونىستانىپ، ۇيلەنىپ، ءسىڭىپ كەتكەندەرى از بولماعان. ولار دا وزدەرىنىڭ «تاليانكالارى»، سكريپكالارى، ماندولينالارى ارقىلى تاتار، ورىس حالىق اندەرىن، ورىستىق قالالىق اندەرىن ورىنداعان. اباي اۋلىندا دومبىراعا ءۇش سىم شەك تاعىپ تارتۋ ءداستۇرى وسىلاردىڭ – ماندولينا ۇلگىسىنەن بولۋ كەرەك. بىزدىڭشە ابايدىڭ اندەرىندە ورىستىڭ، ۋكراينانىڭ حالىق اندەرىنە ەلىكتەۋ، ءان، رومانستىق ليريكالاردىڭ ۇلگىسىن الۋ، قالانىڭ دەموكراتيالىق مۋزىكا ءداستۇرىنىڭ ىزىندە بولۋ – وسىلاردىڭ نەگىزىندە جاڭا ءتۇرلى، جاڭا ىرعاقتى، جاڭا مەلوديالىق قۇرىلىستى ءان شىعارۋ ابايدىڭ مۋزىكاعا كەلگەن جولىنىڭ ءبىر تاراۋى. ۇلكەن مۋزىكالىق ارناعا قۇياتىن بۇيىردەگى سايلاردىڭ، جىلعالاردىڭ ىشىندەگى الپەتتى، اسەرلى، اباي تۆورچەستۆوسىندا جاڭا جول اشقان اعىستىڭ ءبىر تارامى. ابايدىڭ تاعى ءبىر مۋزىكالىق ەرەكشەلىگى، ونىڭ مۋزىكالىق قاماشاۋى بولدى. ابايدىڭ اسقان مۋزىكالىق قابىلەتى، قازاقتىڭ حالىق مۋزىكاسىن تەرەڭ بىلەتىنى، ورىنداۋشىلىقتىڭ نە ءبىر تۇرىنەن حابارى بارلىعىنىڭ ۇستىنە ونىڭ اينالاسىندا مۇقا سياقتى سكريپكاشى، ءوزىنىڭ بالاسى ءابدىراحمان، اقىلباي، ءانشى الماعامبەت، ايەلى ايگەرىم بولدى. بۇلاردىڭ الدىڭعىلارى ورىس، ەۆروپا مۋزىكا ۇلگىلەرىن ورىنداۋشى بولسا، كەيىنگىلەرى قازاقتىڭ حالىقتىق ءان ءداستۇرىنىڭ بەلگىلى ادامدارى بولدى. بۇلاردىڭ قولدارىندا تەك دومبىرا ەمەس، سكريپكا، ماندولينا، گارمون بولدى. ولار اباي شىعارعان اندەردىڭ تەك تىڭداۋشىسى، قوشامەتشىسى ەمەس، ول اندەردى بابىنا كەلتىرىپ ورىنداۋشى جانە اباي تاربيەسى ارقىلى ادەبيەتتە، مۋزىكادا ءاربىر جاڭالىقتىڭ باسى قىلت ەتە قالسا، وڭمەڭدەرىن سوزىپ، تۇسىنۋگە، باۋراۋعا، اينالاعا ۇگىتتەۋگە، سونى وتكىزۋ جولىندا قولدارىنداعى بار رۋحاني قارۋلارىن جۇمساۋعا دايار كىسىلەر ەدى. اباي «ۇيىمداستىرعان» پوەزيادا، مۋزىكادا جاڭا، وتكىر ءتىل، ۇنامدى ءۇن، قولايلى ىرعاق ىزدەۋ، تاجىريبە جۇرگىزۋ «لابوراتورياسىنىڭ» تىلەكتەس، ماقساتتاس، بەلسەندى «مۇشەلەرى» ەدى. بۇلاردىڭ «پروگراممالارىندا» ابايدىڭ كۇشتى جاقتارىن الىپ، دامىتىپ، ءالسىز سوققان جەرلەرى بولسا وعان شىلبىردىڭ ۇشىن بەرىپ، كوتەرمەلەپ، كوتەرىپ كەتۋ بار ەدى. مىنە، سول ماقساتتا بۇلار ابايدىڭ جاراتىلىس بەرگەن قاسيەتتەرىنىڭ كەيبىر شەك قويىلعان كەزەڭدەرىن كەڭەيتىپ الىپ كەتىپ تە ءجۇردى. ول ايتىپ وتىرعانىمىز – ابايدىڭ داۋىستىق شەگى. ءسوز جوق، اباي ءبىرجانداي، مۇحيتتاي، جارىلعاپتاي التى قىردان اساتىن داۋىسقا قوجا بولعان جوق. اسباپ ۇستىندە وتىرىپ وسى كەزدەگى كومپوزيتورلار سياقتى داۋىس جەتپەگەن جەرىن جالعاستىراتىن فورتوپيانودا ويناعان جوق. سوندىقتان، شاعىن دا بولسا اباي دا ءوزىنىڭ بار داۋسىمەن ءان شىعاردى. ادەتتە، ول زاماندا اقىن، كومپوزيتور، ورىنداۋشى –ۇشەۋى ءبىر كىسى بولاتىن. ءاندى شىعاراتىن دا، ءبىرىنشى رەت ورىندايتىن دا سول ماماننىڭ ءرولىن اتقاراتىن ءبىر كىسى بولاتىن. اباي دا سول رولدەن قۇتىلا العان جوق. سولاي دا بولسا، بۇل ارادا دا ابايدىڭ باسقا حالىق كومپوزيتورلارىنان ايىرماسى بولدى. جوعارىدا اتتارى اتالعان اقىلباي، الماعامبەت، ايگەرىم ابايدىڭ ء«جاي داۋسى» مەن ايتىپ شىعارىپ بەرگەن اندەرىن اۋزىنان قاعىپ الىپ، شىرقاتا، ۇدەتە، قۇيقىلجىتا ورىنداپ كەتتى. ابايدىڭ ءرولى ء–بىرىنشى رەت «اۆتور داۋسى» مەن ورىنداپ بەرۋ بولدى. ارينە، ودان ءارى اباي ءوز اندەرىن ورىندامادى دەگەن سوزدەن ءبىز اۋلاقپىز. مىنە، وسىلاي، اباي اندەرى اۋلىنان شىقپاي جاتىپ جوعارىدا ەسكەرتىلگەن «لابوراتوريادان» ءوتىپ، شىڭدالىپ، ءبىزدىڭ تىلىمىزبەن ايتقاندا اباي اينالاسىنىڭ «ليتوسىنان» ءوتىپ بارىپ، حالىق الدىنا تارادى. ونىڭ ۇستىنە جاڭاعى ابايدىڭ مۋزىكالىق، ادەبيەتتىك، الەۋمەتتىك «انتۋراجدارى» ءبىر جاعىنان اسقان «سىنشىلار» دا بولدى.ولار تاباندا وزدەرىنىڭ پىكىرلەرىن ايتىپ، ءاننىڭ قاسيەتتەرىن ساناپ، ۇناماي تۇرعان جەرىن بولسا كورسەتىپ،بىزدىڭشە ايتقاندا مۋزىكالىق ءوزارا سىندى دامىتىپ، ابايدىڭ اندەرىنىڭ اناتوميالىق،فيزيولوگيالىق جاقتارىنىڭ ءبارىن تەكسەرىپ وتىردى. مۇنداي جاعداي قازاقتىڭ حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ كوپشىلىگىندە بولعان جوق (مۇحيت، داۋلەتكەرەيدى بىلاي قويعاندا). وسى ءبىر قىسقاشا باياندالعان بىرنەشە تۇيىندەر، جاعدايلار،جاڭالىقتار ابايدىڭ مۋزىكاعا كەلۋىن، مۋزىكاداعى ىزدەنۋ جولدارىنىڭ وزگەشەلىگىن كورسەتەدى. ويتكەنى،بۇل جولدىڭ ءوزى دە ۋاقىت تۋدىرعان،زامان سازىنا ەرە بەرمەيتىن،مىڭمەن بولسا دا،ءوزىنىڭ جاڭاشىل ماقساتىن ورىنداۋدا جالعىز دا بولسا بەلسەنىپ كۇرەسكە شىعاتىن ادامعا،ونىڭ اينالاسىنداعى جاس تالاپكەرلەردىڭ بىلگەنىنشە،وزدەرى شاكىرت بولا جۇرە،بويىنداعى تابيعي قاسيەتتەرىمەن ابايمەن ءبولىسۋى،ونىڭ ۇستىنە ءان دەگەندە ارقاسى قوزاتىن حالىقتىڭ ابايدىڭ مۋزىكالىق تۆورچەستۆوسىنداعى ەرەكشەلىكتى بىردەن كورۋى ءۇشىن،وسىنداي اباي اۋلىندا بولعان ءان شىڭداۋداعى الدىن الا جۇرگىزىلگەن دايىندىق،از مۇشەلى توپتىڭ ەڭبەگى بولعانمەن كوپتىڭ ىسىندەي ناتيجە بەردى. تاريحتا ونداي از توپ بولىپ باستالىپ، كەيىن ونىڭ ءىسى پروگرەسسيۆتىك تۇيىندە بولسا كوبەيىپ كەتكەن ءجاي از ەمەس. ورىستىڭ «موگۋچايا كۋچكاسىنداعى» 5-6 كىسى تاريح تاڭقالارلىق ىستەر ىستەپ، مۋزىكانىڭ حالىقتىق نەگىزدە بولۋىندا وسى كۇنگە شەيىن ۇلگى الارلىق جول تارتىپ كەتتى. ءبىز بۇل ارادا «موگۋچايا كۋچكا» مەن اباي توبىن سالىستىرعالى وتىرعانىمىز جوق. ونىڭ ءبىرى شىن مانىسىندە پروفەسسيونالدىق قالىپتا بولعان توپ، ەكىنشىسى پوەزيا مەن مۋزىكادا جاڭالىق ىزدەگەن تەك تالاپكەرلىك دارەجەسىندە عانا بولعان، بىراق قۇبىلىسى ىلگەرى كەتكەن ورىس مادەنيەتى بولعان سەبەپتى تاريحتا ەلەۋلى ورىن العان، باستا ءبىر اۋىلدىڭ «داۋرىقپالارى» بولىپ، كەيىن رۋحاني ۇلكەن ءىز قالدىرعان توپ. بۇل توپتىڭ اباي اندەرىن ورىنداۋ دارەجەسىنىڭ جوعارعى ساتىسىنا جەتكىزۋدە، «اۋىلدان شىقپاي تۇرىپ» شىنىقتىرۋدا ۇلكەن قيمىلى بولسا، ەندى سول شىعارمالاردى حالىق اراسىنا جايۋدى دا ولار ۇلكەن رول وينادى. اباي اندەرىن حالىق بىردەن ءتۇسىنىپ كەتتى، بىردەن اۋىزدان اۋىزعا قاعىپ الىپ كەتتى دەسەك، ول ءۇستىرت پىكىر بولار ەدى. اباي اندەرىن تۇسىنبەگەندەر دە از بولعان جوق. بىراق وندايلاردىڭ قاراسى تۇسىنگەندەردەن ارىعىراق بولدى. ءار كەزدە دە جاڭالىققا جانى جاقىن جاستار جاعى اباي اندەرىن بىردەن الىپ كەتتى. ودان كەيىن انشىلەر، ولەڭشىلەر وزدەرىنىڭ رەپەرتۋارلارىن بايىتۋ، جاڭالاندىرۋ ماقساتىندا اباي اندەرىن ورىنداپ كەتتى. بىرەۋلەرى ابايدىڭ اسىل سوزدەرىن ءسۇيىپ، حالىققا جايۋ ءۇشىن ايتىپ بەرگەندە، كەتكىزە الماي جاتسا دا، ابايدىڭ اندەرىن سول سوزدەرمەن قوسا ورىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. ال اباي اينالاسىنداعى انشىلەر اباي اندەرىن جاقسى ورىنداۋ قالپىنا كەلتىرىپ الىپ اۋىزدارى، اياقتارى جەتكەن جەرگە جالعاستىرىپ ءجۇردى. «وتىز تىستەن شىققان ءسوز، وتىز رۋلى ەلگە جايىلادى» دەگەندەي، باستا بىرەن-ساران تالاپكەردىڭ اۋزىنان شىققان اباي اندەرى كوپ ۇزاماي ارقانى ارالاپ، ەرتىس، ەسىل، نۇرانى بويلاپ كەتتى. بۇل جونىندە وتكەن عاسىردىڭ وزىندە قازاق اۋىلدارىنا كەلگەن ورىستىڭ جولاۋشىلارى، وقىمىستىلارى، وفيتسەرلەرى اباي اندەرىن ەسىتكەندەرىن جازىپ كەتتى. بۇل وسى كەزدە بيبليوگرافيالىق سيرەك كەزدەسەتىن كورىنىس ەمەس. اباي اندەرىنىڭ، ولەڭدەرىنىڭ زامان الدىن وراعىتقان «قىراعى ءتىلى» عاسىرلار بويى ون ءبىر جانە جەتى-سەگىز بۋىن ولشەۋى، سوعان سايكەس انمەن تاربيەلەنىپ قالعان ادامدارعا تۇسىنىكتى بولىپ جەتۋ ءۇشىن فەوداليزمنىڭ كەرتارتپا ءداستۇرى، ارينە، قولايلى جاعداي بولا المادى. ابايدىڭ: ادام از مۇنى ءبىلىپ ءان سالارلىق. تىڭداۋشى دا از ول اننەن باھرا الارلىق.- دەگەنى وسى باياندالعان جايمەن بايلانىستى. ەكىنشى جاعىنان وسى ءبىر ەكى جول ولەڭنىڭ ءوزى، ءان ورىنداۋدا ابايدىڭ قاتتى جانە جاڭا تالاپ قوياتىنىن سەزدىرەدى: بۇرىنعى «بويداي-تالايمەن» كۇرەس اشادى. ويتكەنى اباي اندەرىن ورىنداۋدا بۇرىنعى ولشەۋىش-قالىپ ەندى تۋرا كەلە بەرمەيدى. بۇل ابايعا دەيىنگى قازاقتىڭ ءان قورىن كەمىتەيىن دەپ ايتىلعان ءسوز ەمەس،ورىنداۋداعى بەلگىلى ءستيلدى مەڭگەرمەي، ءاننىڭ كوركەمدىك-يدەيالىق مازمۇنى اشىلمايدى دەگىمىز كەلەدى. قايتا ءاربىر انىندە وسى ءبىر نەگىزدى ۇنەمى ۇدەتىپ وتىر. ءتۇپتىڭ ءتۇبى «پوەزيا ءتىلىنىڭ جەتپەگەن جەرىن مۋزىكانىڭ سيقىرلى ۇنىمەن جالعاستىرۋىن» ۇرپاق تۇسىنەر دەپ، الدىڭعى جاعىنا سەنىم كوزىمەن قارادى. ابايدىڭ ول سەنىمى اقتالدى: ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە-اق ونىڭ اندەرى كوپشىلىكتىڭ اۋزىنا تۇسە باستادى. ارينە ول كەزدە اباي ءوزىنىڭ اندەرىنىڭ ءبىر كۇندەردە ورىس پەن قازاق حالقىنىڭ دوستىق جىرى بولىپ كەتەتىنىن بولجاي العان جوق. قوعام دامۋىنىڭ قوزعالىسى قىراعى ويدان وزىپ كەتتى. ابايدىڭ ءان شىعارۋعا كەلۋ جولى، اندەرىنىڭ العاشقى «رەداكتسياسى»، ورىنداۋ تۇيىندەرى، حالىققا جايىلۋ توپتارى وسىلاي بولدى. اباي اندەرىنىڭ وسى كەزدە كەڭ جايىلۋمەن بايلانىستى ءبىز ونىڭ ءاربىر تۋىندىسىنا مۋزىكالىق باعا بەرىپ جاتپايمىز. ونداي باعانى حالىق بەرىپ كەلەدى. ءتىپتى راديو، كونتسەرت ساحناسىن، ونەرپازدار ۇيىرمەلەرىن بىلاي قويعاندا، اباي اندەرى بۇل كۇندە جاي ۇيلەردىڭ باس قوسقان كەشتەرىنىڭ «كوركەمدىك بولىمدەرىندە»،كوشەدە كەلە جاتقان جاستار توبىنىڭ اۋزىندا، جولاۋشىلاردىڭ شىعارىپ سالۋعا تۇرعان پوەزد باسىنداعى توپتا، ستۋدەنتتەردىڭ، وقۋشىلارىنىڭ جاتاقحانالارىنىڭ تەرەزە الدارىنان وتكەندە ورىنداۋلارىن ەسىتەسىن. وسىنىڭ ءبارى دە اباي اندەرىنىڭ باسقا ءبىر حالىقتىڭ مۋزىكاسىنا سوقىر سەزىم ارقىلى ەلىكتەۋدەن تۋماي، شىن مانىسىندە قازاق حالقىنىڭ باي مۋزىكا داستۇرىمەن سۋارىلىپ، حالقىمەن قانى-جانى ءبىر جايدا دۇنيەگە كەلۋىنىڭ ناتيجەسى دەپ قاراۋ كەرەك. اباي اندەرىنىڭ نوتا ۇلگىلەرى رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى باسپالاردا بىرتىندەپ قانا، نەكەن-ساياق كەزدەسەدى. قوماقتى تۇردە تەك ءبىزدىڭ زامانىمىزدا عانا جينالىپ، قاعازعا ءتۇسىپ وتىر. وسى ۋاقىتتا اباي اندەرىنىڭجاريالانعانى بار، جاريالانباعانى بار ۆاريانتتارىن قوسقاندا الپىس-جەتپىسكە بارادى. جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى ا.زاتاەۆيچ، ا.بيمبوەستىڭ جازعان اندەرىنەن كەيىن قازاقستان كومپوزيتورلارى ب.ەرزاكوۆيچ، ل.حاميدي ابايدىڭ كوپتەگەن اندەرىن نوتاعا ءتۇسىردى. 1939 جىلى ول كەزدەگى قازاقستاندى زەرتتەۋ قوعامى اباي اندەرىن ساقتاپ قالۋ، دامىتۋ ماقساتىندا بۇل ماسەلەگە قايتا ورالدى.

ابايدىڭ ۇرپاعىنىڭ ءبىرى، اباي اندەرىن ورىنداۋداعى بەدەلدى انشىلەردىڭ ءبىرى مۇحامەتجانوۆا ماكەيدى الماتىعا شاقىرتىپ، ودان ابايدىڭ 16 ءانىن نوتاعا جازدىردى. مۋزىكا ءبىلىمپازدارىنىڭ باعالاۋىنا قاراعاندا ماكەڭنىڭ ورىنداۋىنداعى اباي اندەرىنىڭ ۆاريانتتارى وريگينالىنا ەڭ جاقىنى دەيدى. (پروف. ۆ.م.بەلياەۆ ت.ب) ابايدىڭ : «سەگىزاياق»، «بويى بىلعاڭ»، «سەن مەنى نە ەتەسىن»، «قور بولدى جانىم»، «بىرەۋدەن بىرەۋ ارتىلسا»، «كوزىمنىڭ قاراسى»، «ايتتىم سالەم قالامقاس»، «اتا-اناعا كوز قۋانىش»، «سۇيسىنە المادىم، ءسۇيىندىم»، «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ»، «سۇرعىلت تۇمان»، «مەن كوردىم ۇزىن قايىڭ قۇلاعانىن»، «تاتيانانىڭ ءانى»، «ونەگيننىڭ ولەردەگىسى»، «كوڭىل قۇسى قۇيقىلجىر»، ء«ىشىم ولگەن، سىرتىم ساۋ»، «قاراشادا ءومىر تۇر»، «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «ولەڭدى قايتىپ قويارسىڭ»، «ونەگيننىڭ حاتى» تاعى باسقا اندەرى بار. اباي اندەرى فورتەپيانو سۇيەمەلىمەن كونتسەرتتەردە ورىندالادى. سونىمەن قاتار قازاقستان كومپوزيتورلارىنىڭ تۆورچەستۆوسىندا كەڭىنەن ورىن الدى: حوردا، وركەستردە، شاعىن انسامبلدەردە، وپەرالاردا ەنگىزىلىپ ءجۇر. پايدالانۋدىڭ سانالۋان فورمالارى بار. ونىڭ ءبارى دە كومپوزيتوردىڭ قابىلەتىنە، حالىق اندەرىن تۇسىنۋدەگى قاۋقارىنا بايلانىستى. بىرەۋلەر جانىن كوپ قيناماي، تەك تسيتاتا تۇرىندە تۇگەلدەي قولدانىپ ءجۇر، ەكىنشىلەرى تۆورچەستۆولىق تۇرعىدان كەلىپ اباي اندەرىن دامىتىپ، «وزگەرتىپ» پايدالانىپ ءجۇر. قالاي بولعاندا دا اباي شىعارمالارى وسى كەزدە سوۆەتتىك قازاق مۋزىكاسىنىڭ تورىنەن ورىن الدى دەۋگە بولادى. كورگەنى، بىلگەنى كوپ، رۋحاني جاعىنان اسا باي اباي تەك ءان شىعارىپ قويعان جوق. ول سول مەزگىلگە قاراي ۇلكەن سىنشى، ءبىلىپ باعا بەرەتىن ادال تورەشى بولدى. ول تەك ءوز اندەرى تۋرالى ەمەس، جالپى مۋزىكا جايلى، ءان، كۇي اينالاسىندا ورىنداۋشىلىق ماسەلەسىندە تەرەڭ، فيلوسوفيالىق پىكىرلەر ايتىپ كەتتى. ول ءومىر شىمىلدىعىنىڭ مۋزىكامەن اشىلىپ، مۋزىكامەن جابىلاتىنىن، دۇنيەدە مۋزىكاسىز ەشبىر كەزەڭ جوعىن ايتىپ كەتتى: تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ، ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ، - (بۇل ارادا «ولەڭ» «مۋزىكا» دەگەن ماعىنادا بولۋى كەرەك) دەپ، بەسىكتەن كورگە شەيىن مۋزىكانىڭ جولداس بولىپ جۇرەتىنىن ءدال كورسەتتى. بالا تۋسا كۇزەتەر شىلدەقانا، ولار دا ولەڭ ايتار شۋلاپ جانە، - دەپ، دۇنيەگە شىرىلداي، اندەتە كەلگەن نارەستەنى ءتۇنى بويى سول انمەن، سول مۋزىكامەن كۇزەتىپ وتىراتىنىن ايتادى. بىرەۋدىڭ كىسىسى ولسە قارالى ول، قازا كورگەن جۇرەگى جارالى ول. كوزىنىڭ جاسىن تىيماي جىلاپ ءجۇرىپ، زورلانىپ نەگە انگە سالادى ول، - دەپ، مۋزىكانىڭ ءومىردىڭ ەڭ اقىرعى كەزەڭىنە شەيىن شىعارىپ سالاتىنىن، اكەسى ولگەن قىزدىڭ، كۇيەۋى ولگەن ايەلدىڭ قارا جامىلىپ، بىرنەشە جىل قاقساپ جوقتاۋ ايتاتىنىن، مۋزىكادا كوزدىڭ جاسى دا، ەزۋ تارتقان كۇلكى دە ارالاس جۇرەتىنىن، — سونىڭ ءبارىنىڭ دە ءان ەكەنىن ايتادى. قىنامەندە، «جار-جار» مەن «بەتاشار» بار ولەڭسىز ولار قىزىق بولا ما گۇل، - دەپ، قايعىنى سۋرەتتەگەن ءاننىڭ، قىزىقتى بۇرىنعىدان كوتەرە تۇسەتىن سيقىرلى كۇشى بارىن كەلتىرەدى. ءومىردىڭ ءتۇرلى كورىنىستەرىندەگى مۋزىكانىڭ الاتىن ورىندارىن تاپ باسىپ ايتىپ بەرەدى. اباي مۇنىمەن قاتار مۋزىكا جايلى وتكىر، فيلوسوفيالىق پىكىرلەر قالدىردى. ءوزىنىڭ: «التى ولەڭمەن ءبىلدىردىم ءانىڭ جايلى» دەگەنىندە: سالعان ءان كولەڭكەسى سول كوڭىلدىڭ، - دەۋى، مۋزىكانىڭ وبەكتيۆتىك ءومىردىڭ ساۋلەسى ەكەندىگىن، سول شىندىقتى ءبىزدىڭ كوڭىلىمىز (سانامىز دەگەن ماندە ايتىلىپ وتىر. ا.ج.) ارقىلى ساۋلەلەنىپ كورىنەتىنىن توپشىلايدى. فيلوسوفيانىڭ، ەستەتيكانىڭ كىتاپ تىلىمەن ايتپاسا دا، جابايى تىلمەن-اق شىندىقتىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. ال: جۇرەك تەربەپ، وياتار باستا ميدى، - دەۋى، مۋزىكا سەزىم، ەسىتۋ ارقىلى بارىپ باسقا (ميعا) جەتەدى. ول بىردەن باسقا توتەلەي المايدى، سەزىم ارقىلى بارىپ، ساناعا اچەر ەتەدى دە، تورەشى – مي بولىپ ونىڭ ناتيجەسىن قورىتادى دەيدى. سونىمەن قاتار تۆورچەستۆوسىنىڭ، ونىڭ ىشىندە مۋزىكا – تەك سانا، مي ارقىلى ەمەس، جۇرەكتى تەربەتۋ، جۇرەك قىلىن شەرتۋ ارقىلى ادامدى قوزعايتىنىن ايتادى. شىنىندا دا تەك باستان، اقىلدان شىققان مۋزىكا تىڭداۋشىعا جەتە بەرمەيدى. مۋزىكا اسا «اقىلدى» بولسا دا كوزدەگەن ماقساتتىڭ قاراسى الىستايدى. سوندىقتان جۇرەكتەن شىققان مۋزىكا جۇرەكتى تەربەتەدى، تولعايدى، سودان كەيىن عانا باسقا بارادى. جاقسى ءاندى تىڭداساڭ وي كوزىمەن، ءومىر ساۋلە كورسەتەر سۋداي تۇنىق دەپ، تاعى ءاننىڭ-مۋزىكانىڭ، كوڭىلدىڭ، سىرت دۇنيەنىڭ ساۋلەسى، وبرازى ەكەنىن كورسەتەدى. بىراق ءاندى جاي تىڭداماي «وي كوز» بەن تىڭداي كەرەگىن ايتادى. اكادەميك ب. اسافەۆتىڭ «مۋزىكانى تىڭداۋ بار دا، ەستۋ بار» دەگەنى وسى اراعا كەلەدى. ءجاي عانا كوڭىل كوتەرۋ ءۇشىن عانا تىڭداپ (و دا از ەمەس), مۋزىكانىڭ پارقىنا تۇسىنبەيتىندەر دە از ەمەس. «تىڭداۋشى دا از بۇل سوزدەن باھرا الارلىق» دەپ، جوعارىدا ابايدىڭ ايتقانىنداي، ارينە، تۇسىنبەيتىندەر از ەمەس. ال اباي، مۋزىكانى ەسىتە بىلەسىڭ، وندا تىنىق سۋدىڭ تۇبىندەگىدەي ءومىر اپ-انىق كورىنىپ تۇرادى دەيدى. ال، مۋزىكا ءومىردىڭ ساۋلەسىن، شىندىعىن سۋرەتتەمەگەن جەردە ونىڭ قوعامدىق، ەستەتيكالىق، يدەيالىق ءمانى قانداي بولادى؟ اباي وسى ءبىر جەرىندە ەكى جول ولەڭمەن انىقتايدى. ونىڭ: ويسىز قۇلاق الا-الماس ونىداي سىيدى، - دەۋى وسى. ب.اسافەۆ ايتقان «تىڭداۋ» مەن «ەستۋدى» ايتادى. جوعارىدا كورسەتىلگەندەي مۋزىكانىڭ پروفەسسيونالدىق تىلىمەن ايتپاعانىمەن اباي مۋزىكا ونەرىندەگى تورگە جينالعان جۇكتەي «ەسىتۋدىڭ» شەشۋشى ءمانىن، قادىرىن تۇسىندىرەدى. بارىمىزگە بەلگىلى: قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار، جاقسى انمەنەن ءتاتتى كۇي،- دەگەنىندە مۋزىكا سول ەسىتۋ ارقىلى ءبىزدىڭ بويىمىزدى الادى دەيدى. ءاننىڭ قۇرىلىس ماتەريالى – دىبىس، ول فيزيكالىق قۇبىلىس، ادامنىڭ ەسىتۋ مۇشەسى ارقىلى سەزىمگە، ساناعا جەتەدى. «بويدى الادى» دەۋى وسى. مۋزىكانىڭ تەورياسىن وقىماعان اباي، ءوزىنىڭ وتكىر ويى ارقىلى بۇل ونەردىڭ تاعى ءبىر جاقتارىن اڭگىمە ەتەدى. ۇيىقتاپ جاتقان جۇرەكتى ءان وياتار، ونىڭ ءتاتتى ورالعان ءمانى وياتار. كەيى زاۋىق، كەيى مۇڭ دەرتىن قوزعاپ، جاس بالاشا كوڭىلدى جاقسى ۋاتار،- دەيدى. اندە كەيدە زاۋىق، كەيدە مۇڭ سۋرەتى كەلەتىن ماجور، مينور قۇرىلىستارىن ايتقىسى كەلەدى. اتا-اناسىنىڭ قايعىسىن، رەنىشىن بىلدىرلاعان ءتاتتى تىلىمەن، بالدىرعان دەنەسىمەن، كىرشىكسىز تازا كۇلكىسىمەن ءاپ-ساتتە كەتىرەتىن جاس بالانىڭ جۇبانىشىنداي مۋزىكانىڭ وتكىر اسەرىن، ۇيقتاپ جاتقان جۇرەكتى وياتاتىن كۇشىن ايتقاندا سول كۇشتەردىڭ مۋزىكانىڭ ءتۇرلى كەسكىنىمەن، ءتۇرلى جاعىمەن كەلەتىنىن ايتادى. اباي انمەن قاتار قازاقتىڭ كۇيلەرى جونىندە دە باعالى پىكىرلەر ايتتى. كۇيدىڭ ء«سوزى جوق ءان» ەكەنىن بالگەن اباي، ونىڭ ادامعا دەگەن اسەرىنىڭ انمەن بارابار ەكەنىن كەلتىرەدى. اقىلدىنىڭ سوزىندەي ويلى كۇيدى، تىڭداعاندا كوڭىلدىڭ وسەرى بار، - دەيدى. قازاقتىڭ باي اسپاپتى مۇراسىندا كوپتەگەن پروگراممالى كۇيلەر بار، تاريحي، اڭىزدىق كۇيلەر. وسىنىڭ ءبارىن دە جاقسى بىلگەن اباي، ىشىندە ءتىس جارىپ ايتىپ تۇرعان ءتىلى جوق بولعانىمەن كۇيدى «اقىلدىنىڭ سوزىندەي ويلى» دەپ، ونىڭ ىشىندە بەلگىلى يدەيالىق مازمۇن بار ەكەنىن، ديناشا ايتقاندا «اڭگىمەسى بار» ەكەنىن ايتادى. مۇڭمەن شىققان ورالعان ءتاتتى كۇيگە جىلى جۇرەك قايدا بار قوزعالارلىق،- دەپ، ءوز تۇسىندا كەزدەسكەن ء«سوزسىز انگە» تۇسىنە قويماعان ادامدارعا رەنجيدى. ال كۇيدىڭ مۋزىكالىق كوركەمدىك ءمانىن تۇسىنبەۋ كەزدەسىپ تۇرعان جاعداي. بىزدىڭشە اباي تەك ءان ەمەس، كۇي دە تارتقان، ءوز قولىنان بۇل ءبىر مۋزىكالىق ۇلگىلەردى دە وتكىزگەن، كۇيدىڭ ەگجەي-تەگجەيىن جەتە ايىرا بىلگەن ادام.

اباي ءان-كۇيدىڭ وزىنە عانا باعا بەرىپ قويماي، ونىڭ ورىندالۋى جايلى وتكىر پىكىر ايتقان. ول ءاننىڭ باسقا جاعىن قويا تۇرىپ، باستالۋ كەزىنىڭ ءوزىن سۋرەتتەيدى، نەگە ولاي ەكەنىن تۇسىندىرەدى: كوبىنەسە ءان باسى كەلەر اششى، «كەل، تىڭدا!» دەپ، وزگەگە بولار باسشى،- دەيدى. بۇل كەزدەگى كونتسەرت زالى، كلۋبى بار جەردەگى تىڭداۋشى كوپشىلىگى قوڭىراۋ نەمەسە شام ءسوندىرىپ-جاعۋ ارقىلى تارتىپكە شاقىرىپ، تىنىشتاندىرىپ بارىپ ءان باستايتىن جاعداي جوقتا، ء«تارتىپسىز»، شۋلاپ وتىرعان حالىقتى، ءانشى العاشقى ايقاي ارقىلى «تىنىشتالىڭىزدار!» تىڭداڭىزدار! باستايمىن! – دەگەن سياقتى ەسكەرتىپ الادى. ەكىنشى جاعىنان بۇل «ايقاي» كۇنى بۇرىن افيشا جايىپ، راديو ارقىلى حابارلايتىن جاعداي جوقتا، داۋىس جەتەتىن جەردەگىلەرگە «كەل مۇندالاپ» قۇلاقتاندىرۋ ءرولىن اتقارادى. ال كۇيشىلەردىڭ باس پەرنەلەردە كور تۇرىپ قالاتىنى دا، تىڭداۋشىنى وزىنە قاراتىپ، ءبىراز تىنىشتاندىرىپ الىپ بارىپ، باستاۋدى كۇتۋى بولۋ كەرەك. ونىڭ ۇستىنە دومبىرانىڭ داۋىسى ناشار، القاقوتان وتىرعان التىقانات كيىز ءۇي ىشىنەن اسپايدى. سوندىقتان ولاردىڭ باستاۋى ءانشىنىڭ باستاۋىنان دا ەرەكشە. ابايدىڭ: قاڭقىلداپ بىرەۋ ءان سالسا، بىرىنە ءبىرى جۋىقتاپ، تەبىنىسىپ، قامالار، توقتاتىپ بولماس سىرىقتاپ، - دەپ، وسى جايدى، حالىقتىڭ مۋزىكانى اسا جاقسى كورەتىنىن، الگى ءانشىنىڭ داۋسىنا جينالىپ قالاتىنىن ايتقان بولۋ كەرەك. ءاننىڭ تەك باستالۋى ەمەس، ونىڭ ورىنداۋ بەلەستەرىندەگى نەشە الۋان كەزدەسەتىن ناقىستارىنا دا توقتايدى: شىرقاپ، قالقىپ، سورعالاپ، تامىلجيدى، دەگەن ءتورت اۋىز سوزىندە كوپ نارسە جاتىر-اۋ! شىنىندا دا كەيبىر اندەردە ءانشى شىرقاپ، كوتەرىپ، جوعارى دىبىستارعا بارىپ الىپ، شىعارمانىڭ مازمۇنىنا بايلانىستى، تومەن تۇسپەي، قالىقتاپ تۇرىپ الادى. مىنە، بىرتىندەپ، سورعالاپ، باسپالداقتاي ءتۇسىپ الدىڭعى كەيپىن وزگەرتە، تامىلجىتا كەلىپ، «كەرىم تولعاپ» اقىرىن «قوڭىر-كۇڭگىر» ەتىپ بارىپ بىتىرەدى. وسىمەن قابات قاي شىعارمانىڭ بولسا دا اياقبىتىسىنىڭ ۇلكەن ءمانى بارىن بىلگەن اباي: سول جەرىڭە ويىڭمەن ارالاسشى،- دەپ، ادەبي شىعارمانىڭ دا، مۋزىكالىق شىعارمانىڭ دا اياققى قورىتۋى جازۋشى، اقىن، كومروزيتوردان شەبەرلىكتىڭ بيىك دارەجەسىن تىلەيتىنىن ەسكەرتەدى. بۇل سياقتى ورىنداۋداعى كوزگە ءبىرىنشى تۇسەتىن باستى كەزەڭدەردى ايتا وتىرا، اباي ۇساق كەزەڭدەردى دە بايقاپ، ولاردىڭ دا «ۇلكەن ىسكە» قاتىسى بارىن كورسەتەدى: دومبىراعا قول سوقپا، شىمىرلاتىپ ءبىر-بىرلەپ،- دەپ، تاقتاي سابالاپ، كوركەم شىعارمانىڭ كوركىن كوتەرەتىندەردى دە كوش جونەكەي شالىپ وتەدى. ءاندى، كۇيدى شىعارۋ بار دا، ورىنداۋ بار. جاقسى شىققان ءان جامان ورىنداۋشىعا كەزدەسسە «ارىقتاپ» قالادى. كەيدە «اۋىزدان شىققاندا ءوڭى قاشاتىن كوڭىلدەگى كورىكتى وي» سياقتى بولادى. ابايدىڭ زامان قويعان شەگىنىڭ ناتيجەسىندە بولعان شىعارۋشى مەن ورىنداۋشى اراسىنداعى ەڭبەك ءبولىسۋ جوق كەزدىڭ وزىندە-اق، سول ەكەۋىنىڭ ەكى ءتۇرلى ماماندىق، شەبەرلىك ەكەنىن تۇسىنگەنىن كورەمىز. ول ءوزىنىڭ «كىشكەنە» داۋسىمەن ءان شىعارىپ بەرىپ قانا قويماي، جوعارىدا ايتىلعانداي، اينالاسىنداعى ورىنداۋشىلارىن دا، سىنى، اقىلىمەن، ءوزى تاربيەلەدى، باۋلىدى، ولاردىڭ ورىنداۋ ادىسىنە ءوزى ارالاستى، بەلگىلى ورىنداۋشىلىق ءداستۇر قۇردى. قىسقاسى ابايدىڭ تۆورچەستۆولىق – شىعارماشىلىق جاعىمەن قاتار ونىڭ ورىنداۋ جونىندەگى ايتقاندارىنىڭ ءالى كۇنگە ۇلكەن ءمانى بار. وسى اڭگىمەنىڭ باسىندا ايتىلعانداي، اباي پوەزيادا ورىستىڭ الدىڭعى قاتارلى ادەبيەتتىك كورىنىستەرىنەن ۇيرەنىپ، ءوزىنىڭ ولەڭ تۇرىنە جاڭا ءوڭ ەندىرىپ، دۇنيەگە كوزقاراسىندا پروگرەسسيۆتىك تۇيىندە بولىپ، ونەردىڭ قوعامداعى ورنىنىع جاڭا ادام تاربيەلەۋدىڭ كۇشى ەكەنىن سەزىپ، «مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن» دەگەنى سياقتى، ءاندى تەك ەرىككەننەن جازعان جوق. ءاننىڭ قازاق حالقىنىڭ رۋحاني بايلىعىنىڭ ىشىندەگى وتكىر قارۋىنىڭ ءبىرى ەكەنىن ءبىلدى. ول ءان شىعارۋ ادىسىندە جاڭا ينتوناتسيالىق كورىنىستەرمەن تانىستى. بۇرىنعى قازاقتىڭ اندەرىنىڭ ءداستۇرىن مەڭگەردى. سول داستۇرلە دە ءان شىعاردى. ول وسى كەزدەگى قايسى ءبىر ادەبيەتتەگى قازان بۇزارلار سياقتى «ون ءبىر بۋىندى ولەڭنىڭ ومىرتقاسىن» سىندىرۋ ارقىلى جاڭالىق تابامىن دەگەن جوق. كەرىسىنشە جاڭا ولەڭ فورمالارىنا سول ون ءبىر بۋىن ارقىلى كەلدى. ال مۋزىكادا دا اباي ءبىرجاننىڭ، اقاننىڭ سالىپ كەتكەن مۋزىكالىق ءىزىن، ءداستۇرىن قيراتۋ كەرەك دەمەي، قايتا ارقا اندەرىنىڭ اسقاق ۇندەرىن ءوزى ەسىتكەن ورىس، ۋكراين حالىق اندەرىنىڭ، قالانىڭ دەموكراتيالىق ءان ۇلگىلەرىنىڭ، ورىستىڭ رومانستىق ليريكاسىنىڭ ۇلگىلەرىمەن قابىستىرىپ، ءتۇرلى بوياۋدان كەلىپ، جاڭا ءبىر ساپالى ءتۇر تاپتى. ارينە، ونداي قوسىندا تەك حيميالىق قوسىندا ەمەس، ۇلكەن تۆورچەستۆولىق تالانتپەن شەبەرلىكتەن تۋعان قوسىندى بولدى. ابايدىڭ كەيبىر اندەرى ورىستىڭ بەلگىلى كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىمەن تىكەلەي تانىستىقتان تۋىپ ءجۇردى. «مەن كوردىم ۇزىن قايىڭ قۇلاعىنان» اتتى ءانى سول اتتاس رۋبينشتەيننىڭ رومانسىن ەسىتىپ بارىپ شىعارىلۋى مۇمكىن دەگەن جايلار بار. قالاي بولعاندا دا ابايدىڭ ورىس ينتەلليگەنتسياسىنىڭ اراسىندا بولىپ، ولار ارقىلى ون توعىزىنشى عاسىردىڭ اياق جاعىنداعى ورىس مادەنيەتىنىڭ تيگىزگەن ۇلكەن اسەرىن ورىندى، ءساتتى پايدالانۋى مۋزىكا شىعارۋىندا دا پروگرەسسيۆتىك رول وينايدى. ون توعىزىنشى عاسىرداعى ورىستىڭ تۇرمىس سالتىن ساۋلەلەيتىن رومانستارى سول كەزدىڭ دەموكراتيالىق يدەياسىن ۇگىتتەيتىن كۇشتىڭ ءبىرى بولدى. ونىڭ ۇستىنە سول عاسىرداعى ورىستىڭ ءان، رومانستاعى ليريكاسى دا ءتۇپتىڭ تۇبىندە الدىڭعى جىلعانىڭ ءبىرى بولىپ، حالىققا جاقىن، بۇقاراشىل ينتونناتسيالىق ۇلكەن سالانىڭ وزىنە كەلىپ قۇيعان جىلعانىڭ ءبىرى بولدى. وسى ءبىر ينتوناتسيالىق ۇلكەن سارىن ابايدىڭ وتكىر قۇلاعىنان ورىن الىپ، شىڭعىستىڭ دالاسىندا تاتيانانىڭ ءانى تۋىپ، ودان ءارى جاڭا ءدامدى، جاڭا فورمالى، قۇلاققا جەتىمدى مەلوديالى، ورىنداۋعا ىڭعايلى اندەر دۇنيەگە كەلدى. جاقسىلىعى بار جاڭالىق باستا ۇيالا، بويىن تەجەي، سىپايى كەلگەنمەن، تەز-اق حالىقتىڭ ساناسىن باۋراپ الىپ كەتتى. ارينە، ونىڭ ءبارى وزىنەن ءوزى ەمەس، ول ءۇشىن اباي جانە ونىڭ جاڭاشىل شاكىرتتەرى، جاڭاشىل مىڭداعان ادام كوتەرىپ الىپ كەتتى. سوندىقتان ا. زاتاەۆيچتىڭ اباي تۆورچەستۆوسىنا بەرگەن باعاسى ءۇستىرت، جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باسىندا قازاقتا ءالى ەسىكتىڭ ەتەك تارتپاسى قالماي تۇرعان كەزىندە، اباي اينالاسىندا بولعان كەيبىر شولاق پىكىردىڭ ناتيجەسى بولدى. جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باسىن بىلاي قويعاندا وتىزىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە دە ءبىزدىڭ رەسپۋبليكالىق گازەتتەرىمىزدىڭ بەتىندە اباي تۋرالى بولعان ايتىستاردىڭ اباي تۆورچەستۆوسىن زەرتتەپ، مەڭگەرۋگە پايداسى بولدى دەپ ايتۋ قيىن. اباي كەدەي بولعان جوق، سوندىقتان ونىڭ وزىندە دە، تۆورچەستۆوسىندا دا سىن كوزىمەن قاراۋ كەرەك دەگەن تۇرپايى سوتسيولوگيا ءبىزدىڭ سوتسياليستىك مادەنيەتىمىزدىڭ وسۋىنە ءبىراز كەسەلىن كەلتىردى. قىسقاسى اباي اندەرىن ورىس مۋزىكاسىنىڭ كولەڭكەسى دەپ قاراۋشىلاردىڭ قولىندا ونى دالەلدەيتىن ەشبىر ايعاعى جوق. اباي اندەرى باسىنان اياعىنا دەيىن قازاق مۋزىكاسىنىڭ حالىقتىڭ ينتوناتسياسىندا قۇرىلعان، بىراق باسقا ينتوناتسيالىق دەمدەردىڭ ارالاسۋى ارقىلى جاڭا زامان ءتىلى، «سوزدىگى» بار شىعارما بولىپ قالىپتاسقان. اباي اندەرىنىڭ اسىرەسە ءبىزدىڭ تۇسىمىزدا، سوۆەتتىك جاستار اراسىندا ۇلكەن قۇرمەتپەن ورىندالۋى، كەز كەلگەن جەردە ايتىلۋى، سوۆەت كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىنان كەڭىنەن ورىن الۋىنىڭ ءوزى ونىڭ ءتىلىنىڭ بايلىعىن، ونىڭ دوستىق جىرى بولىپ كەتۋىن دالەلدەيدى. اباي اۋلىنا ءبىرجاننىڭ كەلۋى، ابايدىڭ ارداگەر ءانشىنى جوعارى باعالاۋى ونىڭ قازاقتىڭ حالىقتىڭ ءان قورىنىڭ، ءان قۇرىلىسىنىڭ بايلىعىن سەزىنۋى تۋرالى، ءبىزدىڭ قولىمىزدا ءازىر تۇجىرىمدى دەرەك جوق. بىراق اباي قازاقتىڭ ءبىرجاننان باسقا دا حالىق كومپوزيتورلارىمەن كەزدەسۋى مۇمكىن نارسە. ونى بولاشاق زەرتتەۋلەر اشار. ويتكەنى بۇل ماسەلەنىڭ ابايدىڭ مۋزىكالىق تۆورچەستۆوسى ءۇشىن دە، باسقا حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارى ءۇشىن دە ۇلكەن عىلىمدىق ءمانى بار. ءبىر اۋىز ءسوز ابايدىڭ كەيبىر اندەرىنىڭ دياپازوندارى (دىبىس كولەمى) جايىندا. ابايدىڭ كەيبىر اندەرىنىڭ دىبىس كولەمى ادامنىڭ تابيعي دىبىس كولەمى شەڭبەرىندە سىيمايدى. قانداي دياپازونى كەڭ ءانشى بولسا دا باس-اياعىنداعى دىبىستارىن بىردەي ساپادا الا المايدى. ال اباي بولسا ونداي داۋسى بولعان ادام ەمەس. سوندىقتان ونىڭ كەيبىر اندەرى اسپاپ سۇيەمەلىمەن شىققان كەزدە، اسپاپ جەڭىپ كەتىپ، ءجاي داۋىسپەن الۋعا ءبارى ءبىر بولا بەرەتىن بولعانسىن، سول ايتقانداي دىبىس كولەمىندە شىعارىلا بەرگەن بولۋى كەرەك. ويتكەنى، وسى كەزدە كەيبىر كومپوزيتورلاردىڭ داۋىسقا ارناعان شىعارمالارىندا دياپازون جاعىنان تەك اسباپتار عانا الا الاتىن نوتالار بولادى. ال، ءوزىنىڭ اننەن حابارى بار، از دا بولسا «انشىلىك» داۋىسى بار كومپوزيتورلاردا ونداي ءجاي كەزدەسە بەرمەيدى. ابايدىڭ زامانىندا دومبىرا ما، ماندولينا ما، سكريپكا ما، گارمون با — ايتەۋىر سونداي اسباپتار بولدى. اۋەلى سولاردا ويناپ ششىعارىلعان بولۋى مۇمكىن. كەيدە بىزگە ورىنداپ بەرۋشىلەر وسىنداي حالگە جەتكىزىپ العان شىعار، باستا ولاي ەمەس شىعار دەپ تە ويلايسىڭ. بىراق ءان قۇرىلىستارى الدىڭعى پىكىر جاعىن قۋاتتايدى. بىرەۋلەر اباي ءان شىعارعاندا ولەڭدەرىن سول اندەرى ارقىلى حالىققا تەز جايۋ ءۇشىن شىعارعان دەگەن پىكىر ايتادى. بىزدىڭشە ابايدىڭ ولەڭدەرىنە ەشبىر ۇگىتتىڭ، شىبىرتقىنىڭ، ايداۋشىنىڭ، قوسىمشا جاعدايدىڭ قاجەتى جوق سياقتى. ال اباي اندەرى ءان شىعارۋ ماقساتىندا، تۋعان، ولەڭنەن سىرتتاي دا عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەيتىن مۋزىكالىق قاسيەتتەرى جوعارى. ءتىپتى قازاقتىڭ مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ ءوسۋ، دامۋىنا ۇلكەن، كۇردەلى ورىن الادى دەيمىز. يدەيالىق كوزقاراسىندا ەڭبەكشى شارۋانىڭ مۇڭىن جوقتاۋعا كوشكەن اباي ءان، ولەڭدەرىندە وسى يدەيانى ساۋلەلەدى. قازاق اۋلىنىڭ بولاشاعى ەڭبەكشى-شارۋا قولىندا ەكەنىن سەزدى. سوندىقتان، ەڭبەك – ار، ەڭبەك – سالتانات بولىپ وتىرعان ءبىزدىڭ سوۆەتتىك قوعامدا اباي اندەرىنىڭ قايتا تۋىپ، ەڭبەك جىرى، كوممۋنيزمگە بارا جاتقان كەرۋەننىڭ «كوش جىرى» بولىپ كەتۋى — اندەرىنىڭ حالىقتىعى.

احمەت جۇبانوۆ. زامانا بۇلبۇلدارى (قازاقتىڭ ءانشى-كومپوزيتورلارى، ءانشى-ورىنداۋشىلارى تۋرالى اڭگىمە-وچەركتەر). – الماتى: جازۋشى، 1975. – 114-131-بەتتەر.

دايىنداعاندار: ۇلدانا الىمبەكوۆا مەن مەرۋەرت بوپبەكوۆا، اباي ينستيتۋتىنىڭ ماگيسترانتتارى

abai-inst.kz

اباي ينستيتۋتى