«Besqonaq» — bayyrghy qazaq kýntizbesining birden bir júrnaghy. Qazaq kýntizbesi boyynsha jyl әrqaysysy toqsan kýndik tórt mausymgha bólinip: kóktem – «jyltoqsan» (jyl almasatyn mausym), jaz – «ottoqsan» nemese «jaztoqsan», kýz – «kýztoqsan», qys – «jeltoqsan» atalghan. Búl әrbir toqsan sәikes týrde tórt tabighat dýleyining (stihiya) «patshalyq» merzimi sanalady: «jyltoqsan» - su arnasy «jylgha» sózining týbirinen, yaghni, Su mausymy; «ottoqsan» - ósimdikting barynsha ósip otqa, quatqa ainalatyn, maldyng quat jinap otyghatyn, adamnyng tabighattaghy barlyq dәrumendi sinirip kýsheyetin Ot mausymy; «kýztoqsanda» tabighat kýzelip, barlyq ósken nәrse Topyraqqa aynalady; «Jeltoqsanda» ómirge Aua qojalyq etedi – jel, boran, qardyng saf auasy. Búl jaghday Almatynyng soltýstik batysyndaghy Anyraqay jotasynan tabylghan Tanbalytastaghy Nauryz aiy men mýshelge qatysty tasqa týsken tanbalarda dәl beynelengen: Tәnir (kýndiz) men Inir (týn), búzau – kóktem, jayylghan baspaq – jaz, mýiizdi, iri semiz búqa – kýz, kóterem, ólmeli siyr – qystyng beynesi. On eki aiuan keyipti mýshel. Jiti qaraghan adamgha mýiizdi ógiz (búqa) Tәnirge qarap túr, al ol qúshaghyn aiqara ashyp qarsy alugha dayar. Búl - ejelgi qúrbandyq mәnisin bayqatady. Bәlkim, soghymnyng mәni osy kóriniste astarly jetkizilgen boluy kerek.

Qazaqtar (Orta Aziyalyq esepshiler) 360 kýnnen túratyn jyldyng merzimin 5 kýn (kibise jyldary  6 kýn) qosyp jyl sonynda kýntizbeni dәldep otyrghan. Osy kýnderdi qazaq «besqonaq» (M.IYsqaqov, «Halyq kalendary,1980 j) ataydy. Degenmen, 360+5 kýntizbesi ejelgi jalpyadamzattyq bolyp tabylady: b.z.b. 4-nshi mynjyldyqta Mysyrda 360 kýnnen keyin qosylatyn 5 kýndi qúdaylar atymen Osiriys, Gor, Set, Isida, Neftid ataghan; parsy kýntizbesinde qosalqy 5 kýn «fәndjiy» nemese «andargah» - «ketikti toltyratyn kýnder» atalghan. Ejelgi soghda men Horezm kýntizbelerinde de qosalqy kýnder bolghan.

 Alayda, júldyzshylar men esepshiler Nauryz aiy kelgende ylghy da pikir talastyrghan: jyldyng almasuy men 5 kýndi qosu mәselesi kýrdeli bolsa kerek. Osy jaghday qazaqta «Nau bolsa – dau bolady» degen (A.Mashanov, «Ál-Farabiy», 1970 j) mәtelmen tarihta qalghan. Demek, nau -  nauryzdyng basy.

Atalmysh daudyng saldary boluy kerek, býginde «besqonaq» úghymyna sәikes 2 merzim talasyp keledi:

1. Ýshkýndik  14-16 nauryzdaghy  «Nauryz aitynan» songhy 17-21 nauryz «besqonaq» (“Qazaq Ensiklopediyasy”, II-tom) delinedi.

2. Elding batysynda 14-18 sәuir aralyghy «besqonaq» atalady. «Besqonaq» atalu sebebi búlardyng kýntizbede naqty orny joq, biraq kýntizbe men Tabighattaghy manyzy zor.

Besqonaqqa qatysty eki sipatty atap aitu kerek: jyldyng 360 kýnine qosylatyn beskýndik kýntizbelik sipat jәne siklondyq aua-rayynyng búzylu kórinisi. Besqonaq kýnderining naqty qalyptaspauy - jyl sayyn eski jyldyng sony men jana jyldyng basyn anyqtau ghasyrlar boyy júldyzshylar astronomiyalyq esepke jýginip kýntizbeni naqtylaudyng mýmkin emestiginen tuyndaghan. Sol sebepti kýntizbelik birneshe núsqa qatar jýrgen boluy әbden mýmkin. Alayda 14 sәuir - eskishe sәuir aiynyng basy, ailyq «ólara» aidyng tuuyna deyingi kórinbey túratyn kýnder osylay atalghan jәne búl kýnder aua-rayynyng búzyluyna әser etken. Osyghan oray osy kýnder aralyghynda bolatyn jauyn–shashyndy kýnderdi «besqonaq» atap, halyq sol kýnderden qatty saqtanady.  Besqonaq ótisimen kóktemgi sharuashylyqtargha dayyndalady. Ertede «osy kýnderi kóktemning kezi dep qannen-qapersiz qydyryp shyqqan bes qonaq suyqqa úrynyp, ýsip ólipti» degen el auyzynda anyz bar. Besqonaqtyng siklonynan keyin qaratamaq, saryshymshyq torghay keledi.

Sәuir aiynyng on besinen keyin alghashqy nayzaghay oinap, janbyr jauyp, jer busanyp qoya beredi. Halyq osy nayzaghaydyng jarqylyn «Qydyr (Qyzyr) qamshysy» oinady» deydi. Búdan keyin qys birjolata ketti dep esepteledi. «Sәuir bolmay – tәuir bolmas» degen de osyghan qatysty aitylghan.

         Sayyp kelgende, «besqonaq» úghymy qazaqtyng ejelgi tanymynyng toghysy retinde últtyq kýntizbening aighaghy, júrnaghy.

Serik Erghaliy

Abai.kz