«بەسقوناق» — بايىرعى قازاق كۇنتىزبەسىنىڭ بىردەن ءبىر جۇرناعى. قازاق كۇنتىزبەسى بويىنشا جىل ارقايسىسى توقسان كۇندىك ءتورت ماۋسىمعا ءبولىنىپ: كوكتەم – «جىلتوقسان» (جىل الماساتىن ماۋسىم), جاز – «وتتوقسان» نەمەسە «جازتوقسان»، كۇز – «كۇزتوقسان»، قىس – «جەلتوقسان» اتالعان. بۇل ءاربىر توقسان سايكەس تۇردە ءتورت تابيعات دۇلەيىنىڭ (ستيحيا) «پاتشالىق» مەرزىمى سانالادى: «جىلتوقسان» - سۋ ارناسى «جىلعا» ءسوزىنىڭ تۇبىرىنەن، ياعني، سۋ ماۋسىمى; «وتتوقسان» - وسىمدىكتىڭ بارىنشا ءوسىپ وتقا، قۋاتقا اينالاتىن، مالدىڭ قۋات جيناپ وتىعاتىن، ادامنىڭ تابيعاتتاعى بارلىق دارۋمەندى ءسىڭىرىپ كۇشەيەتىن وت ماۋسىمى; «كۇزتوقساندا» تابيعات كۇزەلىپ، بارلىق وسكەن نارسە توپىراققا اينالادى; «جەلتوقساندا» ومىرگە اۋا قوجالىق ەتەدى – جەل، بوران، قاردىڭ ساف اۋاسى. بۇل جاعداي الماتىنىڭ سولتۇستىك باتىسىنداعى اڭىراقاي جوتاسىنان تابىلعان تاڭبالىتاستاعى ناۋرىز ايى مەن مۇشەلگە قاتىستى تاسقا تۇسكەن تاڭبالاردا ءدال بەينەلەنگەن: ءتاڭىر (كۇندىز) مەن ءىڭىر ء(تۇن), بۇزاۋ – كوكتەم، جايىلعان باسپاق – جاز، ءمۇيىزدى، ءىرى سەمىز بۇقا – كۇز، كوتەرەم، ولمەلى سيىر – قىستىڭ بەينەسى. ون ەكى ايۋان كەيىپتى مۇشەل. ءجىتى قاراعان ادامعا ءمۇيىزدى وگىز (بۇقا) تاڭىرگە قاراپ تۇر، ال ول قۇشاعىن ايقارا اشىپ قارسى الۋعا دايار. بۇل - ەجەلگى قۇرباندىق ءمانىسىن بايقاتادى. بالكىم، سوعىمنىڭ ءمانى وسى كورىنىستە استارلى جەتكىزىلگەن بولۋى كەرەك.

قازاقتار (ورتا ازيالىق ەسەپشىلەر) 360 كۇننەن تۇراتىن جىلدىڭ مەرزىمىن 5 كۇن (كىبىسە جىلدارى  6 كۇن) قوسىپ جىل سوڭىندا كۇنتىزبەنى دالدەپ وتىرعان. وسى كۇندەردى قازاق «بەسقوناق» (م.يسقاقوۆ، «حالىق كالەندارى،1980 ج) اتايدى. دەگەنمەن، 360+5 كۇنتىزبەسى ەجەلگى جالپىادامزاتتىق بولىپ تابىلادى: ب.ز.ب. 4-ءنشى مىڭجىلدىقتا مىسىردا 360 كۇننەن كەيىن قوسىلاتىن 5 كۇندى قۇدايلار اتىمەن وسيريس، گور، سەت، يسيدا، نەفتيد اتاعان; پارسى كۇنتىزبەسىندە قوسالقى 5 كۇن «ءفاندجي» نەمەسە «اندارگاح» - «كەتىكتى تولتىراتىن كۇندەر» اتالعان. ەجەلگى سوعدا مەن حورەزم كۇنتىزبەلەرىندە دە قوسالقى كۇندەر بولعان.

 الايدا، جۇلدىزشىلار مەن ەسەپشىلەر ناۋرىز ايى كەلگەندە ىلعي دا پىكىر تالاستىرعان: جىلدىڭ الماسۋى مەن 5 كۇندى قوسۋ ماسەلەسى كۇردەلى بولسا كەرەك. وسى جاعداي قازاقتا «ناۋ بولسا – داۋ بولادى» دەگەن (ا.ماشانوۆ، ء«ال-فارابي»، 1970 ج) ماتەلمەن تاريحتا قالعان. دەمەك، ناۋ -  ناۋرىزدىڭ باسى.

اتالمىش داۋدىڭ سالدارى بولۋى كەرەك، بۇگىندە «بەسقوناق» ۇعىمىنا سايكەس 2 مەرزىم تالاسىپ كەلەدى:

1. ۇشكۇندىك  14-16 ناۋرىزداعى  «ناۋرىز ايتىنان» سوڭعى 17-21 ناۋرىز «بەسقوناق» (“قازاق ەنتسيكلوپەدياسى”، II-توم) دەلىنەدى.

2. ەلدىڭ باتىسىندا 14-18 ءساۋىر ارالىعى «بەسقوناق» اتالادى. «بەسقوناق» اتالۋ سەبەبى بۇلاردىڭ كۇنتىزبەدە ناقتى ورنى جوق، بىراق كۇنتىزبە مەن تابيعاتتاعى ماڭىزى زور.

بەسقوناققا قاتىستى ەكى سيپاتتى اتاپ ايتۋ كەرەك: جىلدىڭ 360 كۇنىنە قوسىلاتىن بەسكۇندىك كۇنتىزبەلىك سيپات جانە تسيكلوندىق اۋا-رايىنىڭ بۇزىلۋ كورىنىسى. بەسقوناق كۇندەرىنىڭ ناقتى قالىپتاسپاۋى - جىل سايىن ەسكى جىلدىڭ سوڭى مەن جاڭا جىلدىڭ باسىن انىقتاۋ عاسىرلار بويى جۇلدىزشىلار استرونوميالىق ەسەپكە جۇگىنىپ كۇنتىزبەنى ناقتىلاۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىنەن تۋىنداعان. سول سەبەپتى كۇنتىزبەلىك بىرنەشە نۇسقا قاتار جۇرگەن بولۋى ابدەن مۇمكىن. الايدا 14 ءساۋىر - ەسكىشە ءساۋىر ايىنىڭ باسى، ايلىق ء«ولارا» ايدىڭ تۋىنا دەيىنگى كورىنبەي تۇراتىن كۇندەر وسىلاي اتالعان جانە بۇل كۇندەر اۋا-رايىنىڭ بۇزىلۋىنا اسەر ەتكەن. وسىعان وراي وسى كۇندەر ارالىعىندا بولاتىن جاۋىن–شاشىندى كۇندەردى «بەسقوناق» اتاپ، حالىق سول كۇندەردەن قاتتى ساقتانادى.  بەسقوناق وتىسىمەن كوكتەمگى شارۋاشىلىقتارعا دايىندالادى. ەرتەدە «وسى كۇندەرى كوكتەمنىڭ كەزى دەپ قاننەن-قاپەرسىز قىدىرىپ شىققان بەس قوناق سۋىققا ۇرىنىپ، ءۇسىپ ءولىپتى» دەگەن ەل اۋىزىندا اڭىز بار. بەسقوناقتىڭ تسيكلونىنان كەيىن قاراتاماق، سارىشىمشىق تورعاي كەلەدى.

ءساۋىر ايىنىڭ ون بەسىنەن كەيىن العاشقى نايزاعاي ويناپ، جاڭبىر جاۋىپ، جەر بۋسانىپ قويا بەرەدى. حالىق وسى نايزاعايدىڭ جارقىلىن «قىدىر (قىزىر) قامشىسى» وينادى» دەيدى. بۇدان كەيىن قىس ءبىرجولاتا كەتتى دەپ ەسەپتەلەدى. ء«ساۋىر بولماي – ءتاۋىر بولماس» دەگەن دە وسىعان قاتىستى ايتىلعان.

         سايىپ كەلگەندە، «بەسقوناق» ۇعىمى قازاقتىڭ ەجەلگى تانىمىنىڭ توعىسى رەتىندە ۇلتتىق كۇنتىزبەنىڭ ايعاعى، جۇرناعى.

سەرىك ەرعالي

Abai.kz