Qanday til bolmasyn ózining damu barysynda tól sózjasam jýiesin paydalanu arqyly sózdik qúramyn birtindep bayytumen qatar ózge tilderden sóz qabyldap ta tolyghady. Til onday (kirme) sózderdi dybystyq-qúrylymdyq jaqtan iygerip, ózining aitylym (artikulyasiya, akustika) zandylyghyna beyimdep, óz sózine ainaldyratyny belgili.

Sózdik qúramnyng bangyna ózgetildik sózderding audaryluy da qomaqty ýles qosady. Búl orayda audarylghan sózding ekinshi tilge ornyghuyna onyng dәlme-dәl audaryluy men aitugha jatyqtyghy qajet. Áriyne, audarma sózding jalpyhalyqtyq sipat alyp, kez kelgen adamnyng sózdik qoryna enuine taghy basqaday da sebepterding yqpal etetini ras. Qalay degenmen, audarma sóz tirkesteri, sóilemshe, sóilemderdi aitpaghannyng ózinde, jekelegen sózderding de tilimizge audaryluynda kóp týitkil jatyr. Ony talay mәrte aityp ta, jazyp ta jýrmiz. Osy rette orysshadan qazaqshalanghan birqatar sózding audarmasy turaly óz oiymyzdy taghy bir ret ortagha sala ketudi jón kórip otyrmyz.

Qate bolsyn, әbden ornyqqan sózdi, qayta ózgertem deu qúr әureshilik ekenin týsinemiz. Mәselen, XX ghasyrgha deyin qazaq «dәriger» sózining ornyna «tәuip», «emshi», «doghdyr» degen sózderdi paydalanyp keldi. Keyin orystar ózderining «lekari», «seliyteli», «znahari», «doktor» sózderinen jerip, «vrach» degen sózdi oilap tapqan son, ony qazaqshalau kerek dep sheshkender, «dәriger» degen sózdi oidan shygharyp, qoldanysqa engizgen eken.

Býgin orys tilinde «farmasevt» degen sóz payda bolghan kezde «dәriger» degen sózimiz osy úghymdy beretini anyqtalyp, endi soghan qazaqsha atau tabylmay my qatuda. Al endi halyqqa qaytadan «vrach» degendi «emshi», «farmasevt» degendi «dәriger» deyik dep týsindirip kóriniz, qabylday ma eken? Sonday-aq, orystyng «pogoda» sózi kezinde «aua rayy» delinip qate audarylyp ketip, ol sózimiz «klimat» degen úghymgha sәikes keletini keyingi kezde angharylyp, «pogoda» degendi atam qazaq ejelden «kýn rayy» dep kelgenin endi bilgendey bolyp jýrmiz. Búghan «kýn rayy jaqsy», «kýn búzylyp túr», «kýn jauyn-shashyndy boldy», «býgin kýn ashyq eken» degen siyaqty t.b. qoldanystar dәlel.

Al orystyng «yavlyaetsya» sózining «bolyp tabylady» degen qazaqsha audarmasynyng tilimizge ornyqqany, qashan! «Bizding student bolyp tabylady» degen syqyldy sóilemderdi «Bizding student» dep aita saludyng ornyna «bolyp tabylady» tirkesin qoldanatyndar – qazirgi uaqytta eki qazaqtyng biri deuimizge bolady.

Endi bir mәsele, qanday da bir úghym, qúbylys, zattyng búrynnan kele jatqan atauyna tiyispeuimiz qajet siyaqty. Óitkeni búrynghy sózge jana atau qoyylghan jaghdayda ekeuining arasynda jaryspaly qoldanys payda bolyp, biri bir salada, ekinshisi basqa salada qoldanyla kele, aqyr ayaghynda bireui ekinshsin yghystyryp, siyrek (passiyv) qoldanystaghy sózge ainaldyrady eken. Oghan mysal: Qazaqtyng tól sózi – «kýngey (betkey)» men «teriskey» sózderining ornyna, ne ýshin ekenin kim bilsin, «ontýstik» pen «soltýstik» degen jasandy sózder oidan shygharylyp, olardy halyq jappay qoldanatyn boldy. Birinshisi – jalpyhalyqtyq sóz retinde auyl qazaghynyn, onyng ózinde kóne kóz qarttardyng auzynda jәne kórkem shygharmalarda әli de bolsyn qoldanysta jýrse, ekinshisi – oqulyq, oqu qúraldary arqyly keng tarap, tilimizge berik ornyghyp, qazirgi jastardyng jii qoldanatyn sózine ainaldy. Sol sebepten bolar, qazirgi jastardyng kóbisi halyq tilindegi «kýngey» men «teriskeydin» ne ekenin bile de bermeydi. Jasandy núsqasynyng aitylymy (orfoefiya) men emlesi (orfografiya) qate. Dúrysy «ontústyq», «soltústyq» boluy kerek edi. Basynda «tús» pen «týs» sózderining eki týrli maghyna beretinin ajyrata almaghandar qate jazyp jiberip, jazbasha týrli әdebiyetter arqyly halyqqa keng tarap ketken. Endi býgin tilimizding dauysty dybystar ýndestigi (singormonizm) zanyna sәikes kelmeytin til búzar sózderding qatarynda jýr.

«Oqsatam dep, boqsatudyn» dәleli búl sózdermen de shektelmeydi, kezinde orystyng «perestroyka» sózi «qayta qúrylu» dep audarylmay, «qayta qúru» delinip, kenestik jýiening kýireuimen birge ózi de qúryp ketip, tarihy (istorizm) sózge ainalghany belgili. Búl sóz tirkesining kereghar maghynasyn sol zamannyng «asa qyraghy chekisteri» qalay bayqamaghany tanghaldyrady. Mólsheri, «qayta qúru» degendi úsynushylar tilimizde «túrmys qúru», «bas qúru», «jýie qúru», «top qúru», «tor qúru» degen siyaqty tirkesterding bar ekenin algha tartyp, óz audarmalarynyng dúrystyghyn dәleldese kerek. Alayda «qúr (tor qúr)» men «qúry (joghal)» etistikterine «u» júrnaghy jalghanghanda ekeui de birdey dybystalyp, yaghny «qúru» bolyp, omonim sózge ainalatyny kez kelgen tilshi-audarmashygha týsinikti. Álde olar angharmay qaldy ma eken, mýmkin qasaqana «qúru» sózining «qayta» degen sózden keyin kelip tirkeskendegi ekinshi maghynasyn әdeyi eskerusiz qaldyrghan da shyghar?!

Keybir audarma sózder ózining dәldigimen de, jatyqtyghymen de halyqqa keng tarap jatady. Mysaly, «jaghajay», «sayajay», «mekenjay», «әuejay» sózderi orystyng «plyaj», «dacha», «adres», «aeroport» degenderining qazaqshasy retinde tilimizge erkin endi. Ras, «jay» sózining «meken» sózimen mәndes bolyp, belgili bir «oryn» degen maghynany bildiretini bar, biraq songhy uaqytta «hana» sózi sekildi qosymshalyq (júrnaqtyq) grammatikalyq maghynagha da ie bolyp, ózi tirkesetin sózben birge jazylatyn bolghan. Búl ereje 2006 jylghy songhy emle (orfografiyalyq) sózdigimizde eskerilgen de edi. Soghan qaramastan, elimizding bas gazeti «Egemen Qazaqstannan» bastap birqatar basylymdar qos sóz (meken-jay) retinde syzyqshamen (defiys) bólip jazularyn әli qoymay keledi.

Qazir tilimizde orystyng «neprerivnyi» degen sózining «ýzdiksiz» degen qazaqshasy qoldanysta jýr. Búl sóz, kóbinese, «ýzdiksiz damu», «ýzdiksiz bilim beru» degen siyaqty tirkestermen keledi. Orystyng «neprerivnyi» sózi «rvati/prervati» etistiginen tuyndaytyn bolsa, onda ol – qazaqsha «ýzu» etistiginen jasalyp, «ýziksiz» boluy qajet edi (pereryv – ýzilis). Olay bolmay, «ozat» sózining sinoniymi «ýzdik» (ýdik oqushy, ýzdik bagha t.b.) sózimen berilip, «ozatsyz damu», «ozatsyz bilim beru» degen maghynadaghy kereghar týsinikti qalyptastyryp jýr. Bir qaraghanda «ýzdik» pen «ýzik (ýzilis)» sózining týbiri bir ghana «ýz» etistigi siyaqty bolyp kóringenimen, bizding oiymyzsha, ekeui eki týrli maghynadaghy omonim týbirden órbigendey, yaghny «ýzdik» sózining de týbiri «ýz» (oz+a+t) bolghanymen, onyng әu bastaghy maghynasy úmytylyp, qazir bizge týsiniksiz relikt týbir bolyp qalghan degen oidamyz. Álde «ozat» pen «ýzdik» sózderining «oz» ben «ýz» degen týbirleri kezinde ortaq týbirden taraghan shyghar?  

Sonday-aq qazirgi kezdegi «poliyazychnoe obrazovaniye» degenning qazaqshasy retinde qoldanylyp jýrgen «kóptildi bilim beru» tirkesine de kýdik-kýmәnimiz (pretenziyamyz) bar. Bizding oiymyzsha, «bilim kóp tildi» bolmaydy, kerisinshe «kóp tilde bilim beru» nemese «kóp tildik bilim beru»  boluy kerek siyaqty. Álbette, búl óz oiymyz.

Osynday-osynday dýdamal audarmalar tilimizge birtindep enip jatyr. Olardy bir jónge keltirip retteu – audarma isine asa jauapkershilikpen qarap, әr sózding maghynalyq qosymsha renine jiti nazar audaruda jatqanday.

Ishan Beybit Jәlelúly, f.gh.k., dosent,

Abay atyndaghy QazÚPU Ádebiyettanu jәne

til bilimi GhZY qyzmetkeri

Abai.kz