قانداي ءتىل بولماسىن ءوزىنىڭ دامۋ بارىسىندا ءتول ءسوزجاسام جۇيەسىن پايدالانۋ ارقىلى سوزدىك قۇرامىن بىرتىندەپ بايىتۋمەن قاتار وزگە تىلدەردەن ءسوز قابىلداپ تا تولىعادى. ءتىل ونداي (كىرمە) سوزدەردى دىبىستىق-قۇرىلىمدىق جاقتان يگەرىپ، ءوزىنىڭ ايتىلىم (ارتيكۋلياتسيا، اكۋستيكا) زاڭدىلىعىنا بەيىمدەپ، ءوز سوزىنە اينالدىراتىنى بەلگىلى.

سوزدىك قۇرامنىڭ بايۋىنا وزگەتىلدىك سوزدەردىڭ اۋدارىلۋى دا قوماقتى ۇلەس قوسادى. بۇل ورايدا اۋدارىلعان ءسوزدىڭ ەكىنشى تىلگە ورنىعۋىنا ونىڭ دالمە-ءدال اۋدارىلۋى مەن ايتۋعا جاتىقتىعى قاجەت. ارينە، اۋدارما ءسوزدىڭ جالپىحالىقتىق سيپات الىپ، كەز كەلگەن ادامنىڭ سوزدىك قورىنا ەنۋىنە تاعى باسقاداي دا سەبەپتەردىڭ ىقپال ەتەتىنى راس. قالاي دەگەنمەن، اۋدارما ءسوز تىركەستەرى، سويلەمشە، سويلەمدەردى ايتپاعاننىڭ وزىندە، جەكەلەگەن سوزدەردىڭ دە تىلىمىزگە اۋدارىلۋىندا كوپ تۇيتكىل جاتىر. ونى تالاي مارتە ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇرمىز. وسى رەتتە ورىسشادان قازاقشالانعان بىرقاتار ءسوزدىڭ اۋدارماسى تۋرالى ءوز ويىمىزدى تاعى ءبىر رەت ورتاعا سالا كەتۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.

قاتە بولسىن، ابدەن ورنىققان ءسوزدى، قايتا وزگەرتەم دەۋ قۇر اۋرەشىلىك ەكەنىن تۇسىنەمىز. ماسەلەن، XX عاسىرعا دەيىن قازاق «دارىگەر» ءسوزىنىڭ ورنىنا ء«تاۋىپ»، «ەمشى»، «دوعدىر» دەگەن سوزدەردى پايدالانىپ كەلدى. كەيىن ورىستار وزدەرىنىڭ «لەكار»، «تسەليتەل»، «زناحار»، «دوكتور» سوزدەرىنەن جەرىپ، «ۆراچ» دەگەن ءسوزدى ويلاپ تاپقان سوڭ، ونى قازاقشالاۋ كەرەك دەپ شەشكەندەر، «دارىگەر» دەگەن ءسوزدى ويدان شىعارىپ، قولدانىسقا ەنگىزگەن ەكەن.

بۇگىن ورىس تىلىندە «فارماتسەۆت» دەگەن ءسوز پايدا بولعان كەزدە «دارىگەر» دەگەن ءسوزىمىز وسى ۇعىمدى بەرەتىنى انىقتالىپ، ەندى سوعان قازاقشا اتاۋ تابىلماي مي قاتۋدا. ال ەندى حالىققا قايتادان «ۆراچ» دەگەندى «ەمشى»، «فارماتسەۆت» دەگەندى «دارىگەر» دەيىك دەپ ءتۇسىندىرىپ كورىڭىز، قابىلداي ما ەكەن؟ سونداي-اق، ورىستىڭ «پوگودا» ءسوزى كەزىندە «اۋا رايى» دەلىنىپ قاتە اۋدارىلىپ كەتىپ، ول ءسوزىمىز «كليمات» دەگەن ۇعىمعا سايكەس كەلەتىنى كەيىنگى كەزدە اڭعارىلىپ، «پوگودا» دەگەندى اتام قازاق ەجەلدەن «كۇن رايى» دەپ كەلگەنىن ەندى بىلگەندەي بولىپ ءجۇرمىز. بۇعان «كۇن رايى جاقسى»، «كۇن بۇزىلىپ تۇر»، «كۇن جاۋىن-شاشىندى بولدى»، «بۇگىن كۇن اشىق ەكەن» دەگەن سياقتى ت.ب. قولدانىستار دالەل.

ال ورىستىڭ «ياۆلياەتسيا» ءسوزىنىڭ «بولىپ تابىلادى» دەگەن قازاقشا اۋدارماسىنىڭ تىلىمىزگە ورنىققانى، قاشان! ء«بىزدىڭ ستۋدەنت بولىپ تابىلادى» دەگەن سىقىلدى سويلەمدەردى ء«بىزدىڭ ستۋدەنت» دەپ ايتا سالۋدىڭ ورنىنا «بولىپ تابىلادى» تىركەسىن قولداناتىندار – قازىرگى ۋاقىتتا ەكى قازاقتىڭ ءبىرى دەۋىمىزگە بولادى.

ەندى ءبىر ماسەلە، قانداي دا ءبىر ۇعىم، قۇبىلىس، زاتتىڭ بۇرىننان كەلە جاتقان اتاۋىنا تيىسپەۋىمىز قاجەت سياقتى. ويتكەنى بۇرىنعى سوزگە جاڭا اتاۋ قويىلعان جاعدايدا ەكەۋىنىڭ اراسىندا جارىسپالى قولدانىس پايدا بولىپ، ءبىرى ءبىر سالادا، ەكىنشىسى باسقا سالادا قولدانىلا كەلە، اقىر اياعىندا بىرەۋى ەكىنشسىن ىعىستىرىپ، سيرەك (پاسسيۆ) قولدانىستاعى سوزگە اينالدىرادى ەكەن. وعان مىسال: قازاقتىڭ ءتول ءسوزى – «كۇنگەي (بەتكەي)» مەن «تەرىسكەي» سوزدەرىنىڭ ورنىنا، نە ءۇشىن ەكەنىن كىم ءبىلسىن، «وڭتۇستىك» پەن «سولتۇستىك» دەگەن جاساندى سوزدەر ويدان شىعارىلىپ، ولاردى حالىق جاپپاي قولداناتىن بولدى. ءبىرىنشىسى – جالپىحالىقتىق ءسوز رەتىندە اۋىل قازاعىنىڭ، ونىڭ وزىندە كونە كوز قارتتاردىڭ اۋزىندا جانە كوركەم شىعارمالاردا ءالى دە بولسىن قولدانىستا جۇرسە، ەكىنشىسى – وقۋلىق، وقۋ قۇرالدارى ارقىلى كەڭ تاراپ، تىلىمىزگە بەرىك ورنىعىپ، قازىرگى جاستاردىڭ ءجيى قولداناتىن سوزىنە اينالدى. سول سەبەپتەن بولار، قازىرگى جاستاردىڭ كوبىسى حالىق تىلىندەگى «كۇنگەي» مەن «تەرىسكەيدىڭ» نە ەكەنىن بىلە دە بەرمەيدى. جاساندى نۇسقاسىنىڭ ايتىلىمى (ورفوەفيا) مەن ەملەسى (ورفوگرافيا) قاتە. دۇرىسى «وڭتۇستىق»، «سولتۇستىق» بولۋى كەرەك ەدى. باسىندا «تۇس» پەن ء«تۇس» سوزدەرىنىڭ ەكى ءتۇرلى ماعىنا بەرەتىنىن اجىراتا الماعاندار قاتە جازىپ جىبەرىپ، جازباشا ءتۇرلى ادەبيەتتەر ارقىلى حالىققا كەڭ تاراپ كەتكەن. ەندى بۇگىن ءتىلىمىزدىڭ داۋىستى دىبىستار ۇندەستىگى (سينگورمونيزم) زاڭىنا سايكەس كەلمەيتىن ءتىل بۇزار سوزدەردىڭ قاتارىندا ءجۇر.

«وقساتام دەپ، بوقساتۋدىڭ» دالەلى بۇل سوزدەرمەن دە شەكتەلمەيدى، كەزىندە ورىستىڭ «پەرەسترويكا» ءسوزى «قايتا قۇرىلۋ» دەپ اۋدارىلماي، «قايتا قۇرۋ» دەلىنىپ، كەڭەستىك جۇيەنىڭ كۇيرەۋىمەن بىرگە ءوزى دە قۇرىپ كەتىپ، تاريحي (يستوريزم) سوزگە اينالعانى بەلگىلى. بۇل ءسوز تىركەسىنىڭ كەرەعار ماعىناسىن سول زاماننىڭ «اسا قىراعى چەكيستەرى» قالاي بايقاماعانى تاڭعالدىرادى. مولشەرى، «قايتا قۇرۋ» دەگەندى ۇسىنۋشىلار تىلىمىزدە «تۇرمىس قۇرۋ»، «باس قۇرۋ»، «جۇيە قۇرۋ»، «توپ قۇرۋ»، «تور قۇرۋ» دەگەن سياقتى تىركەستەردىڭ بار ەكەنىن العا تارتىپ، ءوز اۋدارمالارىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەسە كەرەك. الايدا «قۇر (تور قۇر)» مەن «قۇرى (جوعال)» ەتىستىكتەرىنە «ۋ» جۇرناعى جالعانعاندا ەكەۋى دە بىردەي دىبىستالىپ، ياعني «قۇرۋ» بولىپ، ومونيم سوزگە اينالاتىنى كەز كەلگەن ءتىلشى-اۋدارماشىعا تۇسىنىكتى. الدە ولار اڭعارماي قالدى ما ەكەن، مۇمكىن قاساقانا «قۇرۋ» ءسوزىنىڭ «قايتا» دەگەن سوزدەن كەيىن كەلىپ تىركەسكەندەگى ەكىنشى ماعىناسىن ادەيى ەسكەرۋسىز قالدىرعان دا شىعار؟!

كەيبىر اۋدارما سوزدەر ءوزىنىڭ دالدىگىمەن دە، جاتىقتىعىمەن دە حالىققا كەڭ تاراپ جاتادى. مىسالى، «جاعاجاي»، «ساياجاي»، «مەكەنجاي»، «اۋەجاي» سوزدەرى ورىستىڭ «پلياج»، «داچا»، «ادرەس»، «اەروپورت» دەگەندەرىنىڭ قازاقشاسى رەتىندە تىلىمىزگە ەركىن ەندى. راس، «جاي» ءسوزىنىڭ «مەكەن» سوزىمەن ماندەس بولىپ، بەلگىلى ءبىر «ورىن» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىنى بار، بىراق سوڭعى ۋاقىتتا «حانا» ءسوزى سەكىلدى قوسىمشالىق (جۇرناقتىق) گرامماتيكالىق ماعىناعا دا يە بولىپ، ءوزى تىركەسەتىن سوزبەن بىرگە جازىلاتىن بولعان. بۇل ەرەجە 2006 جىلعى سوڭعى ەملە (ورفوگرافيالىق) سوزدىگىمىزدە ەسكەرىلگەن دە ەدى. سوعان قاراماستان، ەلىمىزدىڭ باس گازەتى «ەگەمەن قازاقستاننان» باستاپ بىرقاتار باسىلىمدار قوس ءسوز (مەكەن-جاي) رەتىندە سىزىقشامەن (دەفيس) ءبولىپ جازۋلارىن ءالى قويماي كەلەدى.

قازىر تىلىمىزدە ورىستىڭ «نەپرەريۆنىي» دەگەن ءسوزىنىڭ «ۇزدىكسىز» دەگەن قازاقشاسى قولدانىستا ءجۇر. بۇل ءسوز، كوبىنەسە، «ۇزدىكسىز دامۋ»، «ۇزدىكسىز ءبىلىم بەرۋ» دەگەن سياقتى تىركەستەرمەن كەلەدى. ورىستىڭ «نەپرەريۆنىي» ءسوزى «رۆات/پرەرۆات» ەتىستىگىنەن تۋىندايتىن بولسا، وندا ول – قازاقشا ء«ۇزۋ» ەتىستىگىنەن جاسالىپ، «ۇزىكسىز» بولۋى قاجەت ەدى (پەرەرىۆ – ءۇزىلىس). ولاي بولماي، «وزات» ءسوزىنىڭ ءسينونيمى «ۇزدىك» (ۇدىك وقۋشى، ۇزدىك باعا ت.ب.) سوزىمەن بەرىلىپ، «وزاتسىز دامۋ»، «وزاتسىز ءبىلىم بەرۋ» دەگەن ماعىناداعى كەرەعار تۇسىنىكتى قالىپتاستىرىپ ءجۇر. ءبىر قاراعاندا «ۇزدىك» پەن «ۇزىك ء(ۇزىلىس)» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى ءبىر عانا ء«ۇز» ەتىستىگى سياقتى بولىپ كورىنگەنىمەن، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ەكەۋى ەكى ءتۇرلى ماعىناداعى ومونيم تۇبىردەن وربىگەندەي، ياعني «ۇزدىك» ءسوزىنىڭ دە ءتۇبىرى ء«ۇز» (وز+ا+ت) بولعانىمەن، ونىڭ ءاۋ باستاعى ماعىناسى ۇمىتىلىپ، قازىر بىزگە تۇسىنىكسىز رەليكت ءتۇبىر بولىپ قالعان دەگەن ويدامىز. الدە «وزات» پەن «ۇزدىك» سوزدەرىنىڭ «وز» بەن ء«ۇز» دەگەن تۇبىرلەرى كەزىندە ورتاق تۇبىردەن تاراعان شىعار؟  

سونداي-اق قازىرگى كەزدەگى «پوليازىچنوە وبرازوۆانيە» دەگەننىڭ قازاقشاسى رەتىندە قولدانىلىپ جۇرگەن «كوپتىلدى ءبىلىم بەرۋ» تىركەسىنە دە كۇدىك-كۇمانىمىز (پرەتەنزيامىز) بار. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ء«بىلىم كوپ ءتىلدى» بولمايدى، كەرىسىنشە «كوپ تىلدە ءبىلىم بەرۋ» نەمەسە «كوپ تىلدىك ءبىلىم بەرۋ»  بولۋى كەرەك سياقتى. البەتتە، بۇل ءوز ويىمىز.

وسىنداي-وسىنداي ءدۇدامال اۋدارمالار تىلىمىزگە بىرتىندەپ ەنىپ جاتىر. ولاردى ءبىر جونگە كەلتىرىپ رەتتەۋ – اۋدارما ىسىنە اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، ءار ءسوزدىڭ ماعىنالىق قوسىمشا رەڭىنە ءجىتى نازار اۋدارۋدا جاتقانداي.

يسحان بەيبىت جالەلۇلى، ف.ع.ك.، دوتسەنت،

اباي اتىنداعى قازۇپۋ ادەبيەتتانۋ جانە

ءتىل ءبىلىمى عزي قىزمەتكەرى

Abai.kz