Kóz tii degende bala kezim esime týsedi. Atamnyng boyyndaghy erekshe qasiyetting biri – kóz tiygen balany qúlan-taza aiyqtyryp jiberetin. Atam kóz tiygen balagha týkirgennen keyin әlgi sәby búrynghy qalpyna keletin. Osydan keyin janaghyday oqigha oryn alyp jatsa, mening esime dereu bala kezdegi sol bir kórinister orala beredi. Áriyne, ol shaqta múnday sharalardy dinge qatysty dep sanap, oghan kóp adam jaqynday bermeytin edi. Aldymen dәrigerdi jaghalap keledi. Olardan esh qayran bolmaghannan keyin amalsyzdan kóz tiygendi qaytara alatyn adamdargha keletin-di. Osydan ghalamnyng tylsym syrlaryna qayran qalmasqa amalyng qaysy? Qansha jerden oghan júrtty sendirgisi kelmegenmen ejelden kele jatqan osynday qasiyetterimen erekshelenip jýretin adamdar sany az bolmaytyn. Dәstýrli qazaq qoghamyndaghy nanym-senimning búl týri osylaysha elding arasynan joghalghan joq. Shyndyghynda, ony eshkim de joqqa shyghara almaytyn. Álemning jәne elimizding beldi ghalymdarynyng ózi onday qúbylystyng joq ekendigin aityp, elding aldynda óz týiinin jasay almaghany belgili. Osynyng nәtiyjesinde oghan qúrmetpen qarap, sonday qasiyetti boyyna sinirgen adamdar ýnemi qúrmetke bólenip jatatyn.

Adamdar arasynda bireuge súqtana qaraytyn adamdardy jaqtyra bermeytinin bayqaymyz. Tipti, kózi ótkirleri de bar desedi. Olargha eshtenge basa nazar audaryp qaramau qajet delinetin. Soghan qaramastan kóz tiyip, ózderin jaysyz sezingen jandar kezdesip qalyp jatatyn. Halqymyzdyng tanym-týsiniginde jaqsy adamgha, jas nәrestege, jýirik jylqygha, әdemi qyzgha kóz tiyedi degen әngime aitylyp jatatyn. Sodan da bolar, jana tughan nәresteni kózi ótkir adamdargha kórsetpeuge tyrysatynyn angharamyz. Sonday-aq, san aluan alaman bәigede aldyna jýirik saldyrmaytyn sәigýlikter de elding kózinen tasa jerde ústalushy edi. Al ómirge jana kelgen nәrestege kóz tiymesin dep sol ýshin moldagha dúgha oqytyp, túmar jazdyryp alatyn. Ony bylghary boytúmardyng ishine salyp, moynyna taghyp qoyghan nemese ýstindegi kiyimning omyrauynyng astynghy jaghyna qadap qoyyp jatqanyn talay mәrte kózimiz kórdi. Kóz tii  saldarynan kishkene nәrsete auyryp qalsa, oghan alghashqyda ózderining tarapynan emdeu jasap jatady. Ájelerimiz oghan ashylau әdisin qoldanatyn. Búl maqsatta qoldaryna ashylau túzdy alyp, balanyng jalanash denesine basyp, kóz tiidi qaytaryp jatty. Elimizding keybir ónirlerinde kóz tiige qarsy qoldanylatyn әdister de barshylyq. Mәselen, Jetisu ónirinde jeti úsaq tasty túmarsha etip, shýberekke tigip qon salty bar ekenin sol aimaqta túratyn azamattar jii atyyp otyrady. Jergilikti júrt ony til-kózden saqtanu sharasy dep sanaydy. Jasy ýlken kisiler jas balany kóz tiiden saqtau ýshin ýshkirip nemese týkirip degendey әreketter jasaytyn. Álemdegi kóptegen halyqtardyng tynys-tirshiliginde týkiru әreketi magiyalyq jәne diny әdet-ghúryptary manyzdy mәnge ie bolyp otyr. Ilgeri kezden beri bosaghadan endi ghana attaghan jas kelin men ómirge jana kelgen nәrestege qyzygha qaraghan adamgha kóz tiyedi dep sanap, oghan nazar audarghan adamyna týkirtuge mәjbýr etetin. Sondyqtan múnday is-qimyl jasaytyn adamdar eng aldymen "Til-kózim tasqa" dep әngimesin bastaytyn. Bolmasa, eng aldymen týkirip alyp, sodan keyin әngimesin jalghap jatatyn. Taghy bir aita keterligi, adamgha nemese malgha kóz tiyip jatsa, til kestiru arqyly emdegen. Osynday sharadan keyin qúdayy as beriletin edi. Sauyqqan adamnyng biraz uaqyt eshkimmen sóilespeui talap etiletin.

Búl jóninde ghylymnyng aitary da bar. Negizinen kóz ben til energetikalyq jaghynan qorghalmaghan jәne әlsiz qorghalghan adamdargha tiyetin kórinedi. Alayda ghylymda  adamnyng kóz tiige de jәne duagha da senbegeni dúrys delinedi. Ókinishke oray, bir nәrsege senbeu tolyqtay qorghanys әkele qoymaytynyn eskeruimiz kerek. Shyndyghyn aitqanda, odan eshkim de tolyqtay saqtana almaydy. Materialister de, demokrattar da... Olar boyynda kóz tii men duagha úqsas sozylmaly qaju sindromyna jii úshyrap jatady.  
Osy taqyrypqa nazar audaryp jýrgen mamandardyng aituynsha, bioórisi әlsiz jәne minezi ynjyq adamdargha bioórisi kýshti jәne minezi qatty kelgen kez kelgen adamnyng kózi tiii mýmkin degen joramal aitylady. Jalpy alghanda, bir adamnyng ekinshi bir adamgha teris bioenergetikalyq әseri kóz tii dep atalady. Osynday jaghdaygha dushar bolghan adamnyng ainalasymen energiya almasuy búzylady. Sonday jaghdaydy bastan ótkizip jatqan adamnyng kónil-kýii tómendeydi. Osynday adamnyng bioórisinde energetikalyq tesikter payda bolady. Solar arqyly adam boyyndaghy energiyalar aghyp ketedi dep aitylady.

Áriyne, adamnyng barlyghy birdey emes. Bireu ekinshi bir adamnyng algha ozyp ketkenin qalay bermeydi. Osylaysha ol sol adamnyng ómirine kózining súghyn qadauy ghajap emes. Osynyng nәtiyjesinde onyng sol adamgha kózi tiyip qaluy әbden mýmkin. Týrli әdistermen kóz tiidi anyqtau barysynda onyng týrli jaghdaylary anyqtalyp jatady. Oghan basty sebepter qanday? Adamdar arasyndaghy ishtarlyq, jaghymsyz qarym-qatynas, jek kórushilik jәne ózge de teris jaghymsyz jaghdaylar kóz tiiding basty sebepterining biri sanalady. Ras, kóz tii әdeyi jasalghan jәne oilastyrylmaghan jaghday bolyp tabylady. Ádeyi jasalghan kóz tiiding basty sebebi – menmendikting eng bir kýshti kórinisi – ishtarlyq. Ótirik demey-aq qoyalyq, ómirde ishine shynashaq ainalmaytyn jandar da kezdesedi.

Qashanda eshkimge jamandyq oilamay-aq qoyalyq. Layym, solay bolsyn deyikshi. Óitkeni, qay kezde de denimizding saulyghy jaqsy. "Basty baylyq – densaulyq" deydi ghoy qazaq. Týrli jaghymsyz әreketterden túla boyymyzdy saqtasaq deymiz. Osynyng nәtiyjesinde ózimiz de týrli tosyn jaghdaylardan aman bolamyz.

Avtor: Ádilet Talaptan

Derekkózi: http://alashainasy.kz