Bizding memlekette el men jer iyesi qazaqtan basqa 15-ke juyq iri últtyq diasporalar shoghary beybitshilik pen kelisimde ómir sýrude. Halyqtar birligi - elimizding basty jetistigi. Etnosaralyq toleranttylyq pen qoghamdyq kelisimdi saqtau tәuelsiz Qazaqstannyng eng basty jәne dausyz tabystarynyng birine ainaldy.

Últtyq birlikti nyghaytu elimizding jәne halqymyzdyng tabysty bolashaghynyng kepili bolyp qala beredi. Qazaqstannyng ýlken otbasyna qazaqtar, ózbekter, orystar, ukraindar, nemister, kәrister, úighyrlar, tatarlar, evreyler, armyandar, dúnghandar, kýrdiler, әzerbayjandar jәne basqalar kiredi. Búl halyqtardyng әrqaysysy biregey, biraq Qazaqstan aumaghynda birge olar - birtútas tatu halyq bolyp sanalady.

Qazaqstan halqynyng birligi baylanystardy nyghaytugha, týrli etnos ókilderi arasyndaghy dialogty barynsha ashyq etuge, elde túratyn halyqtardyng mәdeny kópúltty dialogynyng jetistikterin kórsetuge baghyttalghan.

Álem memleketteri últtyq qúramyna qaray: birúltty: Koreya, Japoniya, Armeniya; kópdiasporaly: Qazaqstan, Qyrghyzstan, Ózbekstan; kópúltty: Qytay, Amerika Qúrama Shtattary, Týrkiya, Braziliya, Indoneziya t.b. jatady.

Aq patshanyng jәne qyzyl imperiyanyng otarlauynan Ortalyq Aziyadaghy ýsh týrk eli Qazaqstan, Qyrghyzstan, Ózbekstan kópdiasporaly elderge ainaldy. Biz jogharydaghy sóz etken últtyq qúramgha qatysty KSRO kezinde «Últtar dostyghy» jeleuimen «kópúltty respublikalar» degen kenestik mif payda boldy. Kez kelgen memleket kópúltty bolu ýshin onda túratyn әr últtyng tarihy qalyptasqan terrotoriyalyq aimaghy boluy kerek. Al, qazaq, qyrghyz jerinde ózge últtar qúrghan memleketter bolghan joq. Patsha otarlauy qyrghyz ben qazaqtyng últtyq qúramyna kóp ózgerister әkeldi.

Qos týrk eli sonyng nәtiyjesinde kópdiasporaly elderge ainalyp otyr.

Qazaqstan - kópdiasporaly el

Kópdiasporaly el degenimiz ne? Kóbinese búl terminmen óz tarihy tamyry joq týrli etnikalyq toptar túratyn belgili bir últqa tәn memleketterding mәrtebesi aiqyndalady. Al kópúltty memleketting qúramynda bir kezderi óz memlekettiligi bolghan nemese belgili bir tarihy kezende ózgelerden basyp alghan jerin syigha tartqan biyleushining arqasynda bauyr basqan últtardyng jana tarihy otany jatady. Mysalgha: Armeniya memleketi Ázerbayjannan tartyp alghan jerge Orys imperiyasynyng qoldauymen qonystanyp, ondaghy jergilikti últtardy tarihy bauyr basqan otandarynan aiyrdy. Sonyng nәtiyjesinde býgingi Armeniya birúltty memleketke ainalyp otyrghan jayy bar.

Qazaqstan - kópdiasporaly elge qalay ainaldy?

Nege Qazaqstan - kópdiasporaly el? QR Statistika burosynyng mәlimetinshe, el aumaghynda 40-tan astam ýlkendi-kishili diasporalyq últtar túryp jatyr, olardyng arasynda orys, ukraiyn, ózbek, nemis, tatar, úighyr, ózbek, korey, әzirbayjan, dýngen jәne t.b. Qazaqstan iri aumaqtyq memleketterding qataryna kiredi.

«Qazaqstannyng demografiyalyq tarihy» kitabynyng avtory Valentina Kozina Reseyge qosylu, sodan keyin qonys audaru qozghalysy ýderisinde Qazaqstanda birtindep kópúlttylyq qalyptasqanyn jazady. 1897 jylghy Resey imperiyasynyng birinshi jalpygha ortaq halyq sanaghynyng derekteri boyynsha, ónirde 60-tan astam últ túryp jatqany belgili boldy.

Kelesi ghasyr tehnologiyalyq damu men progresting ghasyry boldy. Tap osy kezende qazaq dalasyna kóshi-qon artty. Jergilikti halyqtan tartyp alynghan jerler jana kóship kelushilerge ýlestirildi. Patsha ýkimetining búl sayasaty elimizdegi últtyq toptar sanynyng úlghangyna yqpal etti. Mysaly, memleket aumaghyna qauipsizdik pen túraqtylyq ýshin Qytaydan qashqan kóptegen dýngender men úighyrlar qonys audardy.

Etnikalyq toptardyng kóshi-qonyna memlekettik sayasat yqpal etti:

Qazaqstandaghy stolypindik reformalar orystar, polyaktar, ukraindar, belorustar kóship-qonuynyng jappay tolqynyna týrtki boldy.

1930-40 jyldary Qazaqstan aumaghyna Volga men Kavkazdan mәjbýrli týrde kóshirildi. Últtardyng arasynda koreyler, ingushtar, sheshender, meshet týrikteri jәne basqa da últ ókilderi bar edi.

Ekinshi dýniyejýzilik soghys kezinde kenes azamattary Qazaqstangha kóship keldi, óitkeni olar okkupasiyalanghan aumaqtarda ómir sýrgisi kelmedi. Soghystan keyingi jyldary Qazaqstangha búrynghy KSRO-nyng týkpir-týkpirinen myndaghan adam tyng jerlerdi iygeru ýshin keldi. Búnyng bәri qyzyl otarlau kezinde oryn alghan oqighalar bolsa, Qazaqstan ózin tәuelsiz memleketpiz dep jariyalaghan kezde onyng aumaghyna týrikter, sheshender, qytaylar, koreyler, kýrdter túraqty túru ýshin kele bastady. Mine, tәuelsizdik alghanymyzgha deyingi aralyqta Qazaqstan kópdiasporaly elge ainalyp ýlgerdi. Jәne el aumaghynda bir-birimen týsinistiktegi últy men tegine qaramaytyn anatildi, qazaqtildi jәne orystildi әleumettik orta qalyptasty.

Býginde Qazaqstan - kópdiasporaly el dep senimmen aitugha bolady. Etnosaralyq kelisim memleketting sayasy túraqtylyghynyng negizine ainaldy. Azamattar últy men nәsili boyynsha bólinbeydi, ózderin Qazaqstan Respublikasynyng birtútas halqy dep sanaydy. Búl memlekettik dengeyde rastaldy. QR Konstitusiyalyq zanynda (6-bap) barlyq azamattardyng últyna, shyghu tegine, әleumettik jәne mýliktik jaghdayyna, kәsibine jәne túrghylyqty jerine qaramastan teng qúqyqtary, bostandyqtary men mindetteri bar ekendigi jazylghany tap osynyng kuәsi bolyp tabylady.

Abai.kz