Baghdat QOJAHMETOV,

«31-arna» telearnasynyng bas diyrektory: 

 Aqparat salasynda júmys isteu - shygharmashylyq emes 

– Baghdat Bolatjanúly, ómirbayanynyzdy qarasaq, búl qyzmetke kelmes búryn, tilshilikten bastap, jurnalistikanyng barlyq satylarynan jýrip ótken ekensiz. Isker basshy, kəsiby jurnalist retinde búl qyzmetinizdi shygharmashylyq órleu, ne iskerlik jetistik dep baghalaysyz ba?

– Alghashqy enbek qadamym qoy baghudan bastalghan. Sol kezde eki dýrkin Sosialistik enbek eri Golovadskiyge úqsap, elime qyzmet etip,maqtanyshy bolsam deytinmin. Kenes sayasatyn kóp bile bermesek te, arman maqsatymyz aiqyn bolatyn. Adamzattyng ómirdegi ýlken maqsatynyng biri ata-ana ýmitin aqtau bolsa, men de sonday niyetpen əke-sheshemning maqtanyshy bolsam, atam men apamnyng «úlymyz eline adal azamat bolyp enbek etip jatyr» degen sózderin estisem dep jýretinmin. Sol armannyng izimen Almatygha kelip, Poliytehnikalyq institutqa oqugha týstim. «Qazaqstan» telearnasynda diktorlyq qyzmetke jariyalanghan bayqaugha qatysyp, abyroymen jenip shyqtym. Odan keyin QazMU-dyng jurnalistika fakulitetine oqugha týsip, bilimimdi terendetip, alghashqy qadamdarym jasalghan bolatyn. Búl 1992 jyldardyng shamasy edi. Al, endi sizding súraghynyzgha tikeley jauap beretin bolsam, shygharmashylyq nemese kariera eki úghym. Ol ekeuining basy bir arnagha toghysa berui siyrek kezdesetin qúbylys.Degenmen, biz kóbine osy qalyptasyp qalghan qaghidadan shygha almay qalamyz. Meninshe, BAQ salasynda júmys isteu shygharmashylyq emes. Bizding shatasatyn jerimiz de osy. Jurnalist bolu búl – kəsip týrin iygeru. Kýn kóru qúraly dep aitsam, keybireuler kelispegenimen, qarap otyrsanyz, osy arqyly adamdar kýnin kórip otyr. Aqyndar óleng jazsa, suretshi suret salsa búl shygharmashylyq. Al, kýndelikti ainalysatyn isindi kəsipting (júmystyn) týri dep qarastyruymyz kerek. Basqalardan biyik bolu ýshin óz kəsibindi tereng bilumen qatar, kəsiby dərejede ýirengende kóp jetistikke jetesin.

– Bizding biluimizshe, «31 arnany» qarjylandyru men basqaru reseylik kompaniyanyng iyeliginde. Búl qanshalyqty ras jəne aqparattyq sayasat qanshalyqty təuelsiz?

– «31 arna» elimizdegi zang jýiesimen júmys jasaytyn təuelsiz últtyq arnalardyng biri. Qarjylandyru men basqaru məselesinde telearna eshqanday kórshi elderding kompaniyalaryna baghynyshty emes. Osydan 6 jyl búryn halyqaralyq mediaholding kompaniya aksiyasynyng 20 payyzyn aktiv retinde satyp alghan bolatyn. Bizding qarym-qatynasymyz tek tabys tabu men biznes aktivterin damytugha negizdelgen. STS-medianyng «31 arnanyn» habar taratu jýiesine, aqparat sayasatyna eshqanday da yqpaly joq. Efirden kórsetiletin habarlar reti redaksiya alqasynyng jalpy maqúldauymen ghana sheshiledi. Sonyng arqasynda songhy ýsh aidyng kóleminde «31 arna» otandyq arnalar reytinginde ekinshi orynda túr. Birinshi oryndaghy «ORT Evraziya» arnasynyng «tamyry» Reseyde bolghandyqtan biz memlekettik, últtyq arnalardyng ishinde birinshi orynda túrmyz desek bolady. Qosymsha aita ketetin jəyt, STS medianyng negizin qalaushy – amerikalyqtar men shvedtikter.

– Reseylik Halyqaralyq STS medianyng sizderding júmystarynyzgha əseri boldy ma? 

– STS media televiziya salasynda óz-ózin qarjylandyru men tabys tabudy tereng mengergen iri holding. Biz olarmen televiziyany tabys kózine ainaldyrudy, biznesti damytudy jəne barynsha kəsiby dengeyde júmys jasaudy ýirendik. Sonyng jemisi bolar, memleketke nemese demeushilerding qolyna qarap otyrghan joqpyz. Elimizde subsidiyagha aqsha almay óz qarajatymen júmys jasap otyrghan biregey arna bizbiz. Ótken jyly «Aytylmaghan əngime» tok shouyn shygharugha memlekettik tapsyrys negizinde qarjy alghanymyz bolmasa, jalpy memleket qarjysyna qarap otyrghan joqpyz.

– Elimizde janalyqtar taratatyn aqparattyq baghdarlamalar arasynda «Informburonyn» oq boyy ozyq túrghany jalpygha məlim. Múnday abyroygha jetuding jay-japsaryna toqtalyp ótseniz?

– Ər baghdarmalanyng ózindik erejesi bar. «Informburonyn» negizgi ústanymy: aqty – aq, qarany – qara dep aita otyryp, qoghamgha ziyan keltirmeytin, shynayy jəne naqty aqparat jetkizu. Bizding jurnalister men redaktorlar jasaytyn reportaj sapasynyng aighaghy – kýnde saghat 20:00 de ər besinshi qazaqstandyq qalt jibermey «Informburony» qosady. Respublikanyng týkpir-týkpirinen kórermender habarlasyp, janalyqtar retining ashyqtyghy men terendigi turaly ystyq-yqylastaryn bildirip, jalpy újymnyng júmysyna səttilikter tilep jatady.

– Əlginde «31 arnanyn» óz-ózin qarjylandyryp otyrghanyn aittynyz. Múnday jetistikke qalay jettinizder?

– Əlemdik telekompaniyalardyng ishinde óz-ózin qarjylandyryp, oghan qosa payda alyp jatqandary neken-sayaq. Múnday jetistikke jetuding syry dep mynaday ýsh qaghidany ataghan bolar edim. Birinshiden, joghary dərejeli mamandardan túratyn újymnyng talmay qyzmet etken enbegi, ekinshiden halyqaralyq basqarudyng ozyq ýlgilerin tereng mengeru. Al ýshinshiden, əlemdik təjirbiyede bar naryqtyq ekonomika jýiesining ozyq tehnologiyalaryn paydalanu. Telearnanyng saraptamalyq departamentining naryqtaghy jaghdaydy tekseru men taldau nətiyjelerine sýiene otyryp, ózindik əreketterimizdi jasaymyz. Baghdarmalardy dayyndau departamenti qoghamdaghy jalpy jaghdaydy nazardan shygharmay, sol uaqyttaghy ózekti məselelerding tizbesin jasaqtaydy. Kompaniya júmysynyng nətiyjesi sətti shyghu ýshin, ər qyzmetkerge shamasy jetetin júmysty jýktey otyryp, yntalandyrudan tys qaldyrmau kerek.

– Jarnama əkelgen nemese aqyly baghdarlamalar jasaugha qatysqan qyzmetkerge qosymsha yntalandyru nemese payyzdyq ýsteme jasau qarastyrylghan ba?

– «31 arnanyn» jarnama uaqytyn naryqqa satatyn jalghyz kompaniya – «Video International».Ol əlemdik standart boyynsha jarnama uaqytyn

reytingke, yaghny GRP-gha audaryp, ýlken kompaniyalar men agentttikterge úsynady. Kórsetilim ýlesi neghúrlym kóp bolsa, jarnamanyng baghasy soghúrlym qymbattaydy. Solaysha kompaniyanyng tabysy ósedi, týsken qarajat sapaly əri qyzyqty baghdarlamalar jasaugha júmsalady. Negizi, qazirgi naryq zamanynda tauar óndiru qanshalyqty qiyn bolsa, sol tauardy qarjy kózine ainaldyru odan da qiyn.

– Əriyne, soghan oray jurnalisterding ózin-ózi jetildiruine de mən beretin shygharsyzdar?

– Ózim júmysty diktor, reporter bolyp bastap, shet elderdegi əriptesterimnen mýmkindiginshe təjiriybe jinaqtaghanymnyng arqasynda osynday jetistikke jettim dep oilaymyn. «Kóp jasaghannan emes, kópti kórgennen súra» degendey, adam bógde dýniyelerdi kórgen sayyn, onyng oilau qabileti keneyip, oy qorytuy terendey týsetini turaly «Informburodaghy» əriptesterime jii aityp otyramyn. Halyqaralyq dengeydegi sheteldik telearnalardan qalyspay damu ýshin jurnalist mindetti týrde shetelge baryp, təjiriybe almasyp túruy qajet. Təjirbie almasu maqsatynda TMD, Týrkiya, Qytay telearnalarymen memorandum  jasasqanbyz. Sonymen qatar, aimaqtaghy tilshilerding Almaty men Astanada boluy, tiyisinshe Almaty, Astana burosyndaghy jurnalisterding aimaqtarda boluyn úiymdastyramyz. Adam kýndelikti bir dýniyeni kóre berse, kózi ýirenip, janalyq ayasy taryla beredi. Jurnalisting kórgen bilgeni kóp bolsa, onyng jasaytyn habary men baghdarlamasy tiyisinshe qyzyqty əri tartymdy bolady.

– Təjiriybeli jurnalist esebinde otandyq basqa arnalardyng ozyqtyghy men olqylyghyn qalay baghamdaysyz? 

– Qazaq televiziyasy maqtaytynday halde. Shetel telearnalary men olarda kórsetiletin baghdarlamalar dengeyimen salystyryp qaraytyn bolsaq, bizdin

baghdarlamalar olardikinen esh kem emes. Últtyq dýniyetanymgha qazaqtyng ruhaniyatymen qoghamnyng basyndaghy týrli týitkilderdi zerdelep, ong sheshim

shygharugha halyqqa aghartushylyq júmystaryn jýrgizgendey jaqsy baghdarlamalar shyghyp jatady. Əriyne, elimizdegi basqa telearnalarmen bəsekelestik jaghdayynda júmys isteuge tura keledi. Kónil quantarlyghy otandyq telearnalardyng naryq zanyn, reyting jasau salasynda əlemdik təjiriybeni jaqsy mengergenin bayqap, kórip otyramyz. Əngimening basynda aitqanymday, eng alghashqy armandarymyzdyng biri ata-anamyzdyng maqtanyshy bolu bolsa, endigi maqsat mýddelerimiz elimizdin, halqymyzdyng kónilinen shyghatynday enbek jasau. Meninshe, bizding eng ýlken bəsekemiz təuelsiz elimizding aqparat salasyn damytugha baghyttaluy kerek.

– Telearnalar turaly oiynyzdy bildik. Al, sol telearnagha kelip jatqan býgingi jurnalistter turaly ne aitar ediniz?

 – Jastardyng basym kópshiligi jurnalistikagha mamandyq retinde qaramaytyn sekildi. Halyqqa tanymal bolu qúraly retinde qarauynyng saldarynan, ómirin jurnalistikamen baylanystyratyn jastardyng qatary azayghanyn bayqadym. Ótken jyly jurnalistika fakuliteti studentteri arasynda «jurnalistika mamandyghyn ne ýshin tandadyn» degen saualnama qortyndysynda jastardyng 90-95 payyzy tanymal bolu, kariera jasaudyng tóte joly ekenin aitqan. Naryq zamanynda búl ýlken qauipti jaghday emes shyghar. Degenmen, əuelgi arman-maqsatyn jurnalistikamen baylanystyrmay, mamandyqty «kezdeysoq» tandaghan jastar osy salanyng kórkin qyzdyrmasy beseneden belgili. Ómirde barlyghy oilaghanday bola bermeytinindey, keyde jurnalistikany mansaptyq qúral retinde tandaghan adamnan da jaqsy jurnalist shyghady. Məselen, qazir agha buyngha ainalghan Jýsipbek Qorghasbek, Núrtóre Jýsip, Núrjan Múhamedjanova, Shəmshiddin Patteevterding qataryn alsaq, olarda jurnalist bolu armanyna tabandy týrde qol jetkizu basty maqsat bolghan. Jəne olar basshylyq qyzmetti de atqara aldy. Biraq, olar negizinen jurnalisttik ústanymnan ainymay qaldy. Osy jerde əke men bala, agha men inining arasynda baylanys ýzilgendey boldy.

– Naryq zamany, jahandanu desek te últtyq tərbie jastardyng boyyna jetpey jatyr ma?

– Búl rette jastardy kinəlaugha bolmaydy. Qayta solardyng ómirge degen kózqarasymen ózindi de damytyp otyru kerek sekildi. Jastardy tərbiyeleude aqparat qúraldarynyng orny erekshe ekenin bilgendikten, kórermenge berer taghylymy az, arzanqol baghdarlamalargha baylanyp qalmauymyz qajet sekildi. Óitkeni qazir tele-radio arnalarynyng barlyghy derlik ənshi, akter, taghy basqa shou ónerining ókilderimen birlesken joba jasasaq reytingimiz kóteriledi degen oida. Tek reyting qualaugha negizdelgen kez kelgen joba jalpyhalyqtyq sýiispenshilikke ie bolmaydy. Sebebi onda ruh joq, maghyna joq. Təuelsizdigimizdi bayandy etetin jastargha salmaqty oy aitatyn baghdarlamalar reti kerek. Qazir osy qaghidagha say júmys jasap jatyrmyz. Mynaday bir mysal keltireyin. Kónekóz qarttan bireui alyp-úshqan minezdi, shymyr deneli, ekinshisi tolyqtau, sylbyr eki balanyng qaysysyn qoy, qaysysyn jylqy baghugha jiberu kerektigin anyqtap beru turaly qolqa salynady. Kimdi qayda júmsau kerek? Sonda əlgi qart alókpe, shymyr balany qoy baghugha al, tolyqtau, sylbyr balany jylqy baghugha jiberedi. Birinshi bala sabyrlylyqqa baysaldylyqqa mashyqtansa, ekinshi bala jyldamdyqqa, shapshandyqqa qalyptasady. Mine, bizding halyq úrpaghyn osynday qarapayym, biraq astarynda tereng məni bar mysaldarmen tərbiyelegen. Qazirgi zamanda osy negizdi internetpen, telefoniyamen baylanystyra otyryp, úrpaghymyzgha tərbie beruimiz kerek. Biylghy ótken ÚBT-da qazaq mektepterin ayaqtaghan oqushylar aldynghy qatarda boldy. Qazaq mektepteri oblystarda alghashqy 1-7 oryndarda bolsa, orys mektepteri 8 oryngha jayghasty. Mine, osydan-aq kóp nərseni baghamday beruge bolady.

 - Qazaq mektepteri men qatar qazaq tildi qoghamnyn, ondaghy negizgi últtyng damuy qanshalyqty dengeyde dep oilaysyz?

– Tughan jerim Jarkent ónirining jartysy úighyrlar. Búryn olar balalaryn orys, ne úighyr mektepterine beretin. Al, qazir úighyr mektepteri jabylyp jatyr. Sebebi, olardyng kóbisi balalaryna qazaq tilin ýiretuge yntaly. Qazaqstanda qazaqtyng sany 1999 jyly 49 payyz bolsa, 2009 jyly 60,4 payyzgha ósti. Yaghni, aldaghy 10-15 jyldyng kóleminde qazaqtyng ýlesi 75-80 payyzgha jetedi degen sóz. Sondyqtan da biz qazaq tilindegi ózindik jobalargha erekshe kónil bólemiz. Aksionerler újymy da, basqarushy STS Media holdingi de osy baghytymyzdy qoldap otyr. Qazaq halqynyng sany kóbeyedi degen sóz – qazaqtildi habarlardyng telekórsetilimdegi ýlesi artady degen sóz. Yagh ny olargha jarnama eki ese kóp týsedi, tabysy kóbeyedi. Bizding telearna barsha kommersiyalyq telearnalardyng ishinde qa zaq tar eng kóp kóretin telearna. Biz qazaqtildi auditoriyanyng mýddesi ýshin júmys isteymiz. Qazaq tilining Qazaqstanda jalpyhalyqtyq qoldanystaghy til bolatyny sózsiz. 1932-34 jyldary halqymyzdyng teng jartysynan astamy qyrylyp qalmaghanda biz qazir 50-60 mln. Adamgha jeter edik. Keyingi 5-6 jyldyng kóleminde jylyna 2-3 payyz kóbeyip otyr. Búl da quantatyn jaghday. Onyng ýstine últ retinde qazaqtyng orta jasy – 24- 25 jas bolsa, búl kórsetkish Reseyde – 54 jas. Qazaq halqy demografiyasy damyp kele jatqan əlemdegi sanauly halyqtardyng biri. El bolyp, últ bolyp biyikterdi  baghyndyratynymyzgha seneyik.

Súhbattasqan Erkinbek SERIKBAY

Abai.kz