Islamgha filosofiyanyng qyzmetining keregi joq, filosofiyasyz taza Islam degen saryndaghy ótken ghasyrlarda bolghan talas tartysty tarih ainaldyryp Qazaqstangha da alyp keldi. Búl súraqtyng әleumettik jelilerde talqylynyp jatqanyna birneshe aptanyng jýzi boldy. Búl súraq kezinde san mәrte talqylanyp óz jauabyn alsada, tarih búl súraqtargha jauap bergen adamdardyng baghasyn bersede, әr uaqyttyng óz adamdary bar dep shama sharqymyz kelgenshe oy qosyp kórelik.

Áueli Islam dinine kishkene toqtalyp ótelik. Barshamyzgha belgili Islam dini Alla tarapynan payghambarymyz Múhammed s.gh.u. arqyly barsha adamzatqa týsirilgen Ilahy din. Islamda kez kelgen adamgha týsinikti qaghida bar, ol Islam dinin ústanyp ómirin din jolyna arnaghan adamnyng eki dýniyede baqyt pen shattyqta ómir sýrui. Alayda payghambarymyz Múhammed s.gh.u. nan keyin alghashqy tórt sahabanyng kezinde aq músylmandardyng talas tartysy bastaldy. Nege? Óitkeni jaratylysy, tanymy, aqyly әr týrli jaratylghan adam balasy Allanyng haq dini islamdy ózining sanasy jetkeninshe әr týrli týsine bastady. Sózimiz dәiekti boluy ýshin mysal keltire keteyik. «Ibn-Sina men әl-Farabiydi synaghan әl-Ghazali, óz júmystarynyng ezoteriyalyq jәne ekzoteriyalyq mazmúnyn aiqyndau oqyrmannyng qúzyrynda dep sanady, óitkeni aqiqat әrkimge onyng qabiletterining dengeyine qaray ashylady jәne múnyng barysynda «nadandar» oghan ziyanyn tiygizbeu ýshin aqiqat bilimning syrtqy jiyeginde ornalasuy tiyis», [1]  degen pikirde boldy.

Sonda bizding Islamda basqa simaytyn dýnie joq barlyghy týsinikti degenimiz qayda qaldy? Qúran emes, Hadis emes, tәpsir emes Islam ghúlamasynyng jazghan dýniyesin týsinu әrkimning óz qalauyna qaldyrylyp otyr. Yaghny әrkim ózining oiy men filosofiyasy jetkeninshe týsinu kerek. Al basqalar oghan kedergi jasamaugha tiyis. Osy kezde esime Gharifolla Esimning aitqan myna bir sózi týsedi, «Biz Abaydy týsine almay kelemiz, onyng baspaldaghyn endi ashtyq». Iya, biz Abaydy týsinuge mol aqyl men oy kerek ekenin bilsek te qasiyetti Qúran men Hadisti týsinuge oidyng keregi joq degen sheshim shygharamyz!

Filosofiyanyng adam oiynyng damuyna, aqylynyng kemeldenuine, Abay atamyz aitpaqshy tolyq adam bolyp qalyptasuyna qosar ýlesining zor ekenin Islam tarihynan kóptegen mysaldarmen bolashaqta aita jatarmyz, al qazir solardyng bir ekeuin keltire keteyin. Fransuz shyghystanushysy L.Garde mynany atap kórsetedi: «...Ámirler sóz óneri men ghylymdardyng ýlken qoldaushylary boldy. Olar «jat-jerlik», yaghny músylmandyq emes ghalymdardy qolpashtay otyryp, ózderin ghalymdarmen jәne filosoftarmen qorshaghandy únatty». [2].

Filosoftar sayasy kenesshiler bolyp, basqarushy әuletting múragerlerin nemese olargha jaqyn uәzirlerding balalaryn baghyp, ústazdyq etip, biyleushilerge jaqyn bolghan tústary, olardyng әleumettik mәrtebesi teoriyalyq mәseleler boyynsha da ýlemdermen jәne fakihtermen batyl pikirtalastar men sayystar jýrgizuge mýmkindik berdi. Onyng ýstine filosoftar diny pәnderde qabyldanghan terminder men әdisterdi jaqsy bildi jәne qoldandy, [3].

Osy jerde tarqata aitayyq. Aqiqat ol Alla al Allanyng adamzatty jaratudaghy maqsaty ózine qúlshylyq qylyp jaratqan iyesine imanmen qauyshuy. Al, aqiqit qay kezde ashylmaq?, әriyne nege?, degen súraq tuyndaghan jaghdayda. Biz Islamnan aldynghy filosoftardyng hristiyandyq nemese basqa da dogmalyq dinder tarapynan osy súraqqa baylanysty syngha úshyrap dargha asylyp otqa órtelgenin bilemiz, al Islamnyng bir artyqshylyghy sol súraqty qonggha bolmaytyn jaghdaylardy naqty anyqtap berdi. Qalghan mәselelerde kez kelgen nәrseni oy eleginen ótkizip aqylyna synat degen óz búiryghy da bar. Osylaysha payghambarymyz Múhammed s.gh.u. arqyly aqyr zaman adamdaryna týsken Islam, jogharyda aitqanymyzday talas pen tartys alanyna ainaldy. Kóptegen tarmaqtargha bólindi. Bolashaqta bólinetinin payghambarymyz Múhammed s.gh.u. ózide hadisterinde aityp ketti. Bólinuding eng birinshi sebebi ókinishke oray kýrdeli mәselelerdi sheship beretin payghambarymyz s.gh.u. joqtyghy edi. Onyng ýstine jetpis myng jyldyq ilimi bar shaytannyng Allagha qarsy túryp aitqany taghy bar. Osynday qiyn qystau sәtterde oiy úshqyr islammen filosofiyany qatar mengergen ghúlamalar tarih sahnasyna kezegimen shyghyp otyrdy. Olardyng dәrejesin Alla Qúranynda belgilep payghambarymyz s.gh.u. hadis sharifterinde aityp otyrdy.  

Islamnan filosofiyany bólip mesheulik pen dogmagha úrynghan qazirgi músylman filosofiyasyna M.Luterding reformasy qajet degen reformatorlardyng pikirin keltire keteyin. Mysyrlyq reformator Múhammad Abduh (1843-1905) Islamnyng sebepter men saldarlardan túratynyn quattap bylay deydi; Mysaly bir general әskery dayyndyqsyz soghysta jenilse nemese adam әr týrli medesinalyq proseduralardy paydalanbay syrqatynan aiyqpasa, olar Allanyng jazghan әdettegi sebep pen saldarlardan qashqan bolyp esepteledi. Sondyqtan sebeptilik Alla búiyrghan keyipte jýzege asudyng bir bólshegi bolyp tabylady. Olardy joqqa shygharu, oryndamau nemese ózge әreket tipterimen auystyru Allanyng layyqty dep tauyp búiyrghan isterine baylanysty jauapkershilikti ysyryp qoyyp, ony basqa ispen almastyru ekeni dausyz. Yaghny islam men filosofiya sebep (Assabab al auual).

Ýndilik Shibly Nuiany (1857-1904) bylay deydi «Payghambardyng (Múhammed s.gh.u.) ómiri men onyng izin basqan halifalardyng zamanynda bolghan oqighalar Qúdayylyq kómekting nәtiyjesi ekendigine kýmәn joq, biraq, búlardyng barlyghy sebeppen baylanyssyz dep kim aita alady? Osy shayqastarda oryn alghan shynayylyq, senimdilik, yqylas, entuziazm, әdilet tarihtyng kez kelgen dәuirinde kórinis tapsa, dәl sonday nәtiyje beretini anyq». Eger sebep pen saldar osy shayqastarda eshbir ról oinamaghan bolsa músylmandar Uhud shayqasynda qalay jenilisting ashy dәmin tartar edi, nege músylmandar Nasyr shayqasynda keri shegindi?. Búghan komentariy jasaudyng ózi artyq.

Shibliyding zamandasy Haly (1837-1924) bylay deydi; Keleshekte bolatyn barlyq nәrse sebebi arqyly jónge salynady. Janbyr jaughan kezde, aspan búlttanady, al jauynnyng tókpeui quanshylyqqa alyp barady. Jerge túqym salghanda egistik jayqalady, tamaqtanghanda denedegi qan mólsheri artady. Alla – sebepterding sebebi jәne ózgeleri tarapynan jasalghan barlyq әreketter jәne olardyng yqpaldary oghan baylanysty.

 Búl mәselede elimizding zertteushileri de biraz zertteuler jasap ýlgerdi. Solardyng biri belgili teolog Dosay Kenjetay. Aghamyz «Islam uaqyt pen kenistikte birge ómir sýretin din, uaqyt ótken sayyn janaryp adamnyng qúndylyqtaryna jauap berui kerek. Eshbir qúbylys uaqytty keri ainaldyra almaydy jәne fenomenderding keleshegi onyng ótkeninen de manyzdy. Izgilik pen zandylyq damugha qaray baghalanady. Yaghny damugha tosqauyl bolghan barlyq nәrse – zúlym, al ony qoldaghan – izgilik. Adam damuyndaghy ýlesine qaray dinde baghalanady», dep islamgha filosofiyanyng qajet ekenin bir auyz sózben týiindegendey, [4].

Jogharyda týisigi bar adamgha týsinetindey mysaldar keltirdik. Yaghny Alla sebepsiz esh nәrseni jaratpady. Barlyghynyng jaratyluyna sebep boldy. Adam atadan bastap barsha on segiz myng ghalamdy sebeppen jaratty, (Adam sabap ly halky kully ash shay).

Endi  Kishi molda men Abaydyng aitysyna keleyik. Abay jolynyng ekinshi kitabynyng «Eniste» bólimindegi sujette Abay Áygerimge ýilengennen song jaz ben qys boyy ýide otyryp orys kitaptaryn oqyp shyghyp, erte kóktemde elding barlyghy qystauda otyrghanda Áygerimning otauyn alyp Aqshoqygha kóshedi. Ózimen birge әke-sheshe auylynan jas balalardy jәne Kishkene molda degen tәrbiyeshi moldasymen ala keledi. Qora salatyn ústalardyng qasynda Áygerim, Erbol jýredi, al Abay bolsa byltyr jazda bastaghan orys kitaptarynyng birin oqyp ýide otyrady. Sol kezde Áygerim, Erbol jәne Kishkene molda ýige kiredi. Ýide otyrghan Abaydy kóre salyp Kishkene molda ózining tandanysyn jasyra almaydy.

- Húdauәndә! Býgin jana qoranyng irgesi kóterilip jatqanda, Abay nege barmady? Men soghan hayranmyn. Ózi sau ma eken? Álde syrhatpa? – dep daurygha súraydy. Sonda Áygerim aitady:

- Syrhattan sau, biraq bizding qora salghanymyzdan góri búl kisining búndaghy mashaqaty qiynba deymin. Sodan qoly tiymey jatsa kerek! – dep. Sosyn әngimege Abaydyng ózi kirisedi.

- Mening mashaqatym kirpish qalaushy, ýi-dýken salushy tórening mashaqatynan auyr desem, Erbol ekeuing kýlesinghoy. Biraq tórening enbegining arty – ýy bolsa, meni de solay, dәl býgin tanda quantyp otyrghan bir kýy bar! – dep jauap beredi. Sosyn Abaydyng dosy Erbol qaljyndap bylay aitady.

- Onasha, salqyn ýide, tórt qabat kórpening ýstinde qybyr etpey otyrghan kisining mashaqatynan zor mashaqat bar deysing be! – dep. Sosyn Kishkene molda ózining tanghalysyn taghy bir ret bildiredi.

- Ýi-jay sizding túrashaq mekeniniz. Býgin sәt kýni dostarynyz, halal jar jýftiniz jaqsy bir tilekpen kóterdi. Sizding sol saghatta ýy ishinizding jaqsy tilegine qatynaspaghanynyz meni shyn hayran etedi! – dep. Sosyn Áygerim, Erbol birinen keyin biri sóz alyp qaljyndap otyrghanda, Abay jýrek jardy sózin aitady. Sondaghysy byltyr jazda oqyp bastaghan orys kitaptarynyng mәn-maghynasyna endi, dәl qazir qora salynyp bitkende tolyq týsine bastaghanyn, soghan shyn quanyp otyrghanyn aitady. Sol týsingen kitaby Pushkinning úzaq әngimesi «Dubrovskiy» edi. Ony Kishkene moldagha moldalar tilimen jetkizedi, yaghny medrese shәkirti erinbey jyldar boyy oqysa, bir sәtte sol talapty shәkirtke, dýnie esigi keng ashylyp ketkendey kórinedi, sol kez medrese shәkirti ýshin eng bir baqytty shaq. Ony moldalar «mútalaghasy ashylghany» deydi, dep bayyppen týsindiredi. Al qazir bolsa men ústassyz shәkirt kýiimde «mútalagham ashylghan» sәti dep sózin ayaqtaydy.

Abaydyng búl sózin Áygerim qoldap shúbat qúisa, Erbol ishtey maqúldap otyrghanda, Kishkene moldanyng kónli basyna shyghyp Abaydy maqúldamaghanyn M.Áuezov jaqsy keltiredi. Kim bilsin M.Áuezov osy talas-tartysty keninen bayandar ma edi? Eger sol kezeng ateisttik zaman bolmaghanda? Sonymen Kishkene moldanyng qarsylyghy.

- «Mútalagha ashyldy» demek, Mantiyh, Ghaqayydty oqyp jýrip, «Qafiya», «Sharh Ghabdollany» óz talabymen halfesiz, haziretsiz, dәrissiz fәhimleytin bolsa, soghan aitsa lәzim. Bolmasa, orystyng әllә nindy «shytriy-mytriyn» fahimledim dep «mútalaghany» búl jerde sóz qylu mýmkin emes. Onynyz hәm hata, Abay! – dedi. Sosyn M.Áuezov Abaydyng Kishkene moldany toqta dep zilmen tyiyp tastaghanyn, odan keyin shúbatyn bir simirip alyp sóz bastaghanyn jazady. Abay.

- Bizding býgingi hәlfә, hәzrәt, kóp ishan, ghúlamalarymyzdyng osynday bir sory bar edi, Kishkene molda, siz de sodan arylmaghan jansyz ghoy! – deydi. Abay sózin tyndap otyrghan Kishkene moldanyng jauaby.

- Abay, siz islamiyat, gharabiyat jolynda sóileseniz, men esh nәrse aitpas edim. Siz kimning kitabyn, neni aityp otyrsyz? Dýniyauy ghylym mәjusi, nasraniylerde qadimnen bar bolatyn, bәlki, eshbir músylman ghaliymi ony ózine qanaghat qylarlyq, shýkirana eterlik bilim sanamaghany qayda? – deydi. Osy jerde M.Áuezov ózi aitystyryp otyrghan avtorlargha naqty pikir bildirmese de, ózining jeke kózqarasyn bildiredi. M.Áuezov.

- Abay jana bir bahas, úzaq bahas bolaryn angharsa da, Kishkene moldamen sózdi úzartqysy kelmedi. Oiynda kóp dәlelder bola túryp, moldany toqtatatyn birer-aq sózdi aitudy qajet dep bildi. Abay.

 - «Eshbir ghúlama» deysiz, «aytpaghan» dediniz. Ózgeni qoyghanda payghambardyng hadiysinde «ghúlamanyng jazu jazghan qara siyasy – shahidting qanynan qymbat» degen sózdi qaytesiz? Ekinshi ghalemnin, insi jynnyng jaralmysh tarihyn, tek «Qyssasýl Ánbiyeden» bilgen bilimning aty da bilim be? Adam qauymynyn, bar nәsilining minez-qúlqyn tek qana «Qyryq hadiys», «Lauhy-nama», «Fiyhqkәidәniy» túrghysynan tanyp-bilgen de júbanysh pa? – degen Abaygha Kishkene molda bylay jauap qatady.

- Ol az bolsa, oqynyz! Bar ghúmyrynyzdy sarf etip oqyp kóriniz. Bәlki, músylman ghúlamalaryn oqynyz. Sizding bir ghúmaranyzgha jeterlik bilim sodan da tabylar! Osy jerden M.Áuezov búl aitysty Abay sózimen ayaqtaghandy jón sanap, ózining sýiikti keyipkerin jeniske jaqyndatyp qoyady. Shyndyq, ómirde de solay bolatyn. Abay.

- Men sizge hayranmyn da, molda! Músylmanshylyq qaghidasy «ghylym qayda bolsa, kimde bolsa, sonan al» dese bolar edi. Siz aitqan óris mening de biraz sharlaghan jerlerim. Men ghylymnyn, yaghny fәnning kóp ghasyrlar boyy adam balasy jighan qazynasyna qol artamyn dep sapar shektim. Siz oqymaghan adam bolsanyz bir sәri. Óziniz ústaz sanalasyz. Biraq ghylymdy bir-aq joldan, bir-aq tar asudan izde deysiz. Ghylym demek, sheksiz keng dýnie demek emes pe edi. Músylman ghúlamalarynyng danalary Sokrat hakimnen, Aflatonnan, Aristotoliden oqymap pa? Solar músylman ba edi! Aylar, jyldar boyy izdep otyrghan bir taliybúl ghylymdy kóresiz de, «izdenbe, alysqa úmtylma» dep etekten tartasyz! – dep toqtap, songhy sózinde әrbir talaptyng songhy jetetin bir bәige tóbesi bolady sol jerde jolygharmyz dep M.Áuezov Abay sózin óte kórkem týrde ayaqtaydy, [5].

         Búdan artyq qanday mysal kerek? Kerek bolsa bolashaqta jazarmyz.

Janbolat Sambetov

Abai.kz

Paydalanghan әdebiyetter:

1. Qirabaev N.S. Problemy emanasiy v ucheniy ali-Gazali. Aktualinye problemy filosofiy zarubejnogo Vostoka. Dushanbe, 1983.  

2. Gardet L. L`humanism greco-arabe. Avicenna. – Cahiers d`historie mondiale. Neushatel, 1954-1955, t. 2. n. 1-4, p. 813.

3. Sagadaev A.V. Status filosofiy v «teologizirovannom obshestve» musulmanskogo Vostoka. – Iz istoriy osvobodivshihsya stran. M., 1983; Frolova E.A. Problema very y znaniya v arabskoy filosofii. s 32-36.

4. «Álemdik filosofiyalyq múra», «Qazirgi músylman filosofiyasy». – Almaty: «Jazushy», 2008.

5. Abay joly: Roman-epopeya. Ekinshi kitap. Abay. – Almaty: Jazushy, 2006.