«Men Otanyma satqyndyq jasaghan joqpyn, jaugha adal qyzmet kórsetemin dep ant bergenim joq, qolyma qaru ústanghan joqpyn, halqyma ziyan tiygizetindey eshqanday qarsy әreketke barghan joqpyn… Men filosof ta, sayasatker de, tarihshy da emespin. Men – muzykantpyn, jaryq dýniyede tek muzyka әuenimen ómir keshetin adammyn…» Búl – Ekinshi dýniyejýzilik soghysta nemis tútqynyna týsip, odan oralghan beti «jaugha berilgen satqyn» degen aiyppen stalindik azap lagerine aidalghan, san mәrte ajal auzynan skripkasy sebepker bolyp tiri qalghan Áytkesh Tolghanbaevtyng sózi. Ómiri óksikpen ótse de, ónerde óshpestey iz qaldyrghan ol – qazaqtan shyqqan túnghysh kәsiby skripkashy, elimizde skripka mektebining negizin qalaushy túlgha.
91 som túratyn arman
Abay men Shәkәrimning kindik qany tamghan topyraq – Semey óniri Qarauyl auylynda Áytkesh jayly bala kýninen bastap anyzgha bergisiz әngimeler aityla bastaghan. Onyng erekshe bolmysbitimimen qatar, biraq ret estigen әueni qanday qiyn bolsa da, dombyra ne sybyzghy, gitara, әiteuir, qolyna qanday aspap týsse de, dәl sol qalpynda oryndap bere alatyn keremet muzykalyq qabileti eljúrtty tanghaldyratyn. Sodan bir kýni Áytkesh aghasy Baltaqaygha erip Semey qalasyna, kinoteatrgha barady. Kino bastalmay túryp óner kórsetken muzykanttardyng qolynan ol ózi búrynsondy úshyrastyrmaghan bir aspapty kóredi. Ol skripka bolatyn. Skripkadan tógilgen siqyrly ýn Áytkeshting qúlaghyna emes, jýregine engendey, jan dýniyesin erekshe bir kýige týsirgeni sonshalyq, tek sol aspapty oinaghysy keledi de túratyn boldy. Semeyge kelesi bir kelgeninde әldebir dýken sóresinen ózining armanyna ainalghan skripkasyn kóredi. Kóredi de, sol jerde qaqqan qazyqtay sileye túryp qalady. 91 som túratyn aspapty satyp alyp beruden basqa aghasynda amal qalmaghandy.
Aspap – qolda, alayda auylda ony oqytatyn bir maman joq, biraq bala Áytkeshke ol da kedergi bola almaydy. Kóp úzamayaq ol kórkemónerpazdar bayqauyna qatysyp, sol jerde әdilqazylar alqasynda otyrghan belgili kompozitor Latif Hamidiyding kózine týsedi. Jas darynnyng boyynan naghyz ónerding úshqynyn bayqaghan kәnigi kompozitor onyng qalay da Almatyda muzykalyq bilim aluy kerektigin aitady.
Kiyikting qashuyna – myltyqtyng basuy…
…degendey, Áytkesh oqugha týsken jyly súrapyl soghys bastaldy. Qazaqstangha jer audarylghan peterburgtik muzykant Iosif Lesmannyng eng ýzdik shәkirtine ainalghan Áytkesh skripkasyn arqalap soghysqa attanady. Oq pen ottyng ortasynda tәni de, jany da jaraly soldattargha bir mezgil klassikalyq tuyndylardan konsert tyndatyp jýrgen kýnderding birinde ol oqqa úshady. Kózin ashqanda, janjaghyn nemister qorshap alypty. Sodan ashtyq pen aiuandyq azaptan kýnine jýzdegen, tipti myndaghan adamdar kóz júmatyn konslagerlik kýnder bastalghandy. Endi tek ózine tóner ólim sәtin kýtumen jýrgende bir kýni ayaq astynan basshylyq tútqyndar arasynan muzykant izdep jar salady. Osyghan deyin intelliygensiya ókilderin, kózi ashyq sauattylardy aldymen atyp tastaytyndyghy jayly estigen Tolghanbaev tis jarmaghan. Alayda anyq tóngen jau qoysyn ba, dedektetip alyp tura komendanttyng aldyna әkeledi de, qolyna әbden tozyghy jetken skripkany ústata qoyady.
«Elimaylap» egiltken…
Qúlaghynda «taghdyryng osy aspaptyng ishegine baylauly» dep myrs etken aidauyldyng dauysy qalyp qoyghan Áytkesh songhy ret skripkasymen qoshtasugha kirisedi. Qazaq dalasyna degen saghynyshyn skripkasynan tógiltken onyng oinaghany komendantqa jay únap qana qoymay, jýregindegi ayanysh sezimin oyatyp jibergen bolatyn. Sondyqtan ol: «Sen múnda ne ashtyqtan, bolmasa aurudan aman qalmaysyn», – dep júmsaqtau rejimdegi lagerige jiberedi. Osylaysha, skripka onyng ghúmyryna qorghan bolyp qaldy. Sodan kóp úzamay týrme komendanty kenestik әskerding tútqyndarynan Frayburg qalasynyng halqyna konsert qongdy úigharady. Habarlaushy әr tútqynnyng últyn tanystyrugha kelgende tútyghyp tili kelmey qala bergen son, jalpy barlyghyn «shtalinder» dep tanystyrady da, Áytkeshke kelgende «Tolghanbaev, Aziya» dep habarlaydy. Shybynnyng yzyny estilerdey typtynysh zalda eki kózdi tars júmghan kýii esil er «Elimaydy» anyratady. Osylaysha, ne¬mis júrtyn egiltken qazaqtyng jayy sol tústa Berlinde Týrkistan últtyq komiytetin bastap jýrgen Mústafa Shoqaygha da jetedi de, ol dereu Áytkeshti óz qaramaghyna jazdyryp alady. Soghys bitip, elge qaytam degenshe Europanyng biraz elderin aralap, konsert qoyghan Áytkesh nemisterden kórmegen qorlyghyn stalindik jazalau lagerinde kenestik jendetterden kóredi. Kolymanyng qatal lagerinde 25 jyl aidauda bolghan muzykanttyng ómirden kýderin ýzdirmegen jalghyz jan serigi skripkasy boldy. Sonau 40jyldardan týrme men azaptan kóz ashpaghan asyl azamat bostandyqqa tek 60jyldary ghana shyqty. Biraq taghy sonyng jartysynan kóp uaqyt boyyna «halyq jauy», «shpion», «satqyn» degen qúiyrshyq attardan aryla almaghan. Sol ýshin san mәrte Mәskeuge hat joldap, jauap ala almaghan Áytkesh Tolghanbaev tek tәuelsizdik alghannan keyin baryp, yaghny 1992 jyly birjola aqtalady.
Býginde qart Shynghystyng baurayyn¬daghy Abay men Shәkәrimning izi qalghan Abay audany Qarauylgha barghan adam auyl shetindegi qorymdar arasynan appaq skripka kóredi. Búl – osy topy¬raqta mәngilik tynys tapqan Áytkesh Tolghanbaevtyng qúlpytasy. Kezinde sony ornatugha múryndyq bolghan osy audannyng ardager azamaty, aqyn Tólegen Janghaliyev ózining ol kisimen bolghan songhy kezdesui jayly bylay deydi.
Tólegen Janghaliyev, aqyn, Abay audanynda jas aqyndar mektebining jetekshisi:
– Men – ol kisini eng songhy ret kórgen adamdardyng birimin. 1997 jyldyng jaz ailarynyng biri bolatyn. Audanymyzdyng sol kezdegi әkimi Dәuletkerey Doghanbekov bir kýni meni ózine shaqyrtyp alyp, qolyma bir kitap ústatty. «Ispovedi jestokoy sudiby» degen óz audanymyzdyng azamaty, qazaqtyng túnghysh kәsiby skripkashysy Áytkesh Tolghanbaevtyng kitaby eken. Ákim maghan sol aghany Abay júrtshylyghymen kezdesuge shaqyrugha qolqa saldy. Ertesi kýniaq men úshaqpen Almatyda Áytkesh Tolghanbaevtyng janynda boldym. Qúshaq jaya qarsy alyp, óz qolymen et asyp berdi. Sodan ekeumiz týski saghat ýshten keshke mening poyyzym jýretin jetiler shamasyna deyin tapjylmay otyryp, úzaq syrlastyq. Tórt saghattyng ishinde ol kisi ózining býkil ómir tarihyn aqtaryp saldy. Sóz sonynda men ol kisini elden shaqyryp jatqanyn, júrtshylyqpen kezdesuge kelip ketuin ótindim. «Tólegenau, menimen kezdesu ótkizgende ne isteysinder?» – dep súrady bir týrli jaryqshaq ýnmen. «Oybay, agha, әr auyl ýstinizge birbir shapan, astynyzgha birbir at mingizgeli otyr», – dep edim. «Onyng bәrin qaytem?» – dep kýldi. Sosyn ekeumiz qoshtastyq. Esikten shyghyp bara jatyp, artyma búrylyp qarap em, terezege qadalghan kýii iyqtary selkildep jylap túr eken. Sonda men Áytkesh aghany eng songhy ret kórip túrghanymdy bilgenim joq. Almatydan poyyzgha otyryp, әli Semeyge de jetip ýlgermey, Ayagózden týssem, aldymnan mashina kýtip alyp: «Agha, siz Almatygha keri qaytynyz, Áytkesh Tolghanbaev qaytys boldy, sonyng sýiegin alyp qaytasyz», – dedi. Jýregim shym ete týsti. Sóitsem, meni shygharyp salghannan keyin týngi saghat 11ler shamasynda ol kisi kóz júmypty. Osylaysha, asyl azamattyng tughan jerge ózi emes, óli denesi qaytty. Audan әkimdigi, auylel, aghayynjúrt ol kisining kózining tirisinde kórsete almaghan qúrmetining ornyna ziratyn túrghyzyp, ómir boyy serigi bolghan skripkadan basyna belgi qoydyq.

Mәriyam ÁBSATTAR
«Alash ainasy» gazeti 28 mamyr 2009 jyl