“Mәngilik eldin” týpki úly úiytqysy – Jer men Su. Óitkeni Tәnirtaudy týrki júrtyna Tәnirimning ózi enshi etip bergendikten de, “keruen jýrgizushilerden basqalardyn” tabany baspauy tiyis, ózen-suy jattyng shólin qandyrmauy jәne ony qaghan – múragerine, ata – balasyna, ana – qyzyna» amanat qaldyruy tiyis. Sondyqtan da “Tariat” kóne jazba eskertkishinde: ”Týstiktegi shekara men Altay tauynyng batysyn, Kógman tauynyng teristigin saqtandar! Óitkeni Tәniriden jaratylghan tәnir tekti halyqty qúraghan Tәnirtau búl”, – dep ósiyet etken qasiyetti meken, yaghny osy jer. Onyng sebebin “Kýlteginnin” kishi jazuynda:“Eger qazir bayaghy keksiz týrik qaghany Ótýken qoynauynda otyrsa, onda el múnsyz bolady. El tútatyn jer osy Ótýken qoynauy. Ótýken qoynauynda otyrsang Mәngi eldigindi saqtaysyn. Onda týrik halqy toq”,– dep týsindirgen. Sony bilgen ata týrki oghlandary “tórt búryshtan» (antalaghan) «dúshpandargha» ... sarbazdarmen attanyp, tórt búryshtaghy halyqty kóp aldy, bәrin beybit etti, bastyny enkeytti, tizelini býktirdi. Ilgeri Qadyrqan qoynauyna deyin, keri Temir qaqpagha deyin jaylady. Eki aralyqta jýrgen iyesiz kók týrikter osylay qonystandy. Qonystandyrghandar – bilge, alyp qaghandar men bilge, alyp әmirshiler” boldy (“Kýltegin”, ýlken jazu).

I. JER JEGISI – EL JEGISI 

Sóitip, mәngi alansyz mekendeytin “mәngilik el men jer» turaly әfsanalar, mine, osylay, tasqa qashalghan ósiyetti amanat retinde iysi týrik qauymynyng ansaryna ainaldy. El janaryp, úrpaq janghyrsa da, osynau qasiyetti arman olardyng jýrekterine ruh bop úyalady. Sonyng nәtiyjesinde, Qorqyt baba men Asan qayghy izdeumen ótken ólim-jitimsiz el men jer – Jerúiyq pen Jiydelibaysyn júrty turaly anyzdar tudy, ol anyz “mәngilik eldin” nyspyly nysanasyna ainaldy. Jer – “mәngilik eldin” kiyeli kepili. Jyl sanauymyzdan búrynghy IV ghasyrda ómir sýrgen Móde tәnirqúty dúshpandary arandatu maqsatynda odan astyndaghy atyn, qoynyndaghy qatynyn súratqanda, olardyng aitqanyna kónedi. Al eshkimge kereksiz sortang jerding púshpaghyn súratqanda: ”Qatyn men hayuandy el ýshin qiigha bolady. Oryny tolady. Al Jer – Otannyng belgisi, elding mәngilik enshisi. At pen qatyn tabylady, jer tabylmaydy. Soghysamyz”, – dep namystanyp, týn qata attanyp, jauyn jer jastandyrady. Qúnanbay da: ”El ósedi, jer óspeydi”, – dep Shynghystyng últaraqtay púshpaghy ýshin ómir boyy aghayyndarymen jaghalasyp ótti. 

Móde men Qúnanbaydyng arasyn eki jarym myng jyl bólip túr. Biraq ta jerge degen kóshpendilerding qúrmeti men eldik sayasaty ózgermegen. Onyng basty sebebi, atadan balagha ansar retinde kóshken “mәngilik eldin” nysanasy. Al biz kýnning ashyghynda, aidyng amanynda ata qonystyng ónirin óz qolymyzben jyrtyp berdik. Biz etegimizden kesip bergen tura sol jer jattyng qolynda ketpesin dep bayyrghy týrik qaghandary: ”Ótýken qoynauyndaghy Sýngi Bashqan jaylauyna taq pen saray ornatty. Myng jyldyq, týmen kýndik jazu belgilerin osynda jalpaq auyr tasqa jazdyrdy. Óitkeni, onda kóktegi Kók Tәniri jarylqaghan týrik eli ómir sýrdi, eldigin qúrdy. Tómende Qara Jer jarylqady, sol jer ýshin tórt búryshtaghy halyq kýsh-quatyn saryp etti. Jaulary óz ýlesinen airyldy”(“Tariat” jazuy). 

Biraq zaman bir tónkerilip týskende taq ta, saray da, “myng jyldyq, týmen kýndik jazu da” jattyng uysynda qaldy. Osy túrghydan alghanda jer jónindegi “mәngilik el” nysanasynda tasqa qashalyp túryp jazylghan: “Adamgha ólim bar, elge ólim joq” degen qasiyetti qaghidany eshqashanda jadymyzdan shygharmauymyz kerek. Atalarymyzdyng ósiyetine jýginsek, jat qolyna ketken el men jer – «óli dýniye». Qazaq últynyng sógilgen qabyrghasy bitip, bosqan «býdini» (eli) býtindelip, ketken jer men el esesi әli tolyq qaytyp bolghan joq. Demek, búl da elimizding erteni ýshin tikeley qatysy bar tәmsil.

Demek, sol órkeniyetting býgingi júrtynda búl iydeyanyng qayta týleui zandy, dәstýrli qúbylys. Búl iydeya – tәuelsiz memlekettik qúrylymdy ornatugha úmtylghan «Alash» partiyasy men «Alashorda» ýkimetining Birtútas Alash iydeyasynda naqtylay tújyrymdaldy. 

Kóne týrki jazbalaryndaghy búl ýlgi – býgingi “Mәngilik el” ýlgisining qormaly. “Mәngilik el” nysanasy – “Aspan men Jer, Su jaratylghaly” Tәnirtauynyng saghasyn mekendep kele jatqan, “jeti ret jer janartqan” (Shәkәrim) kóshpeli týrik júrtynyn, onyng tikeley múrageri býgingi qazaq elining úly armany, týrki-qazaq әlemi men ruhaniyatynyng úiytqysy. Demek, jer men su bolsa ghana qazaq qauymy mәngilik el qalpyn saqtap qalmaq. Óitkeni “Mәngilik el” nysanasy kóshpelilerding ruhany kenistigining qasiyetti bolmysy. Onyng mәngilik sypatyna Tәnir men Úmay ana, Jer men Su kepil. Múnday ghalamdyq kenistik dengeyindegi Kepildikke ie bolghan týrik júrtynyng qúryp ketuge keshe de eshqanday qúqy joq bolatyn, býgin de «qúldanyp, kýndenip ketuge» qúqy joq, erteng de «joyylyp, sinip» ketuge qaqysy joq. 

Alashordanyng ornatayyn degeni de sonday mәngilik ansargha úiyghan – últtyq demokratiyalyq memleket. Al Alash iydeyasynyng basty amanaty – jerdi últtyng iygiligine mәngi amanatqa qaldyru. Qazaq memleketi ýshin eng basty mәsele – jer, jer jәne jer. Óitkeni jer – Otan, jer – ekonomika, jer – qorghanys, jer – ruh, jer – mәdeniyet, jer – namys. Jersiz memleket ómir sýre almaydy. Ár últ, әr sarbaz óz elin «Mening jerim!» dep qorghaydy. Jerinen airylghan memleket – ózining bostandyghynan, tәuelsizdiginen airylady (Aytpaqshy, bizding әnúranymyzdaghy Júmeken Nәjimedenovting «Mening elim, mening jerim!» degen joldaryndaghy «jer» degen sóz nege alynyp tastaldy?). Jer – memleketting menshigi jәne Otan degen úghymnyng basty kepili. Endeshe, «Mәngilik el» ústanymynyng qasiyetti qaghidasy da osy jerge negizdelui tiyis. Sonda sonau kóne ansarmen – býgingi ansar,býgingi ansarmen – ertengi ansar ózara mәngi úshtaspaq. Áytpese, býgingi úzynyrghasy 13-15 latifundisting menshigindegi jer «mәngilik eldin» mekeni bola almaydy. Qyrymdaghy qiytúrqynyng tonyn syrtyna audaryp: «Jer – ózimizding jeke menshigimiz. Sondyqtan da ony qay memleketting qúramyn qalasaq, soghan baghyndyramyz. Sol ýshin referendum ótkizemiz» – dese, Birikken Últtar Úiymy da, Europalyq odaq ta eshtene dey almaydy. Óitkeni olardyng basty qaghidasy – jeke kapital men jeke menshikti qorghaugha qúrylghan. 

Demek, búl mәselege qaytyp oralyp, jerge jeke menshik mәselesin býkilhalyqtyq referendum arqyly sheshpey, «mәngilik el» ústanymy da tiyanaqtalmaydy. Óitkeni «mәngilik eldin» mәngilik mekendeytin, ony asyraytyn, panalaytyn túraqty jeri boluy kerek. Qazaqstan jerining 77 payyzy latifundisterding qolynda. Sonda «mәngilik elimizdin» Ótýkeni, Jiydelibaysyny, Jerúiyghy qayda? Biz kimning jerin basyp jýrmiz? Qazaqstannyng faunasy men florasynyng altyn qoymasy sanalatyn qoryqtargha tiyesili ang aulau sharuashylyqtarynyng toqsan payyzynan astamyn «bauyrlastarymyz bauyrmaldyqpen» bauyryna basyp, menshiktep alghany turaly naqty derekti oqyghanda, Arqankergen men Almaty qoryghyndaghy qandy qyrghyn esime týsti. Egerilerding myltyqsyz jýrmeytini belgili, demek, olar qaru-jaraqqa da iye. 

Endi osy sózderime naqty janama mysaldar keltireyin. Men osydan bes jyl búryn Torghaydaghy Ahmet Baytúrsynovtyng atamekeni Aqkólge bardym. Búl 2 myng sharshy shaqyrym aumaqtaghy qúrdymda jatqan kól. Yaghni, Arqalyqqa deyin 600, odan Torghaygha deyin 500, Torghaydan әri qaray 170 shaqyrym jerde ornalasqan, torghaylyqtardy asharshylyqtan aman saqtap qalghan kól. Sol kól 2006 jyly jeke menshikke satylyp, Torghaydaghy 17 kenshardyng halqy balyqsyz qalypty. Torghaydyng jeri sary topyraqty bolyp keletindikten, onda sabaghy qogha, basy bidayyq siyaqty qogha degen ósimdik qana ósedi. Ony mal jemeydi, egin salugha kelmeydi. Yaghni, halyqtyng kýnkóris kózi – balyq aulau ghana. Keyingi jyldary sol Aqkól tartylyp, balyghy shirip, jaghagha shyghyp qalypty. Aqkóldikter: «Eng qorlyghy sol, biylghy jazdy ózimizge qyzyghyn kórsetpey otyrghan bireuding balyghyn tegin jiyp, órteumen ótkizdik», – deydi. Sóitsek, әlgi kól iyesi balyqty ózi de aulap jarytpaydy, jergilikti túrghyndargha da aulatpaydy eken. Sodan keyin su tartylyp, balyqtar shiry bastaghan. Balyq shirigen jerde indet taraydy. Sonda jalghyz kýnkórisinen airylghan el ne isteydi? 

Taghy bir mysal. Bir jyldary Shyghys Qazaqstanda ósken shóp adam boyynan asyp ketti. Al, sol jyly Semey ónirindegi basty mәsele shóp tapshylyghy boldy. Altaydyng silemindegi adam boyynan asatyn shópti shabugha bolmaydy. Óitkeni, ol bireuding jeri. Kimning jeri? Áyteuir qazaqtiki emes. Óitkeni, mәiekting deni Ertisting arghy betinde. Sonday-aq, Qazaqstannyng kóp aimaqtarynda sol jyly egin bitik shyqqanymen, orylmay qaldy. Nege? Óitkeni, Qazaqstannyng soltýstiktegi qaratopyraqty aimaqtaryndaghy býkil egin aumaghynyng deni 7-11 latifundisting menshigi. Soltýstiktegi oblystardyng barlyq elevatorlary «jat qolynda» (Gh.Mýsirepov). Al olar, әriyne, shaghyn seriktesterden kóri, latifundisterding ónimin kótermelep saqtaghandy jón kóredi. Auyl sharuashylyghy ministrining búl mәseleni sheshuge shamasy jetpeydi. Óitkeni, ana jer Kulagindiki, myna jer Tereshenkoniki, ýshinshi bir jer Madinovtiki siyaqty, tórtinshisi... Men óz sózimning dәlelin aldyn-ala aitayyn, qazaq jerining aumaqty kólemin әr týrli býrkenshik atpen menshiktep alghandardyng deni Qazaqstan halqy assambleyasynyng mýsheleri siyaqty. Assambleyagha sayasatpen ainalysugha qúqyq bergen son, assambleya mýsheleri jer sayasatymen erkin jәne belsendi týrde aralasugha bet aldy ma?! Beyne bir patsha zamanyndaghy jerdi otarlau, bólip beru sayasatyn jýrgizgen zemstvonyng mindetin qolyna alghan siyaqty. 

Osynday bir alqaqotan otyrysta pikir aitylghan tústa qazaqtyng oy qormaly, oqymysty Amangeldi Aytaly degdar: «Túrsyn Júrtbaydy qoldasaq, biraz uaqyt kóptegen mýmkinshilikterden airylyp qaldyq. Qadirimizding qashqanyn endi bilip jatyrmyz ghoy deymin. Mysaly, jer mәselesining búdan da әri ushyghuy mýmkin. Bir jaghynan alghanda, Reseymen shekarany anyqtau ýlken jetistik. Jalpy, orystar qazaqtarmen shekarany anyqtaugha eshqashan da kónil bólgen joq. 2005 jyly qarasha aiynda Resey men Qazaqstannyng shekarasyn anyqtaugha arnalghan otyrys boldy. Birinshi nýktesinen bastap, kóli bar, sayy bar, suy bar, ormany bar, tauy bar әrbir metrine deyin eki tilde jazylghan 500 bet kitap eken. Núrsúltan Nazarbaev pen Vladimir Putin osy mәseleni bir kýnde kelisip, sheshken. Biz óte ýlken qúlshynyspen ratifikasiya jasadyq qoy. Sonda «jer berilmesin» dep Reseyding 36 deputaty óre týregelgen. Putin bolsa: «Qazaq degen jaqsy halyq» dep toqtatypty. Óitkeni, qazaqtan basqa Reseydi qoldaytyn eshkim qalmady ghoy. Ukrainasy anau, Baltyq jaghalauy anau, Kavkazy anau. Sonyng ózinde, kýni býginge deyin shekaranyng әli sheshilmegen mәseleleri bar. Desek te búl ýlken jetistik. Osy hattama BÚÚ-na ketti ghoy. Halyqaralyq kýshke endi. Qytaymen de sol siyaqty. Al enshimizdi alghanmen, elding ishindegi mәseleni kelistire almay jatqanymyz ras. Balqashtan bylay qaray 30 mln. gektargha juyq jer әskery poligon. Onyng jaldyq aqysy da kóp emes. Sol jerlerge de qazaq malyn jaya almay otyr. Búl – zymyrandyq poligondar. «Búl da elimizding qorghanysy, búl zymyrandar tek Reseydi emes, bizdi de qorghaydy» deydi. Óz elimizding baylyghyna ie bolu, jerdi tiyimdi paydalanu jәne ruhany mәselelerdi sheshpeu – búl әriyne, әsirese, Reseyding aqparattyq ýstemdigi», – dep bizdi qostap edi. 

Áulie eken. Mine, endi «Qyrym oqighasyn» kózben kórgen son, kónilimizdegi kýdik pen kәdik búrynghydan da úlghayyp otyr. Jer mәselesi – qazaqtyng tәuelsizdigining kepili. Endeshe búl mәselege qaytyp oralu kerek. Bәlkim, búl mәseleni býkilhalyqtyq referendummen sheshken dúrys shyghar. Áytpese, bizding býgingi kýiimiz bayaghyda biz oqyghan mekteptegi tarih pәni oqulyghyndaghy bir ayaghymen jer basyp túrghan orys mújyghynyng suretine úqsaydy. Álihan Bókeyhanov aitqanday: «Qazaqtyng bayyrghy jerin qashan ghylym men tehnikagha sýienip tolyq iygermeyinshe, jer jeke menshikke de, qonystanushylargha da berilmeui» tiyis. Óitkeni, Jer – Otan, al Otandy satugha da, jeke menshikke ainaldyrugha da bolmaydy. Qazir qazaq jeri ózining tarihy iyesinen airylyp qaldy. Al «mәngilik el» ústanymynyng ústyny – jersiz, ústyn emes, «qaghylghan qazyq» qana.

II. «BIR TOBYLGhY JÝZ, JÝZ TOBYLGhY MYNG BOLA MA»? 

Kóne týrki qaghanaty túsynda mәiegi úiyghan «Mәngilik el» iydeyasy men Birtútas Alash iydeyasynyng kýretamyrlana ústasatyn da, úshtasatyn ekinshi tamyry – «mәngilik Ótýkendegi» «mәngilik eldin» qúzyryndaghy «jerding astyndaghy-ýstindegi, aspanyndaghy qazynagha» mәngilik iyelik turaly amanat. El abyzdarynyng ósiyetteri de mәngilik. Bilge qaghan da, Kýltegin de, Tonykók te, Qúlashor da, Moyynshor da, “barlyq aitar sózin mәngi tasqa basty”. (Balbal tastardy qariyalar qasiyetti sanap: ”Mәngi tastyng kiyesi atady” – dep balalardy oghan jolatpaushy edi. Sonda bizge “mәngitas” – “mәngýrt tas”, “mәngirtas” degen úghym beretin siyaqty kórinetin. Sóitsek, búl ýlkenderding “mәngitasty” mәngi saqtau ýshin jýgirmekterden qorghaudyng amaly eken-au!). 

Jyl qayyruymyzdan jeti ghasyr búryn ómir sýrgen Anaqarys danyshpannyng kisimsingen elladalyqqa: “Men ýshin elim qayghy, al sen – elinning qayghysysyn” dep jauap beruinde sonday tәnirlik sypat jatyr. VIII ghasyrda qaghaz betine týsken eng kóne týrik jazuy “Yryq bitiktegi”: “Han taqqa otyryp, saray túrghyzdy. Onyng eli myqty boldy. Aynaladan jaqsylary jinalyp kelip sýiinshi súrady, quandy... Sony bil. Bir tobylghy jýz boldy, jýz tobylghy myng boldy, myng tobylghy týmen boldy, sony bil. Paydasy bar iygi is ol”– degen ósiyet te Mәngilik elding úrpaqqa amanaty. Múndaghy: «Bir tobylghy jýz boldy, jýz tobylghy myng boldy, myng tobylghy týmen boldy, sony bil. Paydasy bar iygi is ol» – dep otyrghany ózge emes, tura jerding astyndaghy, ýstindegi, aspanyndaghy barlyq shiykizat. 

Sol “mәngilik el” men jer, qazynasyn iygeru ýshin qaghandar men bekter, oghlandar: “Birese ilgeri shapty, birese keri shapty. Qany suday qúiyldy, sýiegi tauday ýiildi. Ákemiz, aghamyz qúrghan halyqtyng aty, danqy óshpesin dep, týrki halqy ýshin týn úiyqtamady, kýndiz otyrmady”, “tórt búryshtaghy iyesiz kók týrik halqynyng janylghandaryn, kóshkenderin jiyp Ótýken qoynauyna qonystandyryp, el etti, ilgeri – kýn shyghysynda, ong jaqta – kýn ortasynda, keyin – kýn batysynda, sol jaqta – týn ortasynda el ústap, tórelik etti”, kórkeytti, kóterdi, “mәngilik el” ornatty.

Qaghan – qaghanatty (elin, jerin), sol arqyly qaghanattyng jerining astyndaghy, ýstindegi, aspanyndaghy qazynany qorghaydy. Qaghan – qaghanattyng azattyghy men amandyghynyn, yrysynyng kepili. 

Mine, búl – «Mәngilik el» ústynynyng da ústanymy. Birtútas Alash iydeyasynyng ekinshi ústanymy da osy «mәngilik el» ansarymen tikeley úshtasyp jatyr. Jerding astyndaghy, ýstindegi, aspanyndaghy barlyq shiykizattyq iygilikti iygerude qazaq memleketining ýles salmaghy ýstem týsui kerek, yaghny  Á.Bókeyhanov aitqanday: «Onyng әrbir týiir tasy әr qazaqtyng ónirine týime bolyp qadaluy» tiyis. Jer baylyghy әueli qazaq memleketining iygiligine júmsaluy qajet. «Yaghni, búl – óz jerimizding iygiligin әueli óz elimizding iygiligine ainaldyrsyn, odan assa ghana jatqa salauat. Odan assa, shetelge investisiyagha shygharugha bolady», – degen emeuirin. 

Men ýnemi statistikalyq mәlimetterdi jiyp jýremin. Mysaly, Reseyge baryp, kompiuterdi qosyp qalsan, Qazaqstannyng ekonomikasy turaly aqparattar samsap shygha keledi. Týrkiyagha, Mongholiyagha, Qytaygha, Amerikagha barsang da sayttardan barlyq statistikalyq sifrlardy ashyq oqy alasyn. Al bizding sayttarymyzda onday aqparattar nege joq? Bary – bar-au, biraq ol aqparattar bir-birimen nege sәikes kelmeydi. Basymyzgha úryp túryp ótkizgen halyq sanaghynyng naqty esebining anyq-tanyghyn shygharu ýshin alty ay júmsap, nәtiyjesin eki ret ózgertip baryp, bir jyldan song resmy jariya ettik qoy. Al ónerkәsipting naqty ónimimen resmy kórsetkishi say kelmeytin, resmy kórsetkishi men kólenkeli jasyryn kórsetkishi say kelmeytin, ýsh týrli qiqymatqa qúrylghan statistika arqyly qazaq jerinen óndirilgen qazynanyng kólemi qansha, onyng qanshasy kimge tiyesili, týsimi qayda júmsalyp otyr, múnyng barlyghy «mәngilik eldin» túrghyndary ýshin «mәngilik qúpiya» mәlimetter. Mening annan-múnnan shym-shymdap jighan tam-túm maghlúmatyma qaraghanda, jerimizding asty men ýstine, onyng qazynasyna iyelik etetinderding qatarynda «mәngilik eldin» múragerleri neken-sayaq qana. 

Amangeldi Aytaly agham jogharydaghy «Alash amanaty» atty pikiralysuda: «Jer asty baylyghymyzdyng qoldy bolyp ketui múnay, gaz, metall shyghatyn jerlerde... Biraq, mynaday bir aqiqat bar eken. Aqtóbedegi Dóng ken bayytu kombinatynyng enshilesteri tek sheteldikter ghana emes. Ózimizdiki de bar eken. Jergilikti últtyq burjuaziya sheteldiktermen birigip, júmys istep jatqan kórinedi. Biraq, búl qúpiya. Desek te, qansha qúpiya bolsa da, shyghyp qalady» – degeni ghana medeu. Aspandy aitpay-aq qoyayyn, óitkeni «Qazsattyn» qayda qanghyp jýrgenin bilmeymin. Qara metallurgiya Mashkevich pen Ibragimovtin, Shodiyev ýsheuinin, týsti metallurgiya men mys Kiym, Niylerdin, múnay men gazdyng qyryq payyzgha juyghy qytay kompaniyalarynyng qolynda, al qansha jýrek jútqan bolsam da urannyng iyesin tәuekel etip ashyq aita almaymyn. «Ekibastúzdyn» kómiri Reseyding auyr strategiyalyq ónerkәsibining qazandyghyn teginge juyq jylytyp jatqany anyq. Qay óndiristi alsang da, qojayynynyng jýndi qoly shekaranyng ar jaghynan súghynyp túr. Áyteuir, qazaq últynyng ókili emes. Sonda, babalarymyz «Bir tobylghy jýz boldy, jýz tobylghy myng boldy, myng tobylghy týmen boldy, sony bil. Paydasy bar iygi is ol” – degendegi «iygiligimizdi» talandatyp jibergennen saumyz ba? Álgi, «euraziyalyq odaq», «euraziyalyq ekonomikalyq odaq», «aqylgha birlik», «malgha birlik»», «antúrghan birlik» dep tandayymyz taqyldap jýrgen «birligimizdin» myna «jýz tobylghy men týmen tobylghygha» qatysy qanday? Áy, qaydam, mening búghan da kýdigim men kәdigim bar.

Bizge, naqty statistikalyq aqparattar men taldaular kerek. Halyq Qazaqstannyng naqty ekonomikalyq kórsetkishin bilsin. Budjettegi ashyq qarjydan «qarabauyr qarjynyn» kólemi bir, birjarym ese kóp degen mәlimetti aityp jýrgen búrynghy ministrlerding sózi ras pa, joq pa? Múny beyresmy Ýkimet qúrugha shaqyru dep te týsinulerinizge bolady. Sol «qarabauyr qarjy» da euraziyalyq ekonomikalyq odaqtyng qorjynyn toltyra ma, joq Qayrat Kelimbetov aitqanday, «mәngilik eldin» býiirin búltita ma? Búghan kýdigim men kәdigim tipti kóp.

III. «SAUDAMYZ – AR MEN IMAN BA?» 

«Mәngi eldi» – mәngilik el etetin ýshinshi dilgir mәsele, ol – ekonmikalyq tәuelsizdik. Kezinde aibyndy kók týrik qaghanaty ekonomikalyq tәueldilikke úshyrap, “altyndy, kýmisti, daqyldy, jibekti sonshama sheksiz berip jatqan tabghash halqynyng sózi – tәtti, búiymy asyl tabghashtargha (qytaylargha) aldanyp, bekterinin, halqynyng ymyrasyzdyghynan, tabghash halqynyng tepkisine kóngendiginen, arbauyna kóngendiginen, inili-aghalynyng daulasqandyghynan, bekti halqynyng jaulasqandyghynan týrik halqy eldigin joydy, qaghandyghynan airyldy, tabghash halqyna bek úldary qúl boldy, pәk qyzdary kýng boldy. Týrik bekteri atyn joghaltyp, tabghash bekterining tabghash atyn tútynyp, tabghash qaghanyna baghyndy, elu jyl isin-kýshin berdi”. 

Al biz elu jyl emes, 250 jyl (!) isimiz ben kýshimizdi berdik! Jәne dәl sonday kýidi biz qazir de basymyzdan keship otyrmyz. Jayma men qara bazar tolghan tabghashtardyng zaty. Sózi jyly, ishi suyq. Qaghanatymyzdy ejelgi Kunzynyng túsyndaghy taqys sayasatyna salyp, “japyraqty bildirmey jegen jibek qúrtynsha” kemire keulep barady. Aqyl-sanamyz da, jýrisimiz ben túrysymyz da, bózimiz de, sózimiz de jattyng ýlgisine auysty. Endi «qayys noqtany» basymyzgha kiyip túryp, endi oghan «temir noqtany» euraziyalyq erkin odaq arqyly» (Anna Ioanovnagha óz erkimizben qosylmap pa edik) qaytadan kiysek, «mәngilik erkin elimiz» qayda qalady? «Jiguliy» men «Gazelidi», «Nivany» qaytadan auyzdyqtarmyz-au, biraq endi soghan taqymymyz ýirene qoyar ma eken? Endi, qazaq teledidary kórsetkenindey, әueli ózderi shomylyp baryp, denesining kirin qosyp bizge jibergen orman júrtynyng sýtin shaygha qatyp ishu qaldy ma? Sýt ekesh sýtti óndire almaghan elding «mәngilik el» atanugha qaqysy bar ma ózi? «Mәngilik el» ústanymynda búl mýttәiimdikti joidyng joly qarastyrylghan ba? 

Alash iydeyasynyng ýshinshi ústanymy sol «saudasy – ar men imany» (Abay) bolghan «antúrghandyqty» joygha baghyttalghan. Yaghni, Álihan aitqanday, «qoydyng ýstinen qyrqylghan bir uys jýn qazaq halqynyng ýstine toqyma bolyp toqyluy kerek» edi. Múnyng sebebin Alash kósemderi: «Otarlyq jýiede basqagha qaraylaumen kýnimiz ótti. Tәuelsiz ekonomika jasamasaq, eminsek el bolamyz. Ol bizding alghan tәuelsizdigimizdi on bes jylda ekinshi bir tәueldi memleketke ainaldyrady» dep týsindirmep pe edi. 

Al bizding tәuelsizdigimiz shiyrek ghasyrgha juyqtady. Bizding býgingi kýiimiz – sharasyz mýttәiimning kýni. «Qashaghan» siyaqty alyp zavodymyz ben ýy qúbyryndaghy nәzik búranda synyp qalsa, qolymyzdy qusyryp, iyghymyzdy qaghyp, mýttәiim bola qalamyz. Óitkeni әlgi búranda elimizde shyqpaydy. Demek, shәinek pen shәugimge de tәueldimiz be? Tәueldimiz. «Tym bolmasa ketting ghoy mal bagha almay» dep Abay aitqanday, HHI ghasyrdyng ózinde mal bagha almay otyrmyz. Auylda mal joq. Reseyge jyl sayyn ótkizetin alpys myng tonna etti donyzdyng etimen ótep otyrghanymyz turaly «Egemen Qazaqstanda» jariyalanghan maqala birazymyzdyng shymbayymyzgha batty, al resmy mekemeler ýnsiz dymyn ishine tartumen tyiylypty. 

Óz kózimmen kórgenimdi aitayyn. Mening auylym Shynghystau men Abyralynyng týiisken túsyndaghy Kóksengir degen búrynghy egindik pen shabyndyqtyn, jaylaudyng eteginde. Ondaghy el malyna qystyq azyqqa shóp taba almay qinalady. Eki-ýsh jyl búrynghy qalyng qarda birazynyng maly jútap qaldy. Al әlgi Kóksengirde qanshama jerding shóbi shabylmay bos jatyr: «Áy, myna shópti nege shappaysyn?» – dep aghayynyma úryssam, ol: «Bolmaydy» – deydi. Nege? Óitkeni, bireuding jeri. Oibay-au, qazaq ózining jerine shyqqan shópke ózi ie bolyp, óz malyn ósirip, ózining ýstine kiyetin toqymany óz qoyynyng jýninen ese almasa, kýni ne bolmaq? Júmyssyzdyq degen osy emes pe?!. Taghy da sol Abay degdardyng «Tamaghy toqtyq, júmysy joqtyq, azdyrar adam balasyn» degenining kebin qúshyp tynbaymyz ba?

«Mәngilik eldin» úiytqysyn úiytqan kóne týrki jazuyndaghy bas erikterinen airylghan týrik bekterine: «Tәtti sóz, asyl qazynasyn berip, jyraqtaghy halyqty (ózine) sonsha jaqyndatty. Jaqyn qonyp, sosyn (olardan) әdepsiz qylyqtardy ýirendin... Tәtti sóz, asyl dýniyesine kóp aldanyp, týrki halqy qyryldyn, týrki halqy joyyldyn» («Kýltegin» jazuy), “Han berdim. Hanyndy tastap, baghyndyn. Baghynghanyng ýshin Tәniri seni ólimshi etti. Týrki halqy qyryldyn, әlsiredin, joyyldyn. Týrik sir halqy jerinde tirshilik qalmady” (Tonykók” jazuy) – dep eskertpep pe edi. Qaharlanyp baryp, qaytadan eldi el etuge ant berisip: birliktin, qaghanyn syilaghandyqtyn, bauyryn bauyryna basqandyqtyng nәtiyjesinde ghana: “Elsiregen, qaghansyraghan halyqty, týrik iyeliginen airylghan halyqty ata-baba mekenine qayta oraltty. Tólis, tardýsh (targha), jabghy, shad saylady”, yaghni, kók týrik qaghanaty túsyndaghy 28 dәrejeli memlekettik biylikti qalpyna keltirdi. 

Osydan 1 500 jyl búryn babalarymyz tasqa jazyp túryp eskertken «Ótýken qoynauynda otyrsang ghana sen mәngilik eldigindi saqtaysyn. Onda týrki halqy toq. Sen ashsyng ghoy (kedeysin), Ashtyqta toqtyqty týsinbeysin, bir toysang ashtyqty týsinbeysin. Sonyng ýshin aldandyn... Týrki, oghyz bekteri, halqy tyndandar! Tóbennen tәniri baspasa, astynnan jer airylmasa, týrki halqy, el-júrtyndy kim qorlaydy? Týrk halqy, ókin! Baghynghanyng ýshin!» («Kýltegin» jazuy) – degen, «jer, su iyesiz qalmasyn!» degen amanatty nege jadymyzda ústamaymyz. Nege úmytamyz? “Kýlteginnin” kishi qúlpytasyndaghy jazuda: “Aqyldy kisilerdi, batyl kisilerdi tabghashtar qozghay alghan joq... (Eger) bir kisi aldansa (onda) ruy, halqy túqymyna deyin qalmas edi, ”– degen joldar bar. Iollyq tegin jyraudyng “mәngilik el” ústanymy qazir de sonday bir «aqyldy, batyl kisinin» sheshim qabyldauyna múqtaj. 

Amangeldi Aytaly qayratker búl túrghyda «Tәuelsiz ekonomika degenge kelsek, býgin biz ózimizdi ózimiz asyray almay otyrmyz. Basqany aitpaghanda, «30 korporativtik kóshbasshy» degen baghdarlamada auyl óndirisine arnalghan joba joqqa tәn. Bir kezderi aghylshynnyng bir premieri Ýndistangha qatysty bylay depti: «Tәuelsizdikti alu bar da, oghan qol jetkizu bar. Ýndistan әli biraz uaqyt bizden ketpeydi». Biz de sol tәuelsizdikti aldyq, biraq shynayy tәuelsizdikke qolymyz jetpey jatyr», – degen edi. «Mәngilik el» ústanymynda sol «qolymyz jetpey jatqan shynayy tәuelsizdikke» qol jetkizetin kepildik qarastyryluy tiyis.

 Qosh, sonymen, elding eldigin saqtap qalu ýshin “Tәniri, Úmay, Jer, Su týrik júrtyna Mәngilik jenis» pen jer, yaghni, shiykizat, qazyna, berdi”. Sol «paydasy bar iygilikti (“Tonykók” jazuy), shiykizatty, jer qoynyndaghy qazynany qorghap, ol iygilikting qyzyghyn jat júrttyqtar kórmes ýshin “aqyldy kisiler, batyl kisiler» “Inju ózenin keship, Tinesi úlynyng mekenindegi Mәngikók tauynan mәngi asyra quady”. Sol ýshin, “Týrik halqy ýshin týn úiyqtamaghan, kýndiz otyrmaghan, qyzyl qanyn tókken, qara terin aghyzghan, kýsh-quatyn ayamay joryqqa shyqqan” Tonykók pen Kýltegindi “Tәnir jarylqady, baq berdi, sәtin týsirdi”, sóitip, “ólimshi halyqty tiriltti, jalanash halyqty tondy, kedey halyqty bay qyldy. Az halyqty kóp qyldy, tatu elge jaqsylyq qyldy”. 

“Bәri beybit, bәri tatu, bәri qaghandy” (“Kýltegin” jazuy) bolsa dep tiledi. Sony tiley otyryp, týrik elin de syilaudy, onymen sanasudy talap etti. Elining “basyn iydirip, tizesin býktirmedi... Kóp eken dep qashpady, az ekenbiz dep qoryqpady. Nege basyndyrady? Shapty! Qudy! Kinәli jaudy aldyna keltirdi. Býkil týrik halqyna qaruly jau keltirmedi. Atty әsker jolatpady. Elteris qaghan jaulamasa, oghan erip Tonykók pen Kýltegin jaulamasa; eli, halqy joyylar edi... Sol әreketting nәtiyjesinde: eli qayta el boldy, halqy qayta halyq boldy. Ózi qartaydy, halqyna kósem boldy” (“Tonykók” jazuy). Aqyry “qúl – qúldy boldy, kýng – kýndi boldy”. Qúl men kýng ústau – “mәngilik el” nysanasynyng mýddesi emes, sol zamandaghy últ pen úlystyng bәrine ortaq soghys zandylyghy bolatyn. 

“Mәngilik el” nysanasynyng ruhany mәiegi – eldik qasiyet, yaghny el birligi iydeyasy. Yqylym zamannan beri әlemdik órkeniyetting ajyramas bir bólshegi retinde qanattasa ómir sýrip kele jatqan kóshpeli týrik dýniyesining barlyq ruhany múralarynyng negizgi týiini – “El”, basty qúlaq kýii men mazmúny – “eldik, birlik” degen úghym. Al sony týrik qauymy siyaqty últtyq ansaryna ainaldyryp, zamanalar boyy әfsanalaryna arqau etken. Jogharyda atalghan jazbalardyng bәri de “birlik” mәselesin “mәngilik eldin” týriktik kepili retinde baghalaydy. Sol bereke-birlik, yntymaq, eldik qasiyet ýshin dúshpanyna da beybit ómir tileydi. “Bekteri jau boldy. Tiyispeyin dep oiladym. Tiyiskeni ýshin jandym, soghys jýrgize ýige qaray bettedim. Jaugha tiyip, inime, úlyma ósiyet qaldyryp: Elteris qaghannan airylma, Tәnir tekti Bilge qaghannan airylmayyq, azbayyq dedim. Solay oqyttym. Keri ketti. Bilge qaghannyng halqy (berekesiz bop) ketti. Óz baqytyn, kýsh-jigerin óz qaghanyna júmsady” (“Qútlyq qaghan” jazuy). 

Túrsyn Júrtbay, 

jazushy, filologiya ghylymdarynyng doktory

http://www.turkystan.kz/