Júma, 29 Nauryz 2024
Biylik 8975 0 pikir 20 Mamyr, 2014 saghat 16:56

"«Mәngilik El» bolu iydeyasyn alghash Shynghyshan kótergen"

 

«Mәngilik El» bolu iydeyasyn alghash Shynghyshan kótergen – Timur Ábishev

Osynday «Ómir aghashynyn» әdemi obrazyn Djeyms Kameron ózining «Avatar» filiminde jasady. Meninshe búl anyzdy ol kezinde týrki taypasy bolghan jәne býgingi kýnge saqtap jetkizgen soltýstikamerikalyq ýndilerden alghan siyaqty. Ne dese de múndaydy oilap tabu mýmkin emes, óitkeni olardyng «Eyva» aghashy men bizding «Bәiterektin» ortaq dýniyeleri óte kóp.

 

Elbasy ózining halyqqa Joldauynda barlyq qazaqstandyqtardy bir tútas bolyp biriguge, quatty әri Qazaqstannyng mәngilik halqy bolyp qalyptasuy ýshin «Mәngilik El» bolugha shaqyrdy. Ol óz sózinde: «Biz ýshin ortaq taghdyr – búl bizding Mәngilik El, layyqty әri úly Qazaqstan! Mәngilik El – jalpy qazaqstandyq ortaq shanyraghymyzdyng últtyq iydeyasy. Babalarymyzdyng armany» – degen bolatyn.

Osy tústa «Rally» kompaniyasy qazaqstandyqtardy «Mәngilik El» iydeyasy tónireginde toptastyryp, Elbasy kótergen tapsyrmalardy sheshuge ózindik ýlesin qosyp jatqandyghyn aityp ótken jón. Kompaniya basshysy Rada Túyaqbaydyng «Mening Qazaqstanym – ózara kómek» avtorlyq baghdarlamasy júrtshylyqtyng әleumettik jaghdayyn kóterip qana qoymay, halqymyzdyng júdyryqtay júmyla týsuine qyzmet etude. Kompaniya suretshi, dizayner Timur Ábishevting qazaqstandyq etnostardyng tútastyghyn kórsetetin, «Mәngilik El» kórkem kompazisiyalyq jobasyn qarjylandyruda. Biz osy joba avtorymen jýzdesip, ony tamasha iydeyasy tónireginde sózge tartqan edik.
 

– Timur agha, múnday jobany qolgha alugha ne týrtki boldy jәne onyng maqsaty jayynda aitsanyz?
– Elimiz óz Tәuelsizdigin alghannan beri Qazaqstanda túryp jatqan barlyq etnostardyng qazaq halqy tóniregine birigip, tútastanyp jatqan tabighy ýrdisti bayqaymyz. Búl mәdeniyet pen dәstýrding ózara ýndestik tauyp, qazirgi әlemdegi bәsekege tótep beretin әri halqymyzdy quattandyra týsetin ýzdiksiz tarihy prosess.
Álemdik órkeniyetting damuy men payda boluynda manyzdy ról atqarghan jәne ózge halyqtyng Úly qonystanu ortalyghy bolghan elimizding bedelin qayta jandandyruymyz qajet. Adamnyng qogham aldyndaghy nemese qoghamnyng adam aldyndaghy jauapkershiligi ornyqqan, yaghny әrbir adam qoghamdyq baghagha ie bolghan qazaqstandyq qoghamnyng joghary adamgershilik dәstýrlerin qayta qalypqa keltiru kerek dep oilaymyn. Sondyqtan búl jobanyng basty maqsaty – elimizde túryp jatqan barlyq etnostardy tútas Qazaqstan halqy retinde biriktirip otyrghan qazaq halqynyng ruhani-adamgershilik qúndylyqtary men dәstýrlerin janghyrtu bolyp tabylady.

– Degenimen, Siz ony nelikten shejire arqyly jasau kerek dep úighardynyz? Óitkeni kópshilik shejireni ótkenning sarqynshaghy retinde sanaydy ghoy?

– Meninshe shejire – erkindik sýigish ruhtyn, qazaq halqynyng adamgershilik mәdeniyetining negizi. Sondyqtan aldymen shejirege jan-jaqty týsinik berip ótsem.

Shejire búl – adamnyng shyghu tegining qalyptasuy, әuletining tarihy. Tarihty adamdar jasaydy, al shejire adamnyng ata-tegining tarihy, anyzgha ainalghan ata-baba úrpaghynyng kóptegen taghdyrdy, әkeler men atalardyn, әr adamnyng jaqyn tuystarynyng ómir joly.
Sonymen qatar, shejire – qazaq halqynyng ónegeligining qaynar kózi. Óitkeni adamdy tәrbiyeleude anyzgha ainalghan ata-babanyng jauyngerlik, erlik jyrlary ýlken mәnge ie bolghan. Óz ruynyng shoqtyghyn biyiktete týsken batyrlar men jyraulardyng atqarghan erligi әrdayym úrpaqtan-úrpaqqa ýlken maqtanyshpen jetkizilip otyrghan. Sondyqtan shejire adamgha óz ruynyng tolyqtay mýshesi ekendigin jәne búryndary aitylyp kelgendey óz әuletining ókili ekendigin bildirip otyrdy. Búl әr adamgha ata-tegining abyroyyna kir keltirmes ýshin ýlken jauapkershilik artyp, ózin kez-kelgen jaghdayda layyqty ústauyna iytermeledi. Áuletting abyroyy dalalyqtardyng basty qúndylyghy boldy jәne rudyng negizgi iygiligi bolyp sanaldy. Sondyqtan da, ar men abyroy, batyldyq pen erlik barlyq kóshpendi qauymdastyq mýshelerine tәn qasiyet.
 

– Sizding oiynyzsha, shejire sonda kóshpendilerding tәrbie qúraly bolghan ba?
– Áriyne, shejire – adam boyyndaghy jaqsy qasiyetterding damuyna jaghday jasady, mәselen erlerde mәrttik pen erlik, al әielderde izgilik pen adaldyq sipat aldy. Qazaq әielderi ýshin әuletining abyroyy – ónegelik pen ózine ústamdy boludyng negizi boldy. Eger әiel qoghamdaghy dәstýrlik qaghidattargha qayshy keletin qylyq jasasa, onda ony ata-anasyna qaytaratyn jәne barlyq masqaralyq, qarabettik onyng tegine núsqan keltirgen. Ózge ru ókiline túrmysqa shyqqan әielding ata-tegi – onyng abyroyy men qadirining basty kepili sanalghan.
Jalpy kóshpendiler órkeniyetining artyqshylyqtaryn tize bersek tausylmaydy. Ondaghy qazaq әielderi qoghamdaghy óte manyzdy rólge ie bolghan jәne ózge de kóne qoghamdaghylargha qaraghanda qúqyghy men erkindigi de basym bolghan. Tipten, qater tóngen uaqytta qolyna qaru alyp, erkektermen qosa otanyn qorghaghan. Búl degeniniz olardyng qoghamdaghy joghary mәrtebesi men azamattyq jauapkershiligin kórsetedi.
Shejirening taghy bir tәrbiyelik manyzyna toqtalsaq, ol adamdardyng óz orny men kóshpendi qoghamdaghy ómir mәnin týsinuge әkeldi, yaghny óz ata-anasy men býkil әuletine degen sýiispenshilik, rizashylyq sezimin oyatyp, ýlkenderge qúrmetpen qarau kerektigin týsindirdi. 
Qazaq halqy patriotizmining negizgi bastauy da osy shejire. Eger adam óz halqynyng tarihyn bilip, ata-babasymen maqtanyp jatsa, onda ol elin de, Otanyn da jaqsy kóredi degen sóz.

– Kóshpendiler órkeniyetining artyqshylyghy mol dep qaldynyz, sol jayynda aita otyrsanyz?
– Qazirgi әlemdik órkeniyete demokratiyalyq basty jetistigi bolyp adamnyng erkindigi men әiel tendigi sanalady. Alayda, kóshpendi qoghamgha olar búrynghy zamannan beri tәn. Onyng aighaghy retinde mynany aita alam. Mәselen, bir rudyng adamdary barlyghy aty anyzgha ainalghan bir atanyng úrpaqtary, yaghny olar shyghu tegi boyynsha bәri ten. Sonymen qatar, kóshpendi qoghamdaghy әr adam әleumettik nemese materialdyq jaghdayyna qaramastan ózining shyghu tegin bilgen jәne ózin tanystyru barysynda ata-babasyn ýlken maqtanyshpen atap otyrghan. Qúl nemese óz qúqyghy boyynsha qysym kórgen adam eshqashan da ózining ata-tegin, әkesin nemese atasyn maqtan túta almaydy. Sondyqtan da ózge halyqtarda ózining arghy tegin bilu tek aqsýiek, aristokratttargha ghana tәn bolghan.

– Timur agha, shejirening taghy qanday manyzdylyqtaryn atay alasyz?
– Men, shejireni genetikalyq qana emes, úrpaq pen uaqyttyng ruhany baylanysy der edim. Óitkeni, ol ata-babalarymyzdyng kez-kelgen adamdy naqty tanyp biluine negizdeytin uaqyt pen kenistik shamasynyng ózindik jýiesi. Adamgha tanysu barysynda óz ruyn, odan keyin әkesining nemese atalarynyng esimderin tizbektep atap shyghu ghana jetkilikti bolghan, yaghny tanys bir esim shyqqansha. Óz ata-tegin bilu qazirgi vizitkalyq kartochka nemese jeke kuәlik siyaqty qyzmet atqarghan әri ony ózge de aimaqtaghy týrki taypalary arasynda teng dәrejede kórsetip, abyroyly qabyldaugha jaghday jasaghan.
Shejire degenimiz – әrbir kóshpendi qogham mýshesining azamattyq qúqyghy men әleumettik qorghaluynyng negizi. Óitkeni, ru ózining әr mýshesining ary men abyroyyn qorghaugha kepildik beredi. Eger artynda býtindey bir әuleti turghan adam ózgelerden qorlanatynday sóz estip, jaman qylyqtargha boy aldyrsa ol ru tarapynan mindetti týrde jazalanatyn. Óitkeni, ru óz mýshelerining әrbirine jauapkershilikpen qaraghan, adam ensesining týsip, azyp-tozyp nemese qayyr súrap ketuine jol bermegen. Múnday jaghdaydaghy qarabettik pen masqaralyq otbasyn әri býtindey bir rudy, әuletti jerge qaratatyn. Sondyqtan býkil ru mýsheleri óz ókilderining onday kýige týsuine jol bermeuge tyrysqan.

– Shejireni nelikten bәiterek týrinde beyneleu kerek dep sheshtiniz?
– Búl da kóne dәstýr boyynsha. Tamyry terenge boylaghan ata-tekting bәiteregi degen úghym búrynnan bar. Bәiterek – ómir simvoly jәne ol tarihtyng tuuyn, halyq pen rudyng ósui men damuyn kórsetetin kórneki tәsil. Kompozisiyanyng dәl ortasynda jalpy Qazaqstan aghashy bolady, tamyrynda ariya, ghundar, saqtar siyaqty kóne týrki halyqtary oryn alady, odan keyingi dingekte sarmattar, tigrahaud jәne basqalary, odan joghary qazaqtyng negizin qalaghan úly jýz, orta jýz jәne kishi jýz tarmaqtary ketedi jәne ondaghy bútaqtan әr jýzding rulary taraydy. Dingekting joghary jaghynda keyinnen elimizding aimaghynda payda bolghan halyqtar, tarihy hronologiyagha sәikes ornalasatyn bolady. Orystyn, tatardyn, úighyrdyn, kәristin, nemisting basqa da etnostardyng bútaqtary boy kóteredi. Mine, osynday keyippen ol Qazaqstan halqynyng birlik simvolyn kórsetetin kórkem bәiterek bolady.
Búl ekspozisiya barlyq qazaqstandyqtardyng minәjat etu ortalyghyna ainalady degen oidamyn. Óitkeni, elimizdegi әr azamat últy men shyghu tegine qaramastan ol jerden ózining ata-babasy men tamyryn taba alady. Ol әr adamgha osy Bәiterekten oryn alu mýmkindigin berip, Otan ýshin iygi ister jasauyna yntalandyra týsedi dep oilaymyn. 
Sonday-aq, jayqalyp ósip túrghan Bәiterek kóne qazaq anyzdarynda da kezdesedi. Ata-babalarymyzdyng tanymy boyynsha dýnie jer astyndaghy, jer ýstindegi jәne ata-babalarymyzdyng ruhtary meken etetin aspan әlemindegi tirshilikten túrady. Olardyng barlyghyn osy qasiyetti «Bәiterek» aghashymen baylanystyrady. Yaghni, tamyry jer astyndaghy әlem, dingegi bizdin, al úshy kózge kórinbeytin tylsym aspan mekeni. Sondyqtan bolar shejireni kóbinde osy aghash keypinde jasaydy, óitkeni ol aitylghan barlyq әlem men úrpaqtar sabaqtastyghyn baylanystyryp, bir býtin etip túrady.
Osynday «Ómir aghashynyn» әdemi obrazyn Djeyms Kameron ózining «Avatar» filiminde jasady. Meninshe búl anyzdy ol kezinde týrki taypasy bolghan jәne býgingi kýnge saqtap jetkizgen soltýstikamerikalyq ýndilerden alghan siyaqty. Ne dese de múndaydy oilap tabu mýmkin emes, óitkeni olardyng «Eyva» aghashy men bizding «Bәiterektin» ortaq dýniyeleri óte kóp.
Shejire – búl uaqyt pen úrpaqtar sabaqtastyghynyng jandy baylanysy. Mening ishki tereng týisigim boyynsha aruaqqa degen senim jәne olardyng jer betindegi tirshilik iyelerin jebep jýrui, qazaqy meyrimdi bolmysymyz ben býgingi bizding basty jetistigimizdi qúrap túrghanday әri ómirge degen qúshtarlyghymyzdyng arqauy ispetti.

– Jalpy Elbasynyng «Mәngilik El» bolugha shaqyrghan iydeyasyn qalay qabyldadynyz?
– Alghash búl iydeyany Shynghyshan kótergen bolatyn, yaghny barlyq týrki halyqtarynyng hany etip jariyalaghan kezde. Endi mine 800 jyl ótken song ghana biz Úly últ bolugha qayta dayyn otyrmyz.
Meninshe, elimizdegi barlyq halyqtyng «Mәngilik el» bolyp birigui búl bizding osy әlemdegi layyqty ornymyzdy aludaghy jalghyz mýmkindigimiz. Preziydentimizding әrdayym bizdi birlikke shaqyryp, qoghamnyng tútastyghyna ózi kepil bolyp otyrghany ýshin ýlken alghysymdy bildirem. Bir elde túryp jatqan halyqtardyng tensizdigi әri ózin erkin sezine almaghan әlemning óte nәzik, mort synyp ketui mýmkin ekendigine Ukrainadaghy songhy oqighalar kuә. Sondyqtan elimizdegi últtardyng úiysyp, birligining nyghaya týsui biz ýshin manyzdy bolyp qala bermek.
– Ángimenizge rahmet!
 

Súhbatty jýrgizgen 
Ádilet Músahaev

Ult.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1571
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2265
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3565